OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
VERICY TRSTENJAK
przedstawiona w dniu 12 stycznia 2010 r.(1)
Sprawa C‑19/09
Wood Floor Solutions Andreas Domberger GmbH
przeciwko
Silva Trade SA
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Oberlandesgericht Wien (Austria)]
Rozporządzenie (WE) nr 44/2001 – Artykuł 5 pkt 1 – Jurysdykcja w postępowaniach, których przedmiotem są umowa lub roszczenia wynikające z umowy – Umowa o przedstawicielstwie handlowym – Umowa o świadczenie usług – Świadczenie usług w wielu państwach członkowskich – Określenie miejsca, w którym usługi były świadczone
Spis treści
I – Wprowadzenie
II – Ramy prawne
A – Prawo wspólnotowe
1. Prawo pierwotne
2. Rozporządzenie nr 44/2001
B – Prawo krajowe
III – Okoliczności faktyczne, postępowanie przed sądem krajowym i pytania prejudycjalne
IV – Postępowanie przed Trybunałem
V – Argumenty stron
A – Dopuszczalność
B – Pierwsze pytanie prejudycjalne
1. Zastosowanie art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 do umów o świadczenie usług w wielu państwach członkowskich [pytanie 1a)]
2. Ustalenie jurysdykcji zgodnie z art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 [pytanie 1b)]
3. Ustalenie jurysdykcji, w przypadku gdy niemożliwy do ustalenia jest środek ciężkości prowadzenia działalności [pytanie 1c)]
C – Drugie pytanie prejudycjalne
VI – Ocena rzecznika generalnego
A – Wprowadzenie
B – Dopuszczalność
C – Pierwsze pytanie prejudycjalne
1. Uwagi wstępne w przedmiocie umowy o przedstawicielstwie handlowym
a) Cechy umowy o przedstawicielstwie handlowym
b) Umowa o przedstawicielstwie handlowym jako umowa o świadczenie usług
2. Zastosowanie art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 do umów o świadczenie usług w wielu państwach członkowskich [pytanie 1a)]
3. Ustalenie jurysdykcji na podstawie art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 [pytanie 1b)]
4. Ustalenie jurysdykcji, w przypadku gdy niemożliwe do ustalenia jest miejsce głównego świadczenia usług [pytanie 1c)]
D – Drugie pytanie prejudycjalne
E – Wnioski
VII – Wnioski
I – Wprowadzenie
1. Po wyrokach w sprawach Color Drack(2), Falco Privatstiftung i Rabitsch (zwanym dalej „wyrokiem w sprawie Falco”)(3) oraz Rehder(4) niniejsza sprawa ponownie daje Trybunałowi okazję do dokonania wykładni szczególnych zasad jurysdykcji odnośnie do postępowań, których przedmiotem jest umowa względnie roszczenia wynikające z umowy. W tej sprawie powstaje bowiem pytanie, jaką wykładnię art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych(5) (zwanego dalej „rozporządzeniem nr 44/2001”) należy stosować, jeśli usługi świadczone są w wielu państwach członkowskich. Jeśli mamy do czynienia z tym ostatnim przypadkiem, należy brać pod uwagę, że usługi mogą być świadczone także poprzez Internet i nowoczesne środki komunikacji, np. pocztę elektroniczną.
2. W przedłożonej sprawie sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy jurysdykcja w przypadku umowy o przedstawicielstwie handlowym, zawartej pomiędzy stronami pochodzącymi z różnych państw członkowskich, na podstawie której świadczone były usługi przedstawicielstwa handlowego w wielu państwach członkowskich, wynika z art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 i jakie kryteria są decydujące dla ustalenia jurysdykcji. Przedłożone pytania prejudycjalne powstały w ramach sporu między przedstawicielem handlowym Wood Floor Solutions Andreas Domberger GmbH (zwanym dalej „powodem”) z siedzibą w Austrii i spółką Silva Trade SA (zwaną dalej „pozwaną”) z siedzibą w Luksemburgu.
II – Ramy prawne
A – Prawo wspólnotowe
1. Prawo pierwotne
3. Artykuł 68 ust. 1 WE, przyporządkowany tytułowi IV traktatu WE („Wizy, azyl, imigracja i inne polityki związane ze swobodnym przepływem osób”) stanowi:
„Artykuł 234 stosuje się do niniejszego tytułu w następujących okolicznościach i na następujących warunkach: gdy pytanie w sprawie wykładni niniejszego tytułu lub ważności i wykładni aktów przyjętych przez instytucje Wspólnoty na podstawie niniejszego tytułu jest podniesione w sprawie zawisłej przed sądem krajowym, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa krajowego, sąd ten, jeśli uzna, że decyzja w tej kwestii jest niezbędna do wydania wyroku, zwraca się do Trybunału Sprawiedliwości o rozpatrzenie tego pytania”.
2. Rozporządzenie nr 44/2001
4. Zgodnie z motywem 11 rozporządzenia nr 44/2001:
5. „Przepisy o jurysdykcji powinny być w wysokim stopniu przewidywalne i powinny zależeć zasadniczo od miejsca zamieszkania pozwanego, a tak ustalona jurysdykcja powinna mieć miejsce zawsze, z wyjątkiem kilku dokładnie określonych przypadków, w których ze względu na przedmiot sporu lub umowę stron uzasadnione jest inne kryterium powiązania. [...]”.
6. Rozporządzenie nr 44/2001 w rozdziale II („Jurysdykcja”) zawiera przepisy o jurysdykcji.
7. Artykuł 2 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001, który znajduje się w sekcji 1 („Przepisy ogólne”) rozdziału dotyczącego jurysdykcji ma następujące brzmienie:
„Z zastrzeżeniem przepisów niniejszego rozporządzenia osoby mające miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego mogą być pozywane, niezależnie od ich obywatelstwa, przed sądy tego państwa członkowskiego”.
8. W tej samej sekcji rozporządzenia nr 44/2001 art. 3 ust. 1 stanowi:
9. „Osoby mające miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego mogą być pozywane przed sądy innego państwa członkowskiego tylko zgodnie z przepisami sekcji 2-7 niniejszego rozdziału”.
10. Artykuł 5 zawarty w sekcji 2 („Jurysdykcja szczególna”) rozdziału dotyczącego jurysdykcji stanowi, że:
„Osoba, która ma miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego, może być pozwana w innym państwie członkowskim:
1. a) jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy – przed sąd miejsca, gdzie zobowiązanie zostało wykonane albo miało być wykonane;
b) w rozumieniu niniejszego przepisu – i o ile co innego nie zostało uzgodnione - miejscem wykonania zobowiązania jest:
w przypadku sprzedaży towarów – miejsce w państwie członkowskim, w którym rzeczy te zgodnie z umową zostały dostarczone albo miały zostać dostarczone;
w przypadku świadczenia usług – miejsce w państwie członkowskim, w którym usługi zgodnie z umową były świadczone albo miały być świadczone;
c) jeśli lit. b) nie ma zastosowania, wówczas stosuje się lit. a);
[...]”.
B – Prawo krajowe
9. Paragraf 528 ust. 2 pkt 2 Zivilprozessordnung (austriackiego kodeksu postępowania cywilnego) przewiduje:
„Wniesienie rewizji jest jednakże w każdym razie niedopuszczalne,
[...]
2. Jeśli zaskarżone postanowienie wydane w pierwszej instancji zostało w całości utrzymane w mocy, chyba że odwołanie zostało odrzucone z powodów formalnych bez orzekania co do istoty sprawy,
[...]”.
11. 10. Paragraf 23 Handelsvertretergesetz (austriackiej ustawy o przedstawicielstwie handlowym) ma następujące brzmienie:
12. „(1) [...] Jeśli strona umowy przed upływem terminu zakończy stosunek umowny bez ważnego powodu, druga strona umowy może domagać się wykonania umowy lub odszkodowania za poniesioną szkodę. [...]
13. [...]”.
14. 11. Paragraf 24 ust. 1 Handelsvertretergesetz stanowi:
„Po zakończeniu stosunku umownego przedstawiciel handlowy ma prawo do stosownego świadczenia wyrównawczego, jeżeli i w zakresie, w jakim:
1. przysporzył zleceniodawcy nowych klientów, względnie znacznie rozszerzył istniejące już powiązania handlowe,
2. należy oczekiwać, że zleceniodawca lub jego następca prawny może osiągnąć z tych powiązań handlowych znaczące korzyści także po zakończeniu stosunku umownego, a
3. wypłacenie świadczenia wyrównawczego jest uzasadnione w świetle zasady słuszności przy uwzględnieniu wszelkich okoliczności, a zwłaszcza utraconych przez przedstawiciela handlowego prowizji z transakcji z określonymi klientami.
[...]”.
III – Okoliczności faktyczne, postępowanie przed sądem krajowym i pytania prejudycjalne
15. 12. W postępowaniu przed sądem krajowym jako powód występuje spółka Wood Floor z siedzibą w Amstetten (Austria), jako pozwana spółka Silva Trade z siedzibą w Wasserbillig (Luksemburg). Z postanowienia odsyłającego wynika, że dyrektor wykonawczy Wood Floor Andreas Domberger początkowo był osobiście przedstawicielem handlowym Silva Trade, a następnie wykonywał zadania przedstawicielstwa handlowego za pośrednictwem Wood Floor. W przedmiotowej sprawie umowa o przedstawicielstwie handlowym została zawarta ustnie(6).
16. 13. Powód wykonywał swoją działalność przedstawiciela handlowego w Austrii, Włoszech, państwach bałtyckich, Polsce(7) i Szwajcarii. Według wskazówek sądu odsyłającego kontakt z klientami utrzymywał przede wszystkim telefonicznie i za pomocą poczty elektronicznej z biura w swojej siedzibie, czasami jednak także osobiście w siedzibie lub miejscu zamieszkania klienta. Działalność pośrednika miała być tym samym wykonywana w 70% w siedzibie powoda w Austrii i w 30% za granicą.
17. 14. Pozwana Silva Trade pismem z dnia 2 kwietnia 2007 r. jednostronnie rozwiązała umowę o przedstawicielstwie handlowym. Ponieważ według powoda (przedstawiciela handlowego) stanowiło to nieusprawiedliwione, przedwczesne rozwiązanie umowy, wniósł on w dniu 21 sierpnia 2007 r. do Landesgericht Sankt Pölten (sądu pierwszej instancji – sądu krajowego w St. Pölten) w Austrii zgodnie z § 23 Handelsvertretergesetz powództwo o wyrównanie szkody w wysokości 27 864,65 EUR, powstałej w wyniku przedterminowego rozwiązania umowy. Równolegle w powództwie wnioskował o przyznanie świadczenia wyrównawczego zgodnie z § 24 Handelsvertretergesetz w wysokości 83 593,95 EUR. Powód w uzasadnieniu jurysdykcji austriackiego sądu powoływał się na art. 5 pkt 1 lit. b) rozporządzenia nr 44/2001, ponieważ wykonywał działalność przedstawiciela handlowego w swojej siedzibie w Austrii. W odpowiedzi na powództwo pozwana podniosła zarzut nieistnienia jurysdykcji miejscowej i braku jurysdykcji międzynarodowej z uzasadnieniem, że powód osiągnął tylko 24,9% obrotów, realizując transakcje w Austrii, natomiast pozostałą część – za granicą.
18. 15. Landesgericht Sankt Pölten postanowieniem z dnia 10 października 2008 r. uznał się za właściwy miejscowo i międzynarodowo. W uzasadnieniu postanowienia wskazał, że pojęciu „usług” w rozumieniu art. 5 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001 należy nadawać szeroką wykładnię, obejmującą także działalność przedstawicielstwa handlowego. Swoją właściwość uzasadnił tym, że środek ciężkości działalności powoda przypadał na Amstetten (Austria).
19. 16. Pozwana zaskarżyła to postanowienie o jurysdykcji do sądu odsyłającego – Oberlandesgericht Wien (wyższy sąd krajowy w Wiedniu, Austria) z uzasadnieniem, że powód, jeśli miejsca wykonania zobowiązań umownych znajdowały się w wielu państwach członkowskich, tylko wówczas mógłby wnieść powództwo dotyczące wszystkich zobowiązań umownych w jednym państwie członkowskim, jeśli jurysdykcja sądu byłaby ustalana zgodnie z art. 2 rozporządzenia nr 44/2001, tj. według miejsca zamieszkania pozwanej. Zdaniem pozwanej, jeżeli powództwo nie jest wnoszone do sądu w miejscu zamieszkania pozwanej, to w przypadku wielu różnych miejsc wykonywania zobowiązań umownych w wielu państwach członkowskich sądy w każdym z tych państw członkowskich właściwe są tylko dla tej części zobowiązań, która została wykonana w tym państwie.
20. 17. W związku z uprawnieniem do złożenia wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym na mocy art. 68 ust. 1 WE w związku z art. 234 WE sąd odsyłający wskazuje, że zamierza potwierdzić orzeczenie sądu pierwszej instancji i że orzeczenie to jest niemożliwe do podważenia środkami prawnymi. Dlatego musi być możliwe potraktowanie sądu odsyłającego jako sąd, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa wewnętrznego, w rozumieniu art. 68 ust. 1 WE w związku z art. 234 WE.
21. 18. Sąd odsyłający stoi zatem na stanowisku, że w przedmiotowej sprawie jest właściwy, i uzasadnia je tym, że art. 5 pkt 1 lit. b) rozporządzenia nr 44/2001 należy interpretować w sposób autonomiczny i decydujące jest przy tym miejsce faktycznego wykonania usług. Powołuje się przy tym na wyrok w sprawie Color Drack(8), w którym Trybunał dokonał wykładni art. 5 pkt 1 lit. b) tiret pierwsze rozporządzenia nr 44/2001 w sprawie, w której towar dostarczony został do różnych miejsc w jednym z państw członkowskich. W wyroku w sprawie Color Drack Trybunał podkreślił, że wykładni tego artykułu należy dokonywać w świetle genezy, celów i systematyki tego rozporządzenia(9) i że w przypadku wielu miejsc dostaw w jednym państwie członkowskim tylko jeden sąd ma być właściwy dla rozpatrywania wszystkich powództw z umowy(10). Ponadto Trybunał zdecydował w tej sprawie, że art. 5 pkt 1 lit. b) tiret pierwsze rozporządzenia nr 44/2001 znajduje zastosowanie zarówno w przypadku jednego miejsca, jak też wielu miejsc dostaw(11), oraz że – jeśli towary dostarczane były do wielu miejsc – jako miejsce wykonania należy rozumieć z zasady to, w którego przypadku istnieje najściślejszy związek między umową a właściwym sądem, a którym jest z reguły miejsce głównej dostawy(12). Jeśli nie jest możliwe stwierdzenie miejsca głównej dostawy, to powód na podstawie art. 5 pkt 1 lit. b) tiret pierwsze rozporządzenia nr 44/2001 może wnieść powództwo do dowolnego sądu miejsca dostawy(13).
22. 19. Sąd odsyłający jest zdania, że zasady, którym Trybunał dał wyraz w wyroku w sprawie Color Drack, mają zastosowanie także do umów o świadczenie usług, na których podstawie usługi świadczone są w wielu państwach członkowskich. W tym przypadku właściwość należy ustalać według najściślejszego powiązania z miejscem, w którym znajduje się środek ciężkości działalności świadczącego usługi. Według sądu odsyłającego powód świadczył usługi przedstawiciela handlowego głównie ze swej siedziby w Austrii, którą należy uznawać za środek ciężkości prowadzenia działalności, co sprawia, że w przedmiotowym postępowaniu sądowym właściwe są sądy austriackie.
23. 20. Sąd odsyłający uważa także, że zasady wyroku w sprawie Besix(14) nie mogą być przeniesione na niniejsze postępowanie. Wyrok w sprawie Besix odnosił się do obowiązującego bez ograniczenia geograficznego obowiązku zaniechania, podczas gdy w przedmiotowej sprawie miejsca świadczenia usług są miejscowo ograniczone.
24. 21. Kierując się powyższym, sąd odsyłający postanowieniem z dnia 23 grudnia 2008 r. zawiesił postępowanie i przedłożył Trybunałowi na podstawie art. 68 WE w związku z art. 234 WE następujące pytania do rozstrzygnięcia w trybie prejudycjalnym(15):
1. a) Czy art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 Rady (WE) z 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (w skrócie „rozporządzenie Bruksela I”) znajduje zastosowanie do umów o świadczenie usług także w sytuacji, gdy usługi zgodnie z umową świadczone są w wielu państwach członkowskich?
W przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na to pytanie: czy wymieniony przepis należy rozumieć w taki sposób, że
b) miejsce wypełnienia charakterystycznego zobowiązania należy określić na podstawie miejsca, w którym znajduje się główny punkt działalności świadczącego usługi, oceniany na podstawie nakładu czasu i znaczenia działalności;
c) w braku możliwości określenia głównego punktu działalności skarga o wszelkie roszczenia wynikające z umowy może zostać wniesiona według wyboru skarżącego w każdym miejscu świadczenia usługi we Wspólnocie?
2. W przypadku udzielenia odpowiedzi przeczącej na pytanie pierwsze: czy art. 5 pkt 1 lit. a) rozporządzenia Bruksela I znajduje zastosowanie do umów o świadczenie usług także w sytuacji, gdy usługi zgodnie z umową świadczone są w wielu państwach członkowskich?
IV – Postępowanie przed Trybunałem
25. 22. Postanowienie odsyłające wpłynęło do Trybunału w dniu 15 stycznia 2009 r. W pisemnym postępowaniu strony postępowania przed sądem odsyłającym, rząd Niemiec i rząd Zjednoczonego Królestwa, jak również Komisja przedstawiły uwagi. Na rozprawie w dniu 29 października 2009 r. przedstawiciele stron postępowania przed sądem odsyłającym, niemieckiego rządu i Komisji przedstawili uwagi ustnie i odpowiedzieli na pytania Trybunału.
V – Argumenty stron
A – Dopuszczalność
26. 23. Do kwestii dopuszczalności w pisemnych stanowiskach odnosi się tylko Komisja, twierdząc, że zgodnie z art. 68 WE dopuszczalne są pytania prejudycjalne tylko tych sądów, których orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa wewnętrznego. Decyzja, czy faktycznie chodzi o sąd ostatniej instancji, zależy od konkretnych okoliczności, tj. od tego, czy orzeczenie sądu podlega zaskarżeniu w konkretnym postępowaniu.
27. 24. W świetle konkretnych okoliczności niniejszej sprawy zaskarżenie orzeczenia sądu odsyłającego jest niemożliwe. Wniesienie rewizji jest zgodnie z § 528 ust. 2 nr 2 Zivilprozessordnung niedopuszczalne, jeżeli zaskarżone postanowienie sądu pierwszej instancji zostało w całości utrzymane w mocy. Ponieważ sąd odsyłający zamierzał utrzymać w mocy postanowienie sądu pierwszej instancji o jurysdykcji, jego orzeczenie nie może już zostać zaskarżone poprzez wniesienie rewizji. Dlatego zdaniem Komisji dopuszczalne są pytania prejudycjalne.
B – Pierwsze pytanie prejudycjalne
1. Zastosowanie art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 do umów o świadczenie usług w wielu państwach członkowskich [pytanie 1a)]
28. 25. Powód w postępowaniu przed sądem krajowym, rząd niemiecki, rząd Zjednoczonego Królestwa i Komisja proponują Trybunałowi na pierwsze pytanie prejudycjalne odpowiedź, że art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 znajduje zastosowanie do umów o świadczenie usług także w sytuacji, gdy usługi zgodnie z umową świadczone są w wielu państwach członkowskich. Te strony postępowania wskazują w szczególności na to, że wyrok Trybunału w sprawie Color Drack może zostać zastosowany także wówczas, gdy zobowiązania umowne muszą być realizowane także w wielu państwach członkowskich. Twierdzenia powoda w postępowaniu przed sądem krajowym, rządu niemieckiego i Komisji w postępowaniu ustnym pozwalają ponadto uznać, iż stoją oni na stanowisku, że Trybunał odpowiedział już na pytanie prejudycjalne w ww. wyroku w sprawie Rehder.
29. 26. Powód w postępowaniu przed sądem krajowym dodaje, że stosując art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 do niniejszej sprawy, uwzględnia się także cel przewidywalności, ponieważ z umowy zawartej przez strony postępowania przed sądem krajowym jasno wynika, w jakich krajach powód świadczy usługi. Stanowi to też decydującą różnicę w stosunku do wyroku w sprawie Besix(16), w której niemożliwe było stwierdzenie, w jakim państwie członkowskim miały być realizowane zobowiązania umowne, ponieważ zobowiązanie umowne polegało na obowiązku zaniechania.
30. 27. Rząd niemiecki podkreśla ponadto, że dla wszystkich roszczeń wynikających z umowy właściwy jest sąd, który ma najściślejszy związek z tym stosunkiem umownym.
31. 28. Rząd Zjednoczonego Królestwa jest zdania, że art. 5 pkt 1 lit. b) rozporządzenia nr 44/2001 znajduje zastosowanie do umów o świadczenie usług niezależnie od tego, czy usługi świadczone były w jednym, czy w wielu państwach członkowskich. Taka wykładnia jest bowiem zgodna z brzmieniem art. 5 pkt 1 lit. b) rozporządzenia nr 44/2001 i odpowiada następującym zasadom: po pierwsze art. 5 pkt 1 lit. b) rozporządzenia nr 44/2001 powinien być stosowany, o ile jest to możliwe w granicach zdrowego rozsądku; po drugie w interesie przewidywalności musi być możliwe łatwe stwierdzenie, jaki sąd jest właściwy w danej sprawie; po trzecie należy unikać angażowania różnych sądów do rozpatrywania różnych aspektów tej samej sprawy, a po czwarte odpowiedź na pytanie prejudycjalne w niniejszym postępowaniu musi być zgodna z wykładnią art. 5 pkt 1 konwencji brukselskiej, jakiej dokonał Trybunał(17).
32. 29. Komisja podnosi, że z brzmienia i systematyki art. 5 pkt 1 lit. b) rozporządzenia nr 44/2001 nie wynika, iż jurysdykcja w przypadku umów dotyczących sprzedaży towarów lub świadczenia usług może zostać określona na podstawie tego przepisu tylko wtedy, gdy zobowiązanie umowne wypełniane jest tylko w jednym państwie członkowskim. Poza tym takie ograniczenie stosowania art. 5 pkt 1 lit. b) rozporządzenia nr 44/2001 sprzeczne jest z celami tego rozporządzenia. Z motywów 2, 6 i 8 tego rozporządzenia wynika, iż dla zapewnienia sprawnego działania rynku wewnętrznego powinny zostać wydane przepisy harmonizujące przepisy o jurysdykcji, jeśli pozwany mieszka w państwie członkowskim, a postępowanie sądowe ma aspekt transgraniczny. Według Komisji byłoby niezgodne z tym celem, gdyby właściwość w stosunku do umów dotyczących sprzedaży towarów lub świadczenia usług ograniczona była do dostarczania towarów i świadczenia usług w jednym państwie członkowskim. Ponadto takie zawężenie zakresu stosowania tego artykułu ograniczyłoby istotnie skuteczność tego przepisu, ponieważ nie byłoby można go zastosować, gdyby choć niewielka część towarów została dostarczona do innego państwa członkowskiego lub tylko część usług była świadczona w innym państwie członkowskim. Nie byłoby to także zgodne z genezą tego przepisu. Artykuł 5 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001 o tyle różni się od art. 5 pkt 1 obowiązującej uprzednio konwencji brukselskiej, że dla sprzedaży towarów i świadczenia usług jako „miejsce wykonania” w rozumieniu tego artykułu ustala się miejsce wykonania charakterystycznego świadczenia umownego. Przepis ten miał zatem ułatwić ustalenie właściwego sądu według miejsca wykonania charakterystycznego świadczenia umownego dla najczęściej spotykanych umów z elementami transgranicznymi.
33. 30. W odróżnieniu od wszystkich innych stron, strona pozwana w postępowaniu przed sądem krajowym jest zdania, że art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 nie ma zastosowania do umów o świadczenie usług, jeśli usługi świadczone są w wielu państwach członkowskich. Rozwiązanie z wyroku w sprawie Color Drack, odnoszącej się do umowy o dostawę towarów w jednym tylko państwie członkowskim, nie może być jej zdaniem przenoszone na niniejsze postępowanie, w którym chodzi o umowę w sprawie świadczenia usług w wielu państwach członkowskich, ponieważ nie spełnia to celu przewidywalności w zakresie jurysdykcji sądu. Ponieważ powód zrealizował większość obrotu w innych państwach członkowskich, a nie w Austrii (pozwana wskazuje, że największy obrót realizowany był w Polsce), właściwy sąd jest nie do przewidzenia. Pozwana powołuje się przy tym na opinię rzecznika generalnego Y. Bota w ww. sprawie Color Drack(18), który był zdania, że właściwość, jeśli miejsca wykonania zobowiązań umownych znajdują się w wielu państwach członkowskich, nie może być określana według art. 5 pkt 1 lit. b) rozporządzenia nr 44/2001(19). Poza tym brzmienie art. 5 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001 według pozwanej odnosi się do jednego miejsca wykonania, ponieważ pojęcie „miejsce” używane jest stale w liczbie pojedynczej. Powołując się na wyrok w sprawie Besix(20) pozwana utrzymuje dalej, że niedogodności, które mogą wyniknąć z tego, że różne sądy rozstrzygają o różnych aspektach tego samego sporu, można uniknąć przez to, że powód wnosi powództwo w miejscu, w którym ma siedzibę pozwany.
2. Ustalenie jurysdykcji zgodnie z art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 [pytanie 1b)]
34. 31. Powód w postępowaniu przed sądem krajowym i Komisja są zdania, że właściwy sąd należy określić według miejsca, w którym leży środek ciężkości działalności świadczącego usługi (Tätigkeitsschwerpunkt).
35. 32. Powód wskazuje ponadto, że strony umowy mogą środek ciężkości działalności świadczenia usług łatwo ustalić z góry w umowie i że tym samym ustalenie właściwości odpowiadałoby celowi przewidywalności, ponieważ powód wiedziałby dokładnie, w jakich sądach miałby wnieść powództwo, a pozwany z kolei wiedziałby, przed jakimi sądami mógłby zostać zaskarżony. W postępowaniu ustnym powód wywodził, że przedstawiciel handlowy wykonywał świadczenia na podstawie umowy ustnej, przysparzając zleceniodawcy nowych klientów i utrzymując kontakty z istniejącymi klientami, negocjując z klientami przed zawarciem umowy, zawierając umowy, przyjmując reklamacje i zapewniając zleceniodawcy generalne wsparcie przy sprzedaży produktów. Ponieważ świadczył on te usługi w większości w swojej siedzibie w Austrii, dla rozstrzygnięcia sporu prawnego powinien być właściwy sąd austriacki.
36. 33. Zdaniem Komisji określenie jurysdykcji według środka ciężkości działalności usługodawcy odpowiada różnym celom ustalenia jurysdykcji właściwego sądu. Po pierwsze odpowiada celowi, by przed jednym sądem rozpatrywać wszelkie spory prawne z jednej umowy, po drugie przez to osiągnięty zostaje cel przewidywalności jurysdykcji, po trzecie to ustalenie właściwości wypełnia znamiona celu bliskości geograficznej między umową a właściwym sądem, a po czwarte takie ustalenie właściwości odpowiada także zasadzie „równości broni” stron, ponieważ powód ma przez to możliwość złożenia powództwa w sądzie w miejscu wykonania, a z drugiej strony pozwany może zostać zaskarżony tylko w jednym państwie członkowskim. Należy sprawdzić, w jakich państwach członkowskich usługi były przede wszystkim realizowane, przy tym muszą zostać uwzględnione wszelkie okoliczności, np. miejsce zawarcia większości umów, a także miejsce, w którym osiągnięto największy obrót. W tym konkretnym przypadku miejsce, na które przypadała większość świadczonych usług, leży w Austrii, ponieważ przedstawiciel handlowy 70% usług przedstawiciela handlowego świadczył w Austrii, a tylko 30% za granicą. Okoliczność, że powód miał osiągnąć w Austrii tylko 25% zysku, nie pozostaje w sprzeczności z właściwością sądu austriackiego, ponieważ organizował on swoją działalność ze swojej siedziby w Amstetten (Austria).
37. 34. Według rządu niemieckiego w przypadku przedstawicielstwa handlowego w wielu państwach członkowskich należy wychodzić z podlegającego obaleniu założenia, że miejsce, w którym dokonano świadczeń zgodnie z umową i zgodnie z którym ustala się właściwy sąd, znajduje się tam, gdzie przedstawiciel handlowy ma swoje „główne biuro” (Hauptbüro).
38. 35. Komisja zareagowała na te wywody rządu niemieckiego na rozprawie, stwierdzając, że nie zgadza się z takim podlegającym obaleniu założeniem, ponieważ jest to sprzeczne z sensem art. 5 pkt 1 lit. b) rozporządzenia nr 44/2001, na podstawie którego jurysdykcja musi być ustalana na podstawie okoliczności faktycznych. Sprawdzenia tych okoliczności sąd krajowy dokona dopiero wówczas, gdy pozwana podważy to założenie, co nałoży na nią obowiązek przedłożenia dowodu. Założenie podlegające obaleniu działa w zbyt dużej mierze na korzyść przedstawiciela handlowego, który może i przeciwko któremu można wnieść powództwo zawsze w miejscu, gdzie ma siedzibę(21); dla strony pozwanej takie podlegające obaleniu założenie ma jednak taki sam skutek, jak gdyby właściwość podlegała ustaleniu zgodnie z ogólnymi zasadami art. 2 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001.
39. 36. Rząd Zjednoczonego Królestwa jest zdania, że nie jest prawidłowe ustalanie jurysdykcji na podstawie środka ciężkości działalności usługodawcy. Rozumie on to mianowicie tak, że chodzi o ustalenie ogólnego podstawowego miejsca działania usługodawcy. Miejsce świadczenia usług musi być miejscem, gdzie świadczenia zgodnie z umową faktycznie zostały dokonane, co jest jednak w niniejszym postępowaniu do ustalenia przez sąd krajowy na podstawie istotnych dla sprawy okoliczności faktycznych i czynników ekonomicznych.
3. Ustalenie jurysdykcji, w przypadku gdy niemożliwy do ustalenia jest środek ciężkości prowadzenia działalności [pytanie 1c)]
40. 37. Powód w postępowaniu przed sądem krajowym i rząd niemiecki są zdania, że na pytanie 1c) – tj. pytanie, czy w przypadku gdy środek ciężkości działalności jest nie do ustalenia, powód może wnieść powództwo według swego wyboru w każdym miejscu świadczenia usług w ramach Wspólnoty – należy odpowiedzieć twierdząco.
41. 38. W przeciwieństwie do powyższego rząd Zjednoczonego Królestwa jest zdania, że art. 5 pkt 1 lit. b) rozporządzenia nr 44/2001 nie znajduje zastosowania, jeśli usługi świadczone były w wielu państwach członkowskich, a miejsce zasadniczego świadczenia usług jest nie do ustalenia, ponieważ otwarcie możliwości wyboru między sądami, w których powód mógłby wnieść powództwo, prowadziłoby do właściwości dowolnego sądu, przez co ta właściwość dla strony pozwanej byłaby w najwyższym stopniu nieprzewidywalna.
42. 39. W związku z odpowiedziami na pytania 1a) i 1b) Komisja nie odpowiada na pytanie 1c).
C – Drugie pytanie prejudycjalne
43. 40. Zdaniem powoda w postępowaniu przed sądem krajowym i Komisji drugie pytanie prejudycjalne nie wymaga odpowiedzi z powodu pozytywnej odpowiedzi na pytanie pierwsze.
44. 41. Pozwana w postępowaniu przed sądem krajowym reprezentuje pogląd, że art. 5 pkt 1 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001 nie ma zastosowania w niniejszej sprawie, ponieważ ustalenie właściwości zgodnie z lit. a) – podobnie jak z lit. b) tego artykułu – nie zapewnia przewidywalności ani pewności prawnej przy ustalaniu jurysdykcji.
45. 42. Rząd Zjednoczonego Królestwa jest zdania, że w przypadku, w którym nie można zastosować art. 5 pkt 1 lit. b) rozporządzenia nr 44/2001 z powodu niemożliwości ustalenia miejsca świadczenia usług, zastosować należy lit. a) tego artykułu. Powołuje się on w swej argumentacji na art. 5 pkt 1 lit. c), który stanowi, że w przypadku niemożliwości zastosowania lit. b), zastosowanie ma lit. a) tego artykułu.
46. 43. Rząd niemiecki nie zajmuje stanowiska w sprawie drugiego pytania prejudycjalnego.
VI – Ocena rzecznika generalnego
A – Wprowadzenie
47. 44. W niniejszej sprawie Trybunał ma dokonać wykładni art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 w związku z umową o przedstawicielstwie handlowym(22), w której przypadku przedstawiciel handlowy świadczy usługi w wielu państwach członkowskich. Trybunał będzie zatem miał okazję rozstrzygnąć problem jurysdykcji w sporach prawnych z umów o świadczenie usług w wielu państwach członkowskich, na który wskazywano już od pewnego czasu w piśmiennictwie(23). Pytanie to, nawiasem mówiąc, zaistniało już w związku z umową o przewóz w wyroku w sprawie Rehder(24), w którym zresztą fakt świadczenia usług w wielu państwach członkowskich nie stwarzał szczególnych problemów, ponieważ liczba możliwych miejsc świadczenia usług była ograniczona do dwóch: miejsca startu i miejsca lądowania samolotu. Niniejsza sprawa sądowa jest zatem pierwszą, w której Trybunał będzie musiał zająć stanowisko w sprawie świadczenia usług w licznych miejscach w wielu państwach członkowskich.
48. 45. Niniejsza sprawa sądowa nie jest jednak jedyną sprawą o tej problematyce zawisłą w Trybunale. Pragnę wskazać, że obecnie w Trybunale zawisła kolejna sprawa sądowa z podobną problematyką, to jest sprawa Hölzel(25), w której także chodzi o problem ustalenia właściwości w przypadku świadczenia usług w wielu państwach członkowskich. Orzeczenie w niniejszej sprawie będzie także miało wpływ na orzeczenie w sprawie Hölzel.
49. 46. Pragnę wskazać także, że umowy, w których przypadku z powodu możliwości świadczenia usług w wielu państwach członkowskich może pojawić się problem ustalenia jurysdykcji, różniły się bardzo między sobą. Problem taki może pojawić się np. także w odniesieniu do umowy między adwokatem i jego klientem(26). Jeśli przykładowo kancelaria adwokacka z siedzibą w Luksemburgu reprezentuje klienta z Niemiec w postępowaniu toczącym się we Francji i dojdzie do sporu prawnego między klientem a kancelarią, to tak samo pojawi się pytanie, jaki sąd jest właściwy do rozstrzygnięcia tej sprawy. Podobnie trudne może być ustalenie jurysdykcji także przy umowach maklerskich, jeśli makler będzie działał na rzecz swego zleceniodawcy w wielu państwach członkowskich. Orzekając w niniejszej sprawie, Trybunał będzie musiał uwzględnić także ewentualne skutki tego orzeczenia dla innych rodzajów umów o świadczenie usług w wielu państwach członkowskich.
B – Dopuszczalność
50. 47. Zgodnie z art. 68 ust. 1 WE w związku z art. 234 WE tylko sąd, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa wewnętrznego, może przedkładać pytania prejudycjalne dotyczące wykładni tytułu IV traktatu WE (wizy, azyl, imigracja i inne polityki związane ze swobodnym przepływem osób) lub o ważność i wykładnię wydanych na podstawie tego tytułu aktów prawnych organów Wspólnoty(27). Rozporządzenie nr 44/2001, które zostało wydane na podstawie art. 61 lit. c) WE i art. 67 ust. 1 WE, jest jednym z aktów prawnych organów wspólnotowych, wydanych na podstawie tego tytułu.
51. 48. W niniejszej sprawie odpowiedź na pytanie, czy sąd odsyłający należy traktować jako sąd, „którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa wewnętrznego”, zależy właściwie od orzeczenia, które zostanie podjęte w postępowaniu odwoławczym przeciwko orzeczeniu o właściwości, zawisłym przed sądem odsyłającym(28). Jak wynika z § 528 ust. 2 pkt 2 Zivilprozessordnung, od orzeczenia sądu odsyłającego nie wnosi się rewizji, jeśli sąd ten utrzymuje w mocy postanowienie sądu pierwszej instancji odnośnie właściwości. A contrario oznacza to, że jeśli sąd odsyłający nie utrzymuje w mocy postanowienia sądu pierwszej instancji, to przeciwko temu orzeczeniu sądu odsyłającego może być wniesiona rewizja.
52. 49. Sąd odsyłający stwierdza, że zamierza utrzymać w mocy orzeczenie sądu pierwszej instancji odnośnie do właściwości i że dlatego przeciwko jego orzeczeniu nie będzie można zastosować żadnego środka prawnego(29). Chcę jednak wskazać, że treść tego orzeczenia nie zależy tylko od oceny sądu odsyłającego, lecz przede wszystkim od odpowiedzi na pytania prejudycjalne udzielonej przez Trybunał. Jeżeli odpowiedź Trybunału pokrywać się będzie co do jej istoty z orzeczeniem austriackiego sądu pierwszej instancji, to orzeczenie sądu odsyłającego nie będzie podlegało zaskarżeniu żadnym środkiem prawnym. Jeśli jednak Trybunał wyda inne orzeczenie, to orzeczenie sądu odsyłającego będzie podlegało zaskarżeniu i w tym przypadku sąd odsyłający nie będzie sądem, „którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa wewnętrznego”.
53. 50. Mimo to w mojej opinii pytania prejudycjalne należy uznać w niniejszym postępowaniu za dopuszczalne. Jako główny argument za tym należy wymienić skutki, które powstałyby, gdyby pytania uznane zostały za niedopuszczalne. W takim przypadku odsyłający sąd decydowałby samodzielnie i utrzymałby w mocy orzeczenie sądu pierwszej instancji. Wskutek tego odsyłający sąd byłby sądem, „którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa wewnętrznego”. Jeśli uznalibyśmy pytania prejudycjalne za niedopuszczalne, oznaczałoby to ponadto w niniejszej sprawie przesądzanie orzeczenia Trybunału co do istoty sprawy – a co za tym idzie, orzeczenia sądu odsyłającego – ponieważ w końcowym efekcie zakładałoby, że Trybunał – a co za tym idzie, sąd odsyłający – wydałby inne orzeczenie niż austriacki sąd pierwszej instancji. Wprawdzie w omawianej sprawie mamy do czynienia jedynie z możliwością, że sąd odsyłający jest ostatnią instancją, to jednak ta możliwość musi wystarczyć jako przesłanka dopuszczalności pytań prejudycjalnych, ponieważ w fazie sprawdzania właściwości nie możemy jeszcze wiedzieć, jaka będzie decyzja co do istoty. Z tego względu jestem zdania, że decyzję o dopuszczalności należy podjąć in favorem i dać sądowi odsyłającemu wszelkie wskazówki do dokonania wykładni, których potrzebuje, orzekając w niniejszej sprawie.
54. 51. Zgodnie z powyższym pytania prejudycjalne w niniejszej sprawie są w mojej opinii dopuszczalne.
C – Pierwsze pytanie prejudycjalne
55. 52. Pierwsze pytanie prejudycjalne dzieli się na wiele części. Pytanie 1a) dotyczy tego, czy art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 znajduje zastosowanie w przypadku umów, na podstawie których świadczone są usługi w wielu państwach członkowskich, jak umowa o przedstawicielstwie handlowym w postępowaniu w niniejszej sprawie. Pytanie 1b) dotyczy ustalenia właściwości w przypadku umowy o przedstawicielstwie handlowym, jeśli usługi przedstawiciela handlowego są świadczone w wielu państwach członkowskich; dokładniej mówiąc, chodzi o pytanie, czy miejsce realizacji charakterystycznego zobowiązania umownego ustala się według miejsca, w którym znajduje się środek ciężkości działalności świadczącego usługi. W pytaniu 1c) chodzi natomiast o to, czy w przypadku gdy środek ciężkości działalności jest niemożliwy do ustalenia, powództwo w sprawie wszelkich roszczeń z umowy może być wniesione według wyboru powoda w każdym miejscu świadczenia usług na terenie Wspólnoty.
56. 53. W ramach analizy przedstawię najpierw istotne cechy umowy o przedstawicielstwie handlowym, która jest umową o świadczenie usług w rozumieniu art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie; następnie przejdę do odpowiedzi na pytanie sądu odsyłającego.
1. Uwagi wstępne w przedmiocie umowy o przedstawicielstwie handlowym
a) Cechy umowy o przedstawicielstwie handlowym
57. 54. Przepisy prawne państw członkowskich w zakresie umowy o przedstawicielstwie handlowym zostały wzajemnie skoordynowane w odniesieniu do istotnych cech tej umowy przez dyrektywę Rady nr 86/653/EWG w sprawie koordynacji przepisów prawnych państw członkowskich odnoszących się do przedstawicieli handlowych działających na własny rachunek(30) (zwaną dalej „dyrektywą 86/653”).
58. 55. Zgodnie z dyrektywą 86/653 przedstawicielem handlowym jest pośrednik pracujący na własny rachunek, któremu powierzono stałe(31) pośredniczenie przy sprzedaży lub kupnie towarów na rzecz innej osoby (zleceniodawcy) lub zawarcie transakcji w imieniu i na rachunek zleceniodawcy(32). Przedstawiciel handlowy musi przekazywać zleceniodawcy niezbędne, dostępne mu informacje oraz wykonywać stosowne polecenia wydawane przez zleceniodawcę(33). Wykonując swoją działalność, przedstawiciel handlowy ma realizować interesy zleceniodawcy i kierować się zasadami sumienności i dobrej wiary(34).
59. 56. Natomiast zleceniodawca zgodnie z dyrektywą 86/653 ma obowiązek udostępniać przedstawicielowi handlowemu niezbędne dokumenty dotyczące danych towarów i udzielać mu informacji niezbędnych dla wykonywania umowy o przedstawicielstwie handlowym. Ponadto ma go informować, gdy stwierdzi, że wielkość transakcji zmniejszy się w znacznie większym stopniu, niż przedstawiciel handlowy mógłby normalnie oczekiwać(35). Zleceniodawca wobec przedstawiciela handlowego ma kierować się zasadami sumienności i dobrej wiary(36).
60. 57. Przedstawicielowi handlowemu za jego działalność należy się prowizja(37). Zwyczajowo wysokość prowizji uzgadniana jest przez strony umowy; jeśli jednak takie porozumienie nie nastąpiło, przedstawiciel handlowy ma bez uszczerbku dla zastosowania wiążących przepisów państw członkowskich o wysokości wynagrodzenia prawo do wynagrodzenia przyjętego zwyczajowo w miejscu, gdzie prowadzi on swoją działalność(38).
61. 58. Dyrektywa 86/653 nie ustala wyraźnie, że umowa o przedstawicielstwie handlowym musi być zawarta w formie pisemnej, choć państwa członkowskie mają możliwość ustalenia, że umowa o przedstawicielstwie ważna jest tylko w formie pisemnej(39). Poza tym zgodnie z dyrektywą każda strona może domagać się od drugiej strony podpisanego przez nią dokumentu, stwierdzającego treść umowy łącznie z późniejszymi zmianami lub uzupełnieniami(40). Zgodnie z dyrektywą roszczenie to nie może być wyłączone(41).
b) Umowa o przedstawicielstwie handlowym jako umowa o świadczenie usług
62. 59. W kontekście niniejszej sprawy należy stwierdzić, że umowa o przedstawicielstwie handlowym jest umową o świadczenie usług w rozumieniu art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001(42). Jak wyjaśnił Trybunał w wyroku w sprawie Falco, pojęcie usług oznacza „co najmniej, że strona, która je świadczy wykonuje odpłatnie określone czynności”(43). To założenie w niniejszej sprawie jest spełnione, ponieważ przedstawiciel handlowy przysporzył zleceniodawcy nowych klientów i utrzymywał kontakty z istniejącymi klientami, prowadził negocjacje z klientami przed zawarciem umowy, zawierał umowy, przyjmował reklamacje i zapewniał zleceniodawcy ogólne wsparcie przy sprzedaży jego produktów(44). Te usługi świadczył on odpłatnie, ponieważ za swą działalność otrzymywał prowizję. Dlatego przesłanka istnienia umowy o świadczenie usług jest w niniejszej sprawie niewątpliwie spełniona.
2. Zastosowanie art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 do umów o świadczenie usług w wielu państwach członkowskich [pytanie 1a)]
63. 60. Zadając pytanie 1a), sąd odsyłający chciałby zasadniczo wiedzieć, czy art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 ma zastosowanie do umowy o świadczenie usług, takiej jak umowa o przedstawicielstwie handlowym w niniejszym postępowaniu, na której podstawie usługi świadczono w wielu państwach członkowskich.
64. 61. Artykuł 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 stanowi, że miejscem wykonania zobowiązania w przypadku świadczenia usług (w którym osoba może zostać pozwana, mimo że ma miejsce zamieszkania w innym państwie członkowskim(45)), jeśli nie uzgodniono nic innego, jest miejsce w państwie członkowskim, w którym zostały one wykonane zgodnie z umową, lub miały zostać wykonane. Na podstawie brzmienia tego artykułu w moim przekonaniu nie da się ustalić, czy może on mieć zastosowanie tylko do umów o świadczenie usług w jednym państwie członkowskim, czy także do umów o świadczenie usług w wielu państwach członkowskich. Także użycie sformułowania „państwo członkowskie” w liczbie pojedynczej nie może tu być decydujące(46).
65. 62. Mimo to w mojej opinii na to pytanie należy odpowiedzieć twierdząco. Odpowiedź taka wynika bowiem z dotychczasowego orzecznictwa Trybunału, a dokładniej mówiąc z wyroków w sprawach Color Drack(47) i Rehder(48). Wyrok w sprawie Color Drack nie odnosił się wprawdzie do umowy o świadczenie usług, lecz do umowy sprzedaży towarów, ale jest istotny dla niniejszej sprawy, ponieważ Trybunał następnie rozszerzył ustanowione tam zasady w wyroku Rehder na umowy o świadczenie usług.
66. 63. Trybunał zadecydował w wyroku w sprawie Color Drack o zastosowaniu art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 w sprawach, w których towary na podstawie umowy dostarczane były w różne miejsca w tym samym państwie członkowskim. Trybunał stwierdził, że ten przepis w przypadku wielu miejsc dostaw w jednym państwie członkowskim podlega zastosowaniu i że w takim przypadku dla orzekania o wszelkich powództwach z umowy o sprzedaż towarów właściwy jest sąd, w którego rejonie położone jest miejsce głównej dostawy, podlegające określeniu w oparciu o kryteria ekonomiczne(49). W braku możliwości określenia miejsca głównej dostawy powód może wnieść przeciwko pozwanemu powództwo przed sąd miejsca dostawy według swojego wyboru(50). Trybunał w tym wyroku wskazał wyraźnie na to, że te rozważania ograniczają się do przypadku wielości miejsc dostawy w jednym państwie członkowskim i nie wpływają na późniejsze rozstrzygnięcie w przypadku wielości miejsc dostawy w wielu państwach członkowskich(51).
67. 64. Rzecznik generalny Y. Bot w sprawie Color Drack stał wprawdzie na stanowisku, że jurysdykcji w przypadku miejsc dostawy w różnych państwach członkowskich nie da się ustalić na podstawie art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 ze względu na brak osiągnięcia celu przewidywalności(52). Uznał także, że w przywołanym przypadku o jurysdykcji nie przesądza też art. 5 pkt 1 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001, lecz właściwy jest zgodnie z art. 2 rozporządzenia nr 44/2001 sąd w miejscu zamieszkania pozwanego(53).
68. 65. W niedawno rozstrzygniętej sprawie Rehder(54), w której wyrok został ogłoszony po zadaniu przez sąd odsyłający w niniejszej sprawie pytania prejudycjalnego, Trybunał odpowiedział już jednak na pytanie, czy art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 można zastosować, gdy usługi świadczone są w wielu państwach członkowskich. Zdecydował on, że rozważania odnośnie do wyroku w sprawie Color Drack mają zastosowanie „również do umów o świadczenie usług, w tym także do przypadków, w których usługi te nie są świadczone tylko w jednym państwie członkowskim”(55). Trybunał wskazał dalej, że przewidziane w rozporządzeniu nr 44/2001 dla umów sprzedaży towarów i o świadczenie usług reguły szczególnej właściwości mają „tę samą genezę, służą temu samemu celowi i zajmują takie samo miejsce w systemie ustanowionym na mocy tego rozporządzenia”(56). Ponadto według Trybunału „[c]ele w postaci bliskości i przewidywalności, realizowane przez skupienie właściwości sądowej w miejscu świadczenia usług, zgodnie z odpowiednią umową, oraz przez wskazanie jednej jurysdykcji dla wszystkich roszczeń opartych na tej umowie, nie mogą być traktowane inaczej” w przypadku wielości miejsc świadczenia usług w różnych państwach członkowskich(57). Takie różnicowanie, zgodnie z wywodem Trybunału, „nie znajduje podstawy w przepisach rozporządzenia nr 44/2001” i pozostawałoby także w sprzeczności z celami tego rozporządzenia(58).
69. 66. Trybunał odpowiedział już zatem w wyroku w sprawie Rehder na pytanie, czy art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 ma zastosowanie do umów o świadczenie usług w wielu państwach członkowskich. Stwierdzić należy, że także w piśmiennictwie prezentowany jest pogląd, iż ten artykuł obowiązuje w przypadku umów o świadczenie usług w wielu państwach członkowskich(59).
70. 67. Stąd też w mojej opinii na pytanie 1a) sądu odsyłającego należy odpowiedzieć, że art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 znajduje zastosowanie do umowy o świadczenie usług, takiej jak umowa o przedstawicielstwie handlowym w niniejszej sprawie, na podstawie której świadczone są usługi w wielu państwach członkowskich.
3. Ustalenie jurysdykcji na podstawie art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 [pytanie 1b)]
71. 68. Zadając pytanie 1b), sąd odsyłający chciałby zasadniczo wiedzieć, czy wykładnia art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 powinna być taka, że przy ustalaniu właściwości w przypadku sporów prawnych z umowy o świadczenie usług w wielu państwach członkowskich miejsce, w którym świadczone były usługi w rozumieniu tego artykułu, należy ustalać według miejsca, w którym znajduje się środek ciężkości działalności usługodawcy.
72. 69. W związku z tym pytaniem należy przede wszystkim wskazać, że Trybunał, ustalając właściwość w niniejszej sprawie, musi uwzględnić dwie zasady.
73. 70. Po pierwsze, należy uwzględnić, że właściwość sądu musi być przewidywalna(60), co jest wyrazem zasady pewności prawa(61). Jak wynika z orzecznictwa Trybunału, rozporządzenie nr 44/2001 realizuje cel pewności prawa, polegający na poprawie ochrony prawnej osób zamieszkałych na terenie Wspólnoty Europejskiej w taki sposób, by powód bez trudności mógł stwierdzić, do jakiego sądu może wnieść powództwo, a pozwany mógł przewidzieć, przed jaki sąd może zostać pozwany(62).
74. 71. Po drugie, właściwość sądu należy ustalać według miejsca, w którym istnieje „najściślejszy związek” między umową a właściwym sądem(63).
75. 72. Uwzględniając te zasady, należy sprawdzić, czy odpowiedź na pytanie 1b da się wywieść z dotychczasowego orzecznictwa.
76. 73. W ramach ustalania jurysdykcji zgodnie z art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 Trybunał w wyroku w sprawie Rehder zdecydował już, że w przypadku świadczenia usług w wielu państwach członkowskich należy ustalić miejsce, w którym istnieje najściślejszy związek między umową a właściwym sądem(64). W opinii Trybunału jest to w szczególności miejsce, w którym zgodnie z umową należy wykonać główne świadczenie(65).
77. 74. Uwzględnić należy, że Trybunał w wyroku w sprawie Rehder nie ustalił, że miejsce, w którym zgodnie z umową ma nastąpić główne świadczenie usług, stanowi jedyne możliwe kryterium ustalenia jurysdykcji zgodnie z art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001. Trybunał wskazał, że należy poszukiwać miejsca, w którym istnieje najściślejszy związek między umową a właściwym sądem, a w szczególności miejsca, w którym zgodnie z umową należy wykonać główne świadczenie(66). Podstawowym kryterium jest zatem najściślejszy związek między umową a właściwym sądem; związek ten istnieje szczególnie w miejscu, w którym zgodnie z umową należy wykonać główne świadczenie.
78. 75. W mojej opinii ustalenia Trybunału w wyroku w sprawie Rehder można przenieść także na niniejsze postępowanie. Trzeba przy tym jednak uwzględnić, że w niniejszej sprawie w umowie o przedstawicielstwie handlowym nie ustalono, w jakim miejscu lub w jakim państwie członkowskim ma nastąpić główne świadczenie usług. W umowie ustnej(67) ustalone zostały tylko państwa członkowskie, w których przedstawiciel handlowy musi świadczyć usługi przedstawicielstwa handlowego(68). Dlatego w niniejszej sprawie należy oprzeć się na orzeczeniu w sprawie Rehder, przyjmując, że właściwość – jeśli nie jest możliwe ustalenie, gdzie zgodnie z umową powinno nastąpić główne świadczenie usług – ustala się według miejsca, w którym rzeczywiście miało miejsce główne świadczenie usług(69).
79. 76. Z tego względu reprezentuję pogląd, że w niniejszej sprawie właściwy jest sąd dla miejsca, w którym przedstawiciel handlowy dokonywał głównego świadczenia usług. Tej oceny musi dokonać sąd odsyłający w oparciu o fakty, natomiast Trybunał ma ustalić kryteria, które musi uwzględnić sąd odsyłający, dokonując oceny. Jeśli takiego miejsca nie da się ustalić, Trybunał musi pomocniczo wskazać inne kryteria dla ustalenia właściwego sądu, które w tym samym stopniu odpowiadać będą zasadom przewidywalności i najściślejszego związku między umową a właściwym sądem.
80. 77. W niniejszej sprawie należy więc najpierw określić, według jakich kryteriów będzie ustalone miejsce głównego świadczenia usług.
81. 78. W mojej opinii dla ustalenia jurysdykcji w przypadku umowy o przedstawicielstwie handlowym istotne będą następujące kryteria: nakład względnie wysiłek przedstawiciela handlowego, czas potrzebny do wykonania poszczególnych usług, czas trwania pertraktacji z poszczególnymi klientami, wydatki, które przedstawiciel handlowy poniósł w związku z pośrednictwem na rzecz zleceniodawcy, miejsce, z którego przedstawiciel handlowy organizował swoją działalność oraz obroty osiągnięte przez przedstawiciela handlowego. Dokładniej mówiąc, sąd odsyłający będzie musiał wziąć pod uwagę, w jakim miejscu przedstawiciel handlowy świadczył konkretne usługi, np. nawiązywanie kontaktów z potencjalnymi klientami, wysyłka materiałów, osobiste wizyty u klientów, negocjacje, przygotowywanie tekstów umów przy umowach na piśmie, zawieranie umów i przyjmowanie ewentualnych reklamacji. Będzie także musiał uwzględnić, że obowiązki przedstawiciela handlowego mogą być bardzo różne i że może on dokonywać pośrednictwa w różny sposób: pocztą, przez telefon, telefaks, e-mail lub inne nowoczesne środki komunikacji, ale także osobiście, albo w swojej siedzibie, albo w siedzibie klient, lub w innym miejscu. Poza tym sąd odsyłający będzie musiał wziąć pod uwagę, że w przypadku umowy o przedstawicielstwie handlowym chodzi o trwały stosunek umowny(70); nie chodzi więc o pośrednictwo w zawarciu względnie o zawarcie jednej tylko umowy między zleceniodawcą a klientem, lecz o pośrednictwo w zawarciu, względnie o zawarcie wielu umów między zleceniodawcą a klientami. Z tego względu odsyłający sąd będzie musiał brać pod uwagę, gdzie przedstawiciel handlowy świadczył usługi w dłuższym okresie.
82. 79. Do obrotu jako kryterium ustalenia właściwości należy dodać, że sąd odsyłający będzie musiał uwzględnić, że obrót może wprawdzie faktycznie wskazywać na to, gdzie przedstawiciel handlowy świadczył usługi przedstawicielstwa handlowego, jednak musi być zawsze analizowany w związku z innymi kryteriami. Obrót nie może być zatem jedynym i decydującym kryterium dla ustalania właściwości, dominującym nad innymi kryteriami. Wysokość obrotu jest bowiem w najwyższym stopniu nieprzewidywalna, gdyż wraz z zawarciem umowy między zleceniodawcą a klientem może się szybko zmienić. Gdyby sąd odsyłający np. stwierdził, że przedstawiciel handlowy wykonywał większość swojej pracy w jednym państwie członkowskim, a najwyższy obrót osiągnięto w innym państwie członkowskim, to wysokość obrotu nie może być w takim stopniu decydująca, by właściwe były sądy w tym państwie członkowskim, w którym osiągnięty został najwyższy obrót. Sąd odsyłający musi uwzględniać wszystkie kryteria i na podstawie takiej ogólnej oceny ustalić miejsce głównego świadczenia usług.
83. 80. Uwzględniając rozważania zawarte w pkt 69 – 79 niniejszej opinii, na pytanie 1b według mojego zdania należy odpowiedzieć, że art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 należy interpretować w ten sposób, że przy ustalaniu jurysdykcji w przypadku sporów sądowych z umowy o świadczenie usług w wielu państwach członkowskich, takiej jak umowa o przedstawicielstwie handlowym w niniejszej sprawie, miejsce, w którym w rozumieniu tego artykułu świadczone były usługi, należy ustalać według miejsca głównego świadczenia usług. Dokonanie oceny w tym zakresie należy do sądu odsyłającego.
4. Ustalenie jurysdykcji, w przypadku gdy niemożliwe do ustalenia jest miejsce głównego świadczenia usług [pytanie 1c)]
84. 81. Zadając pytanie 1c), sąd odsyłający chciałby zasadniczo ustalić, jak określa się właściwy sąd, w przypadku gdy niemożliwe do ustalenia jest miejsce głównego świadczenia usług. Sąd odsyłający pyta w tym kontekście, czy w tym przypadku może zostać wniesione powództwo w sprawie wszystkich roszczeń z umowy według wyboru powoda w każdym miejscu świadczenia usług, leżącym na terytorium Wspólnoty.
85. 82. Mimo że sąd odsyłający w postanowieniu odsyłającym przedstawia już stanowisko co do miejsca głównego świadczenia usług przez przedstawiciela handlowego(71), jestem zdania, iż na pytanie to należy odpowiedzieć. Nie jest bowiem zupełnie wykluczone, że sąd odsyłający, stosując kryteria wskazane mu przez Trybunał, dojdzie do innego rozwiązania. Z tego względu Trybunał musi dać sądowi odsyłającemu wszelkie wskazówki do dokonania wykładni prawa wspólnotowego, które mogą być mu przydatne do rozstrzygnięcia zawisłej przed nim sprawy.
86. 83. Gdyby nie było możliwe ustalenie właściwego sądu na podstawie miejsca głównego świadczenia usług, to w niniejszej sprawie wchodzi w rachubę wiele rozwiązań dla ustalenia jurysdykcji.
87. 84. Pierwszą możliwość stanowi rozwiązanie zaproponowane przez sąd odsyłający, zgodnie z którym w sprawie wszystkich roszczeń z umowy według wyboru powoda właściwe są sądy w każdym państwie członkowskim, w którym świadczona była część usług. Rozwiązanie to oznaczałoby wprawdzie, że orzecznictwo w sprawie Rehder zostałoby rozciągnięte na niniejsze postępowanie i w tym sensie logicznie rozwinięte, jednakże w mojej opinii w niniejszej sprawie nie jest ono z wielu powodów adekwatne. Po pierwsze to rozwiązanie nie odpowiada celowi przewidywalności, ponieważ zakłada istnienie zbyt wielu sądów miejscowo właściwych(72). Po drugie rozwiązanie to faworyzuje przesadnie powoda, który ma możliwość wyboru miejsca wniesienia powództwa, stwarzając przez to duże niebezpieczeństwo forum shopping(73). Po trzecie rozwiązanie znalezione przez Trybunał w sprawie Rehder odnosiło się do specyficznego stanu sprawy, to jest do świadczenia usług transportu lotniczego z jednego państwa członkowskiego do innego. W sprawie Rehder nie istniało niebezpieczeństwo forum shopping, ponieważ powód miał tyko dwa miejsca, w których mógł wnieść powództwo, podczas gdy w niniejszej sprawie jest wiele takich miejsc.
88. 85. Drugie rozwiązanie polega na tym, że sądy w każdym z państw członkowskich, w których świadczona była część usług, są właściwe, lecz tylko w zakresie części usług, świadczonych w tym państwie członkowskim(74). Rozwiązanie to na pierwszy rzut oka wydaje się pod kątem dogmatycznym prawidłowe, jest jednak tak samo sporne, ponieważ powoduje zbyt duży rozrzut właściwości i nieproporcjonalnie utrudnia sytuację powoda, który w tym przypadku musiałby wnieść bardzo dużą liczbę powództw w różnych państwach członkowskich. Poza tym ta możliwość stwarza niebezpieczeństwo wzajemnie sprzecznych orzeczeń w odniesieniu do tego samego stosunku umownego(75).
89. 86. Trzecie z możliwych rozwiązań dla ustalenia właściwości polega na tym, że na podstawie art. 5 pkt 1 lit. c) zastosowanie znajdzie lit. a) tego artykułu(76). W moim przekonaniu także i to rozwiązanie nie jest jednak adekwatne do sprawy. Litera a) ma mianowicie zastosowanie tylko w przypadku umów, których przedmiotem nie jest sprzedaż towarów czy świadczenie usług(77) lub gdy miejsce wykonania zobowiązania umownego nie leży w jednym z państw członkowskich(78) (z wyjątkiem Danii, w której przypadku ma nadal zastosowanie konwencja brukselska(79)). W przypadku umowy o świadczenie usług, jaką niewątpliwie jest umowa o przedstawicielstwie handlowym(80), właściwość musi być ustalana na podstawie art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie, a nie na podstawie lit. a) tego artykułu.
90. 87. Czwarta możliwość ustalenia jurysdykcji, jeżeli nie może ono nastąpić według miejsca głównego świadczenia usług, polega na tym, by zupełnie odejść od zastosowania art. 5 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001 i ustalać właściwość według art. 2 tego rozporządzenia w zgodności z wyrokiem w sprawie Besix(81). W wyroku w sprawie Besix Trybunał w związku z art. 5 pkt 1 konwencji brukselskiej zdecydował, że właściwość nie jest ustalana na mocy tego przepisu, jeśli miejsce wykonania zobowiązania nie może zostać ustalone dlatego, że jest ono nieograniczonym pod względem geograficznym obowiązkiem zaniechania i tym samym charakteryzuje się wielością miejsc, w których było lub powinno być wypełniane(82). W tym przypadku jurysdykcja wynika z art. 2 akapit pierwszy konwencji. Ustalenie jurysdykcji w zgodności z orzeczeniem w sprawie Besix, a tym samym zgodnie z art. 2 rozporządzenia nr 44/2001 w moim przekonaniu w niniejszej sprawie także nie jest adekwatne.
91. 88. Ustalenie jurysdykcji zgodnie z wyrokiem w sprawie Besix w pierwszym rzędzie uniemożliwiłoby ustalenie właściwości zgodnie z art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 w przypadku licznych umów o przedstawicielstwie handlowym, na podstawie których świadczone są usługi w wielu państwach członkowskich. Pozostawałoby to w sprzeczności z celem art. 5 pkt 1 lit. b), który wprowadzony został do tego rozporządzenia właśnie po to, by dla dwóch rodzajów umów – umowy o dostawę towarów i umowy o świadczenie usług – miejsce wykonania zobowiązania ustalane było autonomicznie(83), byłoby jednak zarazem generalnie sprzeczne z celem art. 5 pkt 1, którym jest ustalenie szczególnej właściwości w przypadku sporów z umowy(84).
92. 89. Co więcej, przeniesienie wyroku w sprawie Besix na niniejszą sprawę stałoby w sprzeczności z systematyką art. 5 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001. Nawet gdyby przyjąć, że niemożliwa do zastosowania jest lit. b) tego artykułu, jeśli niemożliwe do ustalenia jest miejsce wypełnienia charakterystycznego zobowiązania(85), to zgodnie z art. 5 pkt 1 lit. c) jurysdykcja wynikałaby z lit. a) tego artykułu(86). Tylko jeśli nie byłoby możliwe ustalenie jurysdykcji zgodnie z lit. a) tego artykułu, można byłoby przejść do ustalenia właściwości zgodnie z art. 2 rozporządzenia nr 44/2001. Ustalając jurysdykcję zgodnie z art. 2, można byłoby zrezygnować z tego kroku przejściowego, a także pominąć zupełnie art. 5 pkt 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001 łącznie z systematyką tego artykułu.
93. 90. Wreszcie należy uwzględnić, że rodzaj zobowiązań umownych w niniejszej sprawie nie jest porównywalny z tymi, których dotyczy wyrok w sprawie Besix. W wyroku w sprawie Besix stan faktyczny sprawy odnosił się do umowy, której przedmiotem był obowiązujący bez ograniczenia pod względem geograficznym obowiązek zaniechania(87). W przypadku tamtej umowy nie chodziło zatem o umowę o świadczenie usług jak w niniejszej sprawie. Gdyby orzeczenie w sprawie Besix zapadło po wejściu w życie rozporządzenia nr 44/2001, to umowa zaniechania nie byłaby traktowana jako umowa o świadczenie usług w rozumieniu art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie tego rozporządzenia(88), lecz o jurysdykcji wyrokowano by zgodnie z lit. a) tego artykułu, który jest odpowiednikiem art. 5 pkt 1 konwencji brukselskiej, będącej przedmiotem wykładni w wyroku w sprawie Besix. Z tego względu uważam, że orzeczenie w sprawie Besix nie może być przeniesione na niniejszą sprawę.
94. 91. Piąte rozwiązanie, wchodzące w rachubę, gdy nie może zostać ustalone miejsce głównego świadczenia usług, polega na tym, by ustalać jurysdykcję według miejsca, w którym przedstawiciel handlowy, tj. ta strona umowy, która wykonuje charakterystyczne dla tej umowy świadczenia, ma swoją siedzibę. Rozwiązanie to jest w mojej opinii z wielu względów najbardziej wskazane.
95. 92. Po pierwsze, rozwiązanie to odpowiada zarówno celowi przewidywalności, jak i celowi najściślejszego związku między umową a właściwym sądem. Rozwiązanie zapewnia przewidywalność, ponieważ miejsce właściwego sądu – sąd w miejscu siedziby przedstawiciela handlowego – jest oczywiste, a sąd ten orzeka w sprawie wszelkich roszczeń w związku z tą samą umową o przedstawicielstwie. Ścisły związek istnieje, ponieważ materiał dowodowy z reguły jest do dyspozycji także w miejscu siedziby przedstawiciela handlowego.
96. 93. Po drugie, rozwiązanie to jest adekwatne do sprawy, gdyż jurysdykcja będzie nadal ustalana na podstawie art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001. Należy wprawdzie przyznać, że rozwiązanie to oddala się częściowo od brzemienia i celu art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001, zgodnie z którym jurysdykcję ustala się według miejsca, w którym usługi zgodnie z umową były lub powinny były być świadczone. Chodzi tu mianowicie o miejsce, gdzie usługi świadczone były faktycznie, co oznacza, że artykuł ten stosuje do ustalania jurysdykcji kryterium zależne od okoliczności faktycznych(89). Proponowane rozwiązanie oznacza w rzeczywistości, że konkretne kryterium zostaje zastąpione abstrakcyjnym. Rozwiązanie oparte na kryterium abstrakcyjnym stosuje się jednak tylko wówczas, gdy niemożliwe do ustalenia jest miejsce głównego świadczenia usług(90). Z tego powodu sądzę, że to rozwiązanie mimo wszystko jest najbardziej adekwatne do sprawy.
97. 94. W mojej opinii z tego względu na pytanie 1c) sądu odsyłającego należy odpowiedzieć, że jeżeli niemożliwe jest ustalenie miejsca głównego świadczenia usług, w przypadku umowy o przedstawicielstwie handlowym za miejsce świadczenia usług uznaje się miejsce siedziby przedstawiciela handlowego.
D – Drugie pytanie prejudycjalne
98. 95. Zadając drugie pytanie prejudycjalne, sąd odsyłający chciałby zasadniczo ustalić, czy – przy negatywnej odpowiedzi na pytanie 1a) – art. 5 pkt 1 lit. a) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 ma zastosowanie do umów o świadczenie usług w wielu państwach członkowskich, takich jak umowa o przedstawicielstwie handlowym w niniejszej sprawie.
99. 96. Drugie pytanie prejudycjalne sąd odsyłający stawia tylko na wypadek negatywnej odpowiedzi na pytanie 1a), gdy więc art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 należy interpretować tak, iż nie ma on zastosowania do umów o świadczeniu usług, takich jak umowa o przedstawicielstwie handlowym w niniejszej sprawie, na których podstawie świadczone są usługi w wielu państwach członkowskich.
100. 97. Jak wynika z pkt 67 niniejszej opinii, w moim przekonaniu na pytanie 1a) należy odpowiedzieć twierdząco, tak więc drugie pytanie prejudycjalne, postawione na wypadek negatywnej odpowiedzi na nie, nie wymaga udzielania odpowiedzi.
E – Wnioski
101. 98. W moim przekonaniu w świetle powyższych rozważań w przypadku umowy o przedstawicielstwie handlowym, w ramach której przedstawiciel handlowy świadczy usługi w wielu państwach członkowskich, art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 ma zastosowanie i powinno mu się nadać wykładnię, zgodnie z którą jurysdykcję ustala się według miejsca głównego świadczenia usług. Ponieważ chodzi o ocenę na podstawie faktów, musi jej dokonać sąd krajowy. Jeżeli niemożliwe do ustalenia jest miejsce głównego świadczenia usług, w przypadku umowy o przedstawicielstwie handlowym miejsce siedziby przedstawiciela handlowego należy w mojej opinii uznać za miejsce świadczenia usług.
VII – Wnioski
102. 99. W świetle powyższych rozważań proponuję Trybunałowi, by odpowiedział na pytania prejudycjalne Oberlandesgericht Wien w następujący sposób:
1) Artykuł 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia (WE) nr 44/2001 Rady z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych znajduje zastosowanie do umowy o świadczenie usług, takiej jak umowa o przedstawicielstwie handlowym w niniejszej sprawie, na podstawie której świadczone są usługi w wielu państwach członkowskich.
2) Artykuł 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 należy interpretować w ten sposób, że przy ustalaniu jurysdykcji w przypadku sporów sądowych z umowy o świadczenie usług w wielu państwach członkowskich, takiej jak umowa o przedstawicielstwie handlowym w niniejszej sprawie, miejsce, w którym w rozumieniu tego artykułu świadczone były usługi, należy ustalać według miejsca głównego świadczenia usług. Dokonanie oceny w tym zakresie należy do sądu odsyłającego.
3) Jeżeli niemożliwe jest ustalenie miejsca głównego świadczenia usług, w przypadku umowy o przedstawicielstwie handlowym takiej jak w niniejszej sprawie za miejsce świadczenia usług uznaje się miejsce siedziby przedstawiciela handlowego.