WYROK TRYBUNAŁU (dziewiąta izba)
z dnia 21 września 2017 r.(*)
Odwołanie – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Włoscy producenci prętów zbrojeniowych do betonu – Ustalanie cen, a także ograniczanie lub kontrolowanie produkcji i sprzedaży – Naruszenie art. 65 EWWiS – Stwierdzenie nieważności pierwotnej decyzji przez Sąd Unii Europejskiej – Decyzja ponownie przyjęta na podstawie rozporządzenia (WE) nr 1/2003 – Brak wydania nowego pisma w sprawie przedstawienia zarzutów – Brak przesłuchania ustnego w następstwie stwierdzenia nieważności pierwotnej decyzji
W sprawie C‑88/15 P
mającej za przedmiot odwołanie w trybie art. 56 statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, wniesione w dniu 20 lutego 2015 r.,
Ferriere Nord SpA, z siedzibą w Osoppo (Włochy), reprezentowana przez W. Viscardini oraz G. Donę, avvocati,
wnosząca odwołanie,
w której drugą stroną postępowania jest:
Komisja Europejska, reprezentowana przez L. Malferrariego oraz P. Rossiego, działających w charakterze pełnomocników, wspieranych przez M. Moretta, avvocato, z adresem do doręczeń w Luksemburgu,
strona pozwana w pierwszej instancji,
TRYBUNAŁ (dziewiąta izba),
w składzie: E. Juhász, prezes izby, C. Vajda (sprawozdawca) i C. Lycourgos, sędziowie,
rzecznik generalny: N. Wahl,
sekretarz: V. Giacobbo-Peyronnel, administrator,
uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 20 października 2016 r.,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 8 grudnia 2016 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Spółka Ferriere Nord SpA żąda w odwołaniu uchylenia wyroku Sądu Unii Europejskiej z dnia 9 grudnia 2014 r., Ferriere Nord/Komisja (T‑90/10, niepublikowanego, zwanego dalej „zaskarżonym wyrokiem”, EU:T:2014:1035), w którym Sąd oddalił wniesioną przez tę spółkę skargę zawierającą żądanie stwierdzenia nieważności decyzji Komisji C(2009) 7492 wersja ostateczna z dnia 30 września 2009 r. dotyczącej naruszenia art. 65 traktatu EWWiS (COMP/37.956 – Pręty zbrojeniowe do betonu – ponowne przyjęcie) (zwanej dalej „decyzją z dnia 30 września 2009 r.”), zmienionej decyzją Komisji C(2009) 9912 wersja ostateczna z dnia 8 grudnia 2009 r. (zwaną dalej „decyzją zmieniającą”) (decyzja z dnia 30 września 2009 r. zmieniona decyzją zmieniającą zwana jest dalej „sporną decyzją”).
Okoliczności powstania sporu i sporna decyzja
2 Okoliczności powstania sporu są przedstawione w pkt 16–22 zaskarżonego wyroku.
„16. W okresie od października do grudnia 2000 r. Komisja przeprowadziła, zgodnie z art. 47 EWWiS, kontrole we włoskich przedsiębiorstwach produkujących pręty zbrojeniowe do betonu oraz w związku włoskich przedsiębiorstw metalurgicznych [Federacciai]. Skierowała również do nich żądania udzielenia informacji na podstawie art. 47 EWWiS […].
17 W dniu 26 marca 2002 r. Komisja wszczęła postępowanie administracyjne i sformułowała zarzuty na podstawie art. 36 EWWiS (zwane dalej „pismem w sprawie przedstawienia zarzutów”) […]. W dniu 31 maja 2002 r. [spółka Ferriere Nord] przedstawiła uwagi na piśmie w odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów. Przesłuchanie odbyło się w dniu 13 czerwca 2002 r.
18 W dniu 12 sierpnia 2002 r. Komisja sformułowała dodatkowe zarzuty (zwane dalej »uzupełniającym pismem w sprawie przedstawienia zarzutów«), skierowane do adresatów pisma w sprawie przedstawienia zarzutów. W uzupełniającym piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów, opartym na art. 19 ust. 1 rozporządzenia Rady nr 17 z dnia 6 lutego 1962 r., pierwszego rozporządzenia wprowadzającego w życie art. [81 WE] i [82 WE] (Dz.U. 1962, 13, s. 204 – wyd. spec. w jęz. polskim, rozdz. 8, t. 1, s. 3), Komisja przedstawiła swoje stanowisko w przedmiocie kontynuacji postępowania po wygaśnięciu traktatu EWWiS. [Spółka Ferriere Nord] przedstawiła uwagi na piśmie w dniu 20 września 2002 r., a drugie przesłuchanie ustne odbyło się w dniu 30 września 2002 r. w obecności przedstawicieli państw członkowskich […].
19 W wyniku postępowania Komisja przyjęła decyzję C(2002) 5087 wersja ostateczna z dnia 17 grudnia 2002 r. w sprawie postępowania na podstawie art. 65 EWWiS (COMP/37.956 – Pręty zbrojeniowe) (zwaną dalej „decyzją z 2002 r.”), w której stwierdziła, że przedsiębiorstwa będące adresatami tej decyzji utworzyły jeden, złożony i cechujący się ciągłością kartel na włoskim rynku prętów zbrojeniowych prostych lub w kręgach, którego celem lub skutkiem jest ustalanie cen oraz który doprowadził także do skoordynowanego ograniczania lub skoordynowanego kontrolowania wielkości produkcji i sprzedaży, co jest sprzeczne z art. 65 ust. 1 EWWiS. Komisja nałożyła w tej decyzji na [spółkę Ferriere Nord] grzywnę w wysokości 3,57 mln EUR […].
20 W dniu 10 marca 2003 r. [spółka Ferriere Nord] wniosła do Sądu skargę na decyzję z 2002 r. Wyrokiem z dnia 25 października 2007 r., Ferriere Nord/Komisja (T‑94/03 [niepublikowanym, EU:T:2007:320]), Sąd stwierdził nieważność decyzji z 2002 r. Sąd zaznaczył, że ze względu w szczególności na fakt, iż decyzja z 2002 r. nie zawiera odniesienia do art. 3 i art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17, była ona oparta wyłącznie na art. 65 ust. 4 i 5 EWWiS […] Ze względu na to, że postanowienia te wygasły w dniu 23 lipca 2002 r. i nie obowiązywały w chwili przyjęcia decyzji z 2002 r., Komisja nie mogła już oprzeć na nich swojej kompetencji w celu stwierdzenia naruszenia art. 65 ust. 1 EWWiS i nałożenia grzywien na przedsiębiorstwa, które miały uczestniczyć we wspomnianym naruszeniu […].
21 Pismem z dnia 30 czerwca 2008 r. Komisja poinformowała [spółkę Ferriere Nord] i inne przedsiębiorstwa, których dotyczy postępowanie o swoim zamiarze ponownego przyjęcia decyzji, z podstawą prawną zmienioną w stosunku do podstawy prawnej, którą instytucja ta wybrała w przypadku decyzji z 2002 r. Ponadto instytucja ta uściśliła, że z uwagi na ograniczony zakres wyroków, którymi stwierdzono nieważność decyzji z 2002 r., ponownie przyjęta decyzja zostanie oparta na dowodach przedstawionych w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów i w uzupełniającym piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów. Przedsiębiorstwom, których dotyczy postępowanie, wyznaczono termin na przedstawienie uwag, a [spółka Ferriere Nord] przekazała swoje uwagi faksem w dniu 1 sierpnia 2008 r. […].
22 Faksami z dnia 24 lipca i z 25 września 2008 r., z dnia 13 marca, 30 czerwca i 27 sierpnia 2009 r. Komisja zwróciła się do [spółki Ferriere Nord] o informacje dotyczące akcjonariatu i sytuacji majątkowej przedsiębiorstwa. [Spółka Ferriere Nord] odpowiedziała na te żądania udzielenia informacji odpowiednio w wiadomościach elektronicznych z dnia 1 sierpnia i 1 października 2008 r., z dnia 18 marca, 1 lipca i 8 września 2009 r.”.
3 W decyzji z dnia 30 września 2009 r. Komisja uznała między innymi, że rozporządzenie Rady (WE) nr 1/2003 z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie wprowadzenia w życie reguł konkurencji ustanowionych w art. [101 i 102 TFUE] (Dz.U. 2003, L 1, s. 1) należy interpretować w ten sposób, iż pozwala jej ono na stwierdzanie po dniu 23 lipca 2002 r. istnienia karteli w sektorach objętych zakresem stosowania traktatu EWWiS ratione materiae i ratione temporis oraz na nakładanie kar z tego tytułu. Instytucja ta wskazała, że owa decyzja została przyjęta zgodnie z normami proceduralnymi określonymi w traktacie EWWiS oraz w owym rozporządzeniu i że przepisy materialne, które nie obowiązują już w chwili wydania aktu, mogą znajdować zastosowanie na podstawie zasad regulujących następstwo norm w czasie, z zastrzeżeniem zastosowania ogólnej zasady lex mitior.
4 Artykuł 1 decyzji z dnia 30 września 2009 r. stanowi między innymi, że spółka Ferriere Nord naruszyła art. 65 ust. 1 EWWiS, uczestnicząc w okresie od 1 kwietnia 1993 r. do 4 lipca 2000 r. w ciągłym porozumieniu lub uzgodnionych praktykach dotyczących prętów zbrojeniowych prostych lub w kręgach, których celem lub skutkiem było ustalanie cen i ograniczanie lub kontrolowanie produkcji lub sprzedaży na wspólnym rynku. Na mocy art. 2 tej decyzji Komisja nałożyła na spółkę Ferriere Nord grzywnę w kwocie 3,57 mln EUR.
5 W pismach wysłanych między 20 listopada a 23 listopada 2009 r. osiem z jedenastu spółek będących adresatami decyzji z dnia 30 września 2009 r., w tym spółka Ferriere Nord, wskazało Komisji, że załącznik do tej decyzji, w wersji notyfikowanej jej adresatom, nie zawierał tabel ilustrujących zmiany cen.
6 W dniu 8 grudnia 2009 r. Komisja przyjęła decyzję zmieniającą, która zawierała w załączniku brakujące tabele i korygowała numerowane odesłania do tych tabel w ośmiu przypisach. Decyzja zmieniająca została doręczona spółce Ferriere Nord w dniu 9 grudnia 2009 r.
Postępowanie przed Sądem i zaskarżony wyrok
7 Pismem złożonym w sekretariacie Sądu w dniu 19 lutego 2010 r. spółka Ferriere Nord wniosła skargę, w której zażądała stwierdzenia nieważności spornej decyzji oraz, posiłkowo, stwierdzenia częściowej nieważności tej decyzji oraz obniżenie kwoty grzywny.
8 Na poparcie skargi spółka Ferriere Nord powołała dziesięć zarzutów, dotyczących, po pierwsze, braku kompetencji Komisji, po drugie, braku wcześniejszego przesłania nowego pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, po trzecie, braku przesłuchania przez funkcjonariusza ds. przesłuchań, po czwarte, następczości raportu końcowego w stosunku do przyjęcia spornej decyzji, po piąte, przyjęcia tekstu pozbawionego załączników, które są w nim wymienione, po szóste, naruszenia prawa przy ocenie okoliczności faktycznych, po siódme, nieproporcjonalnego charakteru kwoty grzywny w stosunku do wagi i czasu trwania kartelu, po ósme, niezgodności z prawem podwyższenia kwoty grzywny z tytułu powrotu do naruszenia, po dziewiąte, braku uwzględnienia okoliczności łagodzących innych niż okoliczności przewidziane w komunikacie Komisji dotyczącym nienakładania grzywien lub obniżenia ich kwoty w sprawach dotyczących karteli (Dz.U. 1996, C 207, s. 4), oraz po dziesiąte, błędnego zastosowania tego komunikatu.
9 Zaskarżonym wyrokiem Sąd obniżył kwotę grzywny nałożonej na spółkę Ferriere Nord do 3 421 440 EUR oraz oddalił skargę tej spółki w pozostałym zakresie.
10 Pismem złożonym w sekretariacie Sądu w dniu 20 grudnia 2014 r., spółka Ferriere Nord zażądała, by Sąd dokonał sprostowania pkt 420 zaskarżonego wyroku, które to żądanie Sąd oddalił postanowieniem z dnia 13 marca 2015 r., Ferriere Nord/Komisja (T‑90/10 REC, niepublikowanym, EU:T:2015:173).
Żądania stron przed Trybunałem
11 Spółka Ferriere Nord żąda w odwołaniu, by Trybunał:
– tytułem żądania głównego – uchylił zaskarżony wyrok w zakresie, w jakim oddalono w nim żądanie główne przedstawione przez tę spółkę w ramach skargi wniesionej w sprawie T‑90/10 i w konsekwencji stwierdził nieważność spornej decyzji;
– posiłkowo – uchylił zaskarżony wyrok w zakresie, w jakim oddalono w nim żądanie posiłkowe przedstawione przez tę spółkę w ramach skargi wniesionej w sprawie T‑90/10 i w konsekwencji stwierdził częściową nieważność spornej decyzji oraz zasądził większe obniżenie kwoty grzywny nałożonej na spółkę Ferriere Nord, oraz
– obciążył Komisję kosztami postępowania w obu instancjach.
12 Komisja wnosi do Trybunału o:
– oddalenie odwołania oraz
– obciążenie spółki Ferriere Nord kosztami postępowania.
W przedmiocie wniosku o otwarcie na nowo ustnego etapu postępowania
13 Ustny etap postępowania został zamknięty w dniu 8 grudnia 2016 r., po przedstawieniu opinii przez rzecznika generalnego. Pismem z dnia 27 stycznia 2017 r., złożonym tego samego dnia w sekretariacie Trybunału, Komisja wniosła do Trybunału o postanowienie o otwarciu ustnego etapu postępowania na nowo oraz o włączenie do akt sprawy okoliczności stanu faktycznego przedstawionych w jej wniosku, a także dokumentów załączonych do owego wniosku.
14 Na poparcie tego wniosku Komisja twierdzi zasadniczo, że Trybunał nie ma dostatecznej jasności w przedmiocie okoliczności faktycznych sprawy związanych z przesłuchaniami ustnymi z dnia 13 czerwca i dnia 30 września 2002 r., na których rzecznik generalny oparł swoją opinię, ponieważ okoliczności te nie były przedmiotem konkretnej dyskusji między stronami.
15 Artykuł 83 regulaminu postępowania przed Trybunałem pozwala Trybunałowi, po zapoznaniu się ze stanowiskiem rzecznika generalnego, postanowić o otwarciu ustnego etapu postępowania na nowo w każdej chwili, między innymi jeśli sprawa ma zostać rozstrzygnięta na podstawie argumentu prawnego, który nie był przedmiotem dyskusji między stronami.
16 Należy jednak przypomnieć, że przedmiot odwołania jest co do zasady określony poprzez zarzuty oraz argumenty podniesione przez strony. W niniejszej sprawie strony miały możliwość wystarczającego przedyskutowania owych zarzutów oraz argumentów w złożonych pismach procesowych oraz podczas wspólnej rozprawy, która odbyła się w dniu 20 października 2016 r. w sprawach od C‑85/15 P do C‑89/15 P.
17 W konsekwencji Trybunał, po zapoznaniu się ze stanowiskiem rzecznika generalnego, uznaje, że nie należy postanawiać o otwarciu ustnego etapu postępowania na nowo.
W przedmiocie odwołania
18 Na poparcie odwołania spółka Ferriere Nord podnosi dziewięć zarzutów, dotyczących, po pierwsze, oczywistego przeinaczenia okoliczności faktycznych i dowodów, braku stwierdzenia oczywistych sprzeczności w spornej decyzji, a także naruszenia norm w dziedzinie ciężaru dowodu, po drugie, naruszenia art. 27 rozporządzenia nr 1/2003 w zakresie, w jakim nie zostało doręczone nowe pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, naruszenia zasady uzasadnionych oczekiwań, przeinaczenia okoliczności faktycznych oraz dowodów, naruszenia prawa do obrony, a także braku uzasadnienia i naruszenia prawa do bycia wysłuchanym przez funkcjonariusza ds. przesłuchań, po trzecie, naruszenia regulaminu wewnętrznego Komisji, po czwarte, czasu trwania uczestnictwa spółki Ferriere Nord w kartelu i naruszenia prawa przy ocenie okoliczności faktycznych, przeinaczenia dowodów, naruszenia ogólnych zasad w dziedzinie ciężaru dowodu oraz in dubio pro reo, a także wewnętrznej sprzeczności uzasadnienia, po piąte, naruszenia zasady proporcjonalności przy ustalaniu kwoty podstawowej grzywny nałożonej na spółkę Ferriere Nord w świetle wagi i czasu trwania naruszenia, naruszenia zasady równego traktowania, a także braku uzasadnienia, po szóste, oczywistego błędu przy obliczeniu lub oczywistej nieprawidłowości dotyczącej przyznanego spółce Ferriere Nord obniżenia kwoty grzywny, błędnego wykonania nieograniczonego prawa orzekania, a także braku uzasadnienia, po siódme, niezgodności z prawem podwyżki podstawowej kwoty grzywny z tytułu powrotu do naruszenia z powodu naruszenia prawa do obrony, po ósme, niezgodności z prawem podwyżki podstawowej kwoty grzywny z tytułu powrotu do naruszenia z powodu czasu, który upłynął, a także, po dziewiąte, niezgodności z prawem podwyżki podstawowej kwoty grzywny z tytułu powrotu do naruszenia z powodu naruszenia zasady proporcjonalności.
W przedmiocie zarzutu drugiego
Argumentacja stron
19 W zarzucie drugim, który należy zbadać na początku, spółka Ferriere Nord wskazuje, że Sąd naruszył prawo, gdy doszedł do wniosku, zgodnie z którym Komisja nie była zobowiązana do skierowania do tej spółki nowego pisma w sprawie przedstawienia zarzutów przed przyjęciem spornej decyzji.
20 W pierwszej kolejności spółka Ferriere Nord zwraca się do Trybunału o zbadanie zasadności stwierdzenia zawartego w pkt 121 zaskarżonego wyroku, zgodnie z którym zasadę tempus regit actum należy interpretować jedynie w ten sposób, że pismo procesowe należy przyjąć na podstawie normy obowiązującej w dniu jego przyjęcia. Wedle spółki Ferriere Nord owa wykładnia jest błędna, gdyż pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, przyjęte na podstawie art. 36 EWWiS, nie może być podstawą spornej decyzji, przyjętej w oparciu o rozporządzenie nr 1/2003.
21 Wedle spółki Ferriere Nord przyjęcie nowego pisma w sprawie przedstawienia zarzutów stało się konieczne w następstwie wyroku z dnia 25 października 2007 r. Ferriere Nord/Komisja (T‑94/03, niepublikowanego, EU:T:2007:320) i stanowiło właściwe zastosowanie wyroku z dnia 15 października 2002 r., Limburgse Vinyl Maatschappij i in./Komisja (C‑238/99 P, C‑244/99 P, C‑245/99 P, C‑247/99 P, od C‑250/99 P do C‑252/99 P i C‑254/99 P, EU:C:2002:582), w pkt 73 którego Trybunał orzekł, że stwierdzenie nieważności aktu Unii nie musi wywierać wpływu na ważność aktów przygotowawczych, jako że postępowanie mające na celu zastąpienie aktu, którego nieważność stwierdzono, może co do zasady zostać podjęte na nowo dokładnie od momentu, w którym wystąpiła niezgodność z prawem. Poprzez bowiem użycie wyrażenia „nie musi” oraz „co do zasady” Trybunał nie wykluczył, że ze względu na cechy charakterystyczne sprawy, postępowanie można wznowić począwszy od wcześniejszego etapu, w punkcie, w którym wystąpiła niezgodność z prawem skutkująca stwierdzeniem nieważności aktu.
22 W drugiej kolejności spółka Ferriere Nord powołuje się na przeinaczenie okoliczności faktycznych oraz dowodów, a także na naruszenie zasady uzasadnionych oczekiwań w zakresie, w jakim szereg informacji zawartych w pismach, które Komisja skierowała do tej spółki, wzbudzało uzasadnione oczekiwania związane z przyjęciem nowego pisma w sprawie przedstawienia zarzutów.
23 W trzeciej kolejności spółka ta twierdzi, wbrew temu, co Sąd orzekł w zaskarżonym wyroku, że przyjęcie nowego pisma w sprawie przedstawienia zarzutów było konieczne, gdyż nie było ono takie samo jak pismo w sprawie przedstawienia zarzutów. W tym względzie spółka ta przywołuje między innymi różnicę między odpowiednimi wzmiankami dotyczącymi rynku włoskiego i wspólnego rynku w sentencjach decyzji z 2002 r. i spornej decyzji.
24 Poza tym spółka Ferriere Nord powołuje się na naruszenie art. 27 rozporządzenia nr 1/2003, a także art. 11 i 12 rozporządzenia Komisji (WE) nr 773/2004 z dnia 7 kwietnia 2004 r. odnoszącego się do prowadzenia przez Komisję postępowań zgodnie z art. [101 i 102 TFUE] (Dz.U. 2004, L 123, s. 18), gdyż w pkt 148 zaskarżonego wyroku Sąd orzekł, iż wobec braku nowych zarzutów Komisja nie miała obowiązku przeprowadzenia nowego przesłuchania ustnego przez funkcjonariusza ds. przesłuchań.
25 Komisja uważa za niedopuszczalne argumenty spółki Ferriere Nord wysunięte jako pierwsze, z tego względu, że nie podważono w nich zaskarżonego wyroku w sposób wyraźny, lecz ograniczono się w nich do zwrócenia się do Trybunału o wyjaśnienia dotyczące tego, czy decyzja przyjęta na podstawie rozporządzenia nr 1/2003 może zostać oparta na piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów przyjętym na podstawie traktatu EWWiS.
26 Co do istoty Komisja twierdzi, że Sąd, w odpowiedzi na argument dotyczący konieczności istnienia korelacji podstawy prawnej między aktem przygotowawczym a aktem ostatecznym, nie zastosował błędnie w sposób zbyt ścisły zasady tempus regit actum w pkt 118–122 zaskarżonego wyroku, lecz wyprowadził z niej nieunikniony wniosek, a mianowicie iż jako że uchybienie dotykające decyzję z 2002 r. wystąpiło w dniu przyjęcia tej decyzji, stwierdzenie jej nieważności nie miało wpływu na ważność środków przygotowawczych, wobec czego Komisja nie miała obowiązku skierować do spółki Ferriere Nord nowego pisma w sprawie przedstawienia zarzutów.
27 Wedle Komisji argumenty przywołane w drugiej kolejności przez spółkę Ferriere Nord także są niedopuszczalne. Po pierwsze, naruszenie uzasadnionych oczekiwań stanowi nowy zarzut. Po drugie, chociaż spółka Ferriere Nord powoływała się formalnie na przeinaczenie okoliczności faktycznych, to w rzeczywistości dążyła do przeprowadzenia nowej oceny okoliczności faktycznych.
28 Komisja utrzymuje w każdym wypadku, że z informacji zawartych w pismach Komisji, na które powołuje się spółka Ferriere Nord, wynika, kiedy rozpatruje się je z uwzględnieniem kontekstu, iż nie mogły one zrodzić uzasadnionych oczekiwań jeśli chodzi o wysłanie nowego pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, jak Sąd zaznaczył w pkt 127 i 128 zaskarżonego wyroku. W związku z tym słusznie i bez przeinaczenia okoliczności faktycznych Sąd wywiódł w pkt 126 tego wyroku, że spółka Ferriere Nord nie mogła powoływać się na takie uzasadnione oczekiwania.
29 Jeśli chodzi o dopuszczalność argumentów przywołanych w trzeciej kolejności, Komisja twierdzi, że spółka Ferriere Nord wskazuje na pewne punkty zaskarżonego wyroku, lecz nie wywodzi z nich konkretnych argumentów na poparcie naruszenia dotyczącego braku zastosowania sankcji za niewysłanie nowego pisma w sprawie przedstawienia zarzutów.
30 Co do istoty Komisja nawiązuje do pkt 143 i 144 zaskarżonego wyroku, w których Sąd podkreślił, że bezzasadny jest argument, zgodnie z którym konieczne było nowe pismo w sprawie przedstawienia zarzutów w celu ustalenia, czy kartel mógł mieć wpływ na handel między państwami członkowskimi, gdyż kwestia ta została podniesiona w uzupełniającym piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów. Poza tym spółka Ferriere Nord oparła się na błędnej przesłance, zgodnie z którą sporna decyzja zawierała sankcje dotyczącą naruszenia innego aniżeli naruszenie ukarane w decyzji z 2002 r. Z treści spornej decyzji wynika bowiem, że zarzucane spółce naruszenie miało charakter kartelu obejmującego cały rynek włoski, czyli istotną część wspólnego rynku, a tym samym kartelu zakazanego na mocy art. 65 ust. 1 EWWiS.
31 Komisja uznaje, że argument dotyczący braku nowego przesłuchania ustnego przed funkcjonariuszem ds. przesłuchań został sformułowany w sposób zbyt ogólny i nieprecyzyjny, aby mógł być dopuszczalny. Co do istoty instytucja ta zaznacza, że spółka Ferriere Nord nie podważa wniosku, do którego doszedł Sąd, że przesłuchanie takie byłoby konieczne, jedynie gdyby spółce zostało doręczone nowe pismo w sprawie przedstawienia zarzutów. Tymczasem Sąd wykluczył konieczność wydania takiego nowego pisma w sprawie przedstawienia zarzutów.
Ocena Trybunału
32 Jeśli chodzi o argumenty podniesione przez spółkę Ferriere Nord w pierwszej kolejności, należy oddalić zarzut niedopuszczalności wniesiony przez Komisję. Z odwołania wynika bowiem jasno, że spółka Ferriere Nord nie ogranicza się do żądania, by Trybunał udzielił wyjaśnień w przedmiocie postawionego pytania, lecz dąży do wykazania, iż Sąd naruszył prawo, zwłaszcza w pkt 121 zaskarżonego wyroku, gdy uznał, że wydanie nowego pisma w sprawie przedstawienia zarzutów przed przyjęciem spornej decyzji nie było konieczne. Podobnie, wbrew temu, co twierdzi Komisja, argument spółki Ferriere Nord dotyczący braku przesłuchania ustnego przed funkcjonariuszem ds. przesłuchań jest wystarczająco precyzyjny, aby był dopuszczalny, gdyż w odwołaniu zawarte jest odniesienie zarówno do przepisów prawa Unii, jakie Sąd miał naruszyć w tym względzie, jak i do punktu zaskarżonego wyroku, w którym naruszenie to miało zostać popełnione.
33 Co się tyczy treści argumentów spółki Ferriere Nord dotyczących braku zarówno wydania nowego pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, jak i przesłuchania przed funkcjonariuszem ds. przesłuchań, należy przypomnieć, że w ramach postępowania zakończonego przyjęciem decyzji z 2002 r., Komisja w dniu 26 marca 2002 r. skierowała do przedsiębiorstw, których dotyczy postępowanie, w tym do spółki Ferriere Nord, pismo w sprawie przedstawienia zarzutów na podstawie art. 36 traktatu EWWiS. Przesłuchanie ustne odnoszące się to tego pisma miało miejsce w dniu 13 czerwca 2002 r. Po wygaśnięciu traktatu EWWiS Komisja wysłała do owych przedsiębiorstw w dniu 12 sierpnia 2002 r. uzupełniające pismo w sprawie przedstawienia zarzutów oparte na art. 19 ust. 1 rozporządzenia nr 17, w którym to piśmie instytucja ta wyjaśniła swoje stanowisko względem owej zmiany ram prawnych i wezwała te przedsiębiorstwa do przedstawienia ich opinii w przedmiocie owych zarzutów uzupełniających. Przesłuchanie ustne odbyło się w dniu 30 września 2002 r. w obecności przedstawicieli państw członkowskich.
34 W następstwie stwierdzenia nieważności decyzji z 2002 r. Komisja poinformowała pismem z dnia 30 czerwca 2008 r. spółkę Ferriere Nord i inne przedsiębiorstwa, których dotyczy postępowanie, o zamiarze ponownego przyjęcia decyzji mającej za podstawę prawną rozporządzenie nr 1/2003 – zgodnie z przepisami proceduralnymi przewidzianymi tym rozporządzeniem.
35 Mając na względzie ów przebieg postępowania należy zbadać, czy, jak twierdzi spółka Ferriere Nord i wbrew temu, co Sąd orzekł w pkt 144 i 148 zaskarżonego wyroku, Komisja miała obowiązek, w następstwie stwierdzenia nieważności decyzji z 2002 r., przyjęcia nowego pisma w sprawie przedstawienia zarzutów i przeprowadzenia nowego przesłuchania ustnego.
36 Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem przepisy proceduralne powinno się na ogół stosować w dniu ich wejścia w życie (wyroki: z dnia 29 marca 2011 r., ArcelorMittal Luxembourg/Komisja i Komisja/ArcelorMittal Luxembourg i in., C‑201/09 P i C‑216/09 P, EU:C:2011:190, pkt 75 i przytoczone tam orzecznictwo; z dnia 29 marca 2011 r., ThyssenKrupp Nirosta/Komisja, C‑352/09 P, EU:C:2011:191, pkt 88; a także z dnia 11 grudnia 2012 r., Komisja/Hiszpania, C‑610/10, EU:C:2012:781, pkt 45), nawet w postępowaniu wszczętym przed tym dniem, lecz które pozostaje w toku po tym dniu (zob. podobnie wyrok z dnia 11 grudnia 2012 r., Komisja/Hiszpania, C‑610/10, EU:C:2012:781, pkt 47).
37 W niniejszym przypadku, ponieważ sporna decyzja została przyjęta na podstawie art. 7 ust. 1 i art. 23 ust. 2 rozporządzenia nr 1/2003, postępowanie zakończone przyjęciem tej decyzji winno było być prowadzone zgodnie z tym rozporządzeniem, a także z rozporządzeniem nr 773/2004, którego podstawę prawną stanowi rozporządzenie nr 1/2003 (zob. podobnie wyrok z dnia 29 marca 2011 r., ThyssenKrupp Nirosta/Komisja, C‑352/09 P, EU:C:2011:191, pkt 90), i to bez względu na okoliczność, że owo postępowanie zostało wszczęte przed wejściem w życie rozporządzenia nr 1/2003.
38 Co za tym idzie, Sąd w pkt 121 zaskarżonego wyroku naruszył prawo, gdyż dokonał wykładni zasad rządzących stosowaniem prawa w czasie, na mocy których przepisy proceduralne mają zastosowanie do wszystkich sytuacji istniejących w chwili wejścia w życie tych przepisów, w ten sposób, że, jeśli chodzi o sporną decyzję przyjętą na podstawie rozporządzenia nr 1/2003, akty przygotowawcze należało przyjąć na podstawie przepisów proceduralnych obowiązujących w dniu przyjęcia tych aktów, czyli na podstawie art. 36 ust. 1 EWWiS w przypadku pisma w sprawie przedstawienia zarzutów oraz na podstawie art. 19 ust. 1 rozporządzenia nr 17 w przypadku uzupełniającego pisma w sprawie przedstawienia zarzutów.
39 Należy jednak zbadać, czy akty przygotowawcze przyjęte przez Komisję w celu przyjęcia decyzji z 2002 r. można uznać za równoważne z aktami przewidzianymi rozporządzeniami nr 1/2003 i 773/2004. Jeśli bowiem tak by było, nie można by zarzucić Komisji, iż nie powtórzyła ich przed przyjęciem spornej decyzji.
40 Jeśli chodzi o wydanie pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, art. 10 ust. 1 i 2 rozporządzenia nr 773/2004, rozpatrywany w świetle art. 27 ust. 1 rozporządzenia nr 1/2003, wdrożonego tym pierwszym rozporządzeniem, przewiduje, że przed przyjęciem decyzji na podstawie między innymi art. 7 tego drugiego rozporządzenia Komisja notyfikuje zainteresowanym stronom pismo w sprawie przedstawienia zarzutów i umożliwia im poinformowanie tej instytucji o ich opiniach w wyznaczonym przez nią terminie.
41 Otóż jak Sąd zasadniczo zaznaczył w pkt 123 i 124 zaskarżonego wyroku, w niniejszym przypadku Komisja skierowała już do przedsiębiorstw, których dotyczy postępowanie, pismo w sprawie przedstawienia zarzutów i uzupełniające pismo w sprawie przedstawienia zarzutów i w stosunku do tych pism zaskarżona decyzja nie przypisała spółce Ferriere Nord nowych działań ją obciążających ani nie zmieniła znacząco dowodów na popełnienie zarzucanych naruszeń. Ponadto, jak podkreślił rzecznik generalny w pkt 53 opinii, nie ma wielkiej różnicy w treści między pismem w sprawie przedstawienia zarzutów przyjętym na podstawie traktatu EWWiS a pismem w sprawie przedstawienia zarzutów przyjętym zgodnie z rozporządzeniami nr 17 i 1/2003. Wysłanie nowego pisma w sprawie przedstawienia zarzutów nie było zatem konieczne.
42 W tym względzie Sąd prawidłowo powołał się na pkt 73 wyroku z dnia 15 października 2002 r., Limburgse Vinyl Maatschappij i in./Komisja (C‑238/99 P, C‑244/99 P, C‑245/99 P, C‑247/99 P, od C‑250/99 P do C‑252/99 P i C‑254/99 P, EU:C:2002:582), w którym przypomniano, że stwierdzenie nieważności aktu Unii nie musi wywierać wpływu na ważność aktów przygotowawczych, jako że postępowanie mające na celu zastąpienie aktu, którego nieważność stwierdzono, może co do zasady zostać podjęte na nowo dokładnie od momentu, w którym wystąpiła niezgodność z prawem.
43 Jak Sąd stwierdził bowiem w pkt 119 zaskarżonego wyroku, nieważność decyzji z 2002 r. stwierdzono z powodu braku kompetencji Komisji do przyjęcia tej decyzji na podstawie postanowień traktatu EWWiS, które już nie obowiązywały w dniu przyjęcia tej decyzji, wobec czego w tym właśnie dniu wystąpiła niezgodność z prawem. W konsekwencji owo stwierdzenie nieważności nie wywarło wpływu na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów ani na uzupełniające pismo w sprawie przedstawienia zarzutów.
44 W konsekwencji Sąd nie naruszył prawa, gdy stwierdził w pkt 122 zaskarżonego wyroku, że Komisja nie miała obowiązku wydania nowego pisma w sprawie przedstawienia zarzutów.
45 Jednakże, jak zaznaczył rzecznik generalny w pkt 55 opinii, w myśl art. 12 rozporządzenia nr 773/2004 Komisja musi dać stronom, do których skierowała pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, możliwość przedstawienia ich argumentów podczas przesłuchania ustnego, jeżeli owe strony tego zażądały w uwagach na piśmie. W związku z tym, jako że jak wynika z pkt 43 niniejszego wyroku, stwierdzenie nieważności decyzji z 2002 r. nie wywarło wpływu na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów oraz uzupełniające pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, należy zbadać, czy Komisja dała owym stronom możliwość przedstawienia ich argumentów podczas przesłuchania ustnego przeprowadzonego zgodnie z wymogami proceduralnymi określonymi rozporządzeniami nr 1/2003 i 773/2004, do czego była zobowiązana.
46 W tym względzie należy zaznaczyć, że zgodnie z przepisami proceduralnymi ustanowionymi rozporządzeniem nr 1/2003 i uściślonymi rozporządzeniem nr 773/2004 w art. 14 ust. 3 tego rozporządzenia przewidziano, iż Komisja wzywa organy ochrony konkurencji państw członkowskich do uczestnictwa w ustnym przesłuchaniu, które na wniosek adresatów pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, przeprowadza się po wydaniu owego pisma.
47 Otóż jeśli chodzi o przesłuchania ustne, które przeprowadzono w 2002 r. przedstawiciele państw członkowskich nie wzięli udziału w przesłuchaniu z dnia 13 czerwca 2002 r., gdyż taki udział nie był przewidziany traktatem EWWiS, który wówczas obowiązywał. Jest bezsporne, że owo przesłuchanie dotyczyło sprawy co do istoty, a mianowicie zachowań, jakie Komisja zarzucała przedsiębiorcom będącym adresatami pisma w sprawie przedstawienia zarzutów. Wynika to w szczególności z pkt 379–382 spornej decyzji, a potwierdza to pkt 148 wyroku Sądu z dnia 9 grudnia 2014 r., Alfa Acciai/Komisja (T‑85/10, niepublikowanego, EU:T:2014:1037), a także z dnia 9 grudnia 2014 r., Ferriera Valsabbia i Valsabbia Investimenti/Komisja (T‑92/10, niepublikowanego, EU:T:2014:1032).
48 Natomiast przesłuchanie z dnia 30 września 2002 r., na które przedstawiciele państw członkowskich zostali wezwani zgodnie z postanowieniami traktatu WE mającymi następnie zastosowanie, w szczególności zgodnie z art. 11 ust. 2 rozporządzenia Komisji (WE) nr 2842/98 z dnia 22 grudnia 1998 r. w sprawie przesłuchania stron w określonych procedurach na podstawie art. [81] i art. [82] Traktatu WE (Dz.U. 1998, L 354, s. 18), dotyczyło przedmiotu uzupełniającego pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, a mianowicie skutków prawnych wygaśnięcia traktatu EWWiS dla kontynuacji postępowania. Wynika to, po pierwsze, z owego pisma, w którym wprost wezwano jego adresatów do przedstawienia ich opinii w przedmiocie owych dodatkowych zarzutów. Po drugie, Komisja wskazała w pkt 382 spornej decyzji, że nie uznała za konieczne, by powtórzyć przesłuchanie ustne z dnia 13 czerwca 2002 r., w myśl przepisów rozporządzeń nr 17 i nr 1/2003, gdyż owo przesłuchanie, w którym przedstawiciele państw członkowskich nie uczestniczyli, zostało przeprowadzone zgodnie z postanowieniami traktatu EWWiS, które wówczas obowiązywały. Poza tym podczas wspólnego przesłuchania w sprawach od C‑85/15 P do C‑89/15 P Komisja potwierdziła, w odpowiedzi na pytanie Trybunału, że w uzupełniającym piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów nie rozpatrywano ponownie okoliczności faktycznych ani dowodów będących przedmiotem postępowania.
49 Z powyższego wynika, że w niniejszej sprawie przedstawiciele państw członkowskich nie uczestniczyli w przesłuchaniu ustnym dotyczącym sprawy co do istoty, lecz uczestniczyli jedynie w przesłuchaniu dotyczącym skutków prawnych wynikających z wygaśnięcia traktatu EWWiS.
50 Tymczasem zgodnie z orzecznictwem przypomnianym w pkt 36 i 37 niniejszego wyroku gdy decyzja zostaje przyjęta na podstawie rozporządzenia nr 1/2003, postępowanie zakończone przyjęciem tej decyzji powinno być przeprowadzone zgodnie z przepisami proceduralnymi przewidzianymi tym rozporządzeniem, nawet jeśli owo postępowanie zostało wszczęte przed wejściem w życie tego rozporządzenia.
51 Co za tym idzie, przed przyjęciem spornej decyzji Komisja była zobowiązana w myśl art. 12 i 14 rozporządzenia nr 773/2004 do dania stronom możliwości przedstawienia ich argumentów podczas przesłuchania ustnego, do uczestnictwa w którym instytucja ta wezwała organy ochrony konkurencji państw członkowskich. W związku z tym nie można uznać, że przesłuchanie z dnia 13 czerwca 2002 r. dotyczące sprawy co do istoty spełniło wymogi proceduralne dotyczące przyjęcia decyzji na podstawie rozporządzenia nr 1/2003.
52 W konsekwencji Sąd dopuścił się naruszenia prawa, gdy orzekł w pkt 148 zaskarżonego wyroku, iż przed przyjęciem spornej decyzji Komisja nie miała obowiązku przeprowadzenia nowego przesłuchania ustnego przez funkcjonariusza ds. przesłuchań, ze względu na to, że przedsiębiorstwa, których dotyczy postępowanie miały już możliwość bycia wysłuchanymi w formie ustnej podczas przesłuchań w dniach 13 czerwca i 30 września 2002 r.
53 Z uwagi na, co podkreślił rzecznik generalny w pkt 56 i 57 opinii, wagę – w ramach postępowania przewidzianego rozporządzeniami nr 1/2003 i nr 773/2004 – przeprowadzenia na wniosek zainteresowanych stron przesłuchania ustnego, na które zostają wezwane zgodnie z art. 14 ust. 3 tego drugiego rozporządzenia, organy ochrony konkurencji państw członkowskich – brak przeprowadzenia takiego przesłuchania stanowi naruszenia istotnych wymogów proceduralnych.
54 Jako że prawo do takiego przesłuchania, przewidziane rozporządzeniem nr 773/2004, nie zostało zachowane, nie ma konieczności, by przedsiębiorstwo, którego prawa zostały w ten sposób naruszone wykazało, że owo naruszenie mogło wpłynąć, ze szkodą dla niego, na przebieg postępowania i treść spornej decyzji.
55 W konsekwencji owo postępowanie jest bezwzględnie wadliwe, niezależnie od ewentualnych wyrządzających szkodę konsekwencji dla spółki Ferriere Nord, które mogłyby wynikać z tego naruszenia (zob. podobnie wyroki: z dnia 6 listopada 2012 r., Komisja/Éditions Odile Jacob, C‑553/10 P i C‑554/10 P, EU:C:2012:682, pkt 46–52; a także z dnia 9 czerwca 2016 r., CEPSA/Komisja, C‑608/13 P, EU:C:2016:414, pkt 36).
56 Z powyższego wynika, że należy uwzględnić zarzut drugi podniesiony przez spółkę Ferriere Nord i w konsekwencji uchylić zaskarżony wyrok, bez konieczności badania pozostałych argumentów przedstawionych przez tę spółkę w ramach tego zarzutu, przy założeniu, że są one dopuszczalne, ani pozostałych zarzutów odwołania.
W przedmiocie skargi wniesionej do Sądu
57 Zgodnie z art. 61 akapit pierwszy statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej jeżeli odwołanie jest zasadne, Trybunał uchyla orzeczenie Sądu. Trybunał może wówczas wydać ostateczne orzeczenie w sprawie, jeśli stan postępowania na to pozwala.
58 W niniejszym przypadku Trybunał posiada niezbędne dane, by wydać ostateczne rozstrzygnięcie w przedmiocie wniesionej przed Sąd przez spółkę Ferriere Nord skargi o stwierdzenie nieważności spornej decyzji.
59 W tym względzie wystarczy zaznaczyć, że ze względów przedstawionych w pkt 33–55 niniejszego wyroku należy stwierdzić nieważność spornej decyzji w zakresie, w jakim dotyczy ona spółki Ferriere Nord, z uwagi na naruszenie istotnych wymogów proceduralnych.
W przedmiocie kosztów
60 Na podstawie art. 184 § 2 regulaminu postępowania jeżeli odwołanie jest zasadne i Trybunał wydaje orzeczenie kończące postępowanie w sprawie, rozstrzyga on również o kosztach.
61 Artykuł 138 § 1 tego rozporządzenia, mający zastosowanie do postępowania odwoławczego na podstawie art. 184 § 1 owego rozporządzenia stanowi, że kosztami zostaje obciążona, na żądanie strony przeciwnej, strona przegrywająca sprawę. Ponieważ spółka Ferriere Nord wygrała sprawę w ramach odwołania i skarga wniesiona do Sądu została uwzględniona, należy zgodnie z żądaniem spółki Ferriere Nord obciążyć Komisję jej własnymi kosztami, a także kosztami poniesionymi przez spółkę Ferriere Nord zarówno w pierwszej instancji, jak i w postępowaniu odwoławczym.
Z powyższych względów Trybunał (dziewiąta izba) orzeka, co następuje:
1) Wyrok Sądu Unii Europejskiej z dnia 9 grudnia 2014 r., Ferriere Nord/Komisja (T‑90/10, niepublikowany, EU:T:2014:1035) zostaje uchylony.
2) Stwierdza się nieważność decyzji Komisji C(2009) 7492 wersja ostateczna z dnia 30 września 2009 r. dotyczącej naruszenia art. 65 EWWiS (COMP/37.956 – Pręty zbrojeniowe do betonu – ponowne przyjęcie), zmienionej decyzją Komisji C(2009) 9912 wersja ostateczna z dnia 8 grudnia 2009 r., w zakresie, w jakim decyzja ta dotyczy Ferriere Nord SpA.
3) Komisja Europejska pokrywa, poza własnymi kosztami, koszty poniesione przez spółkę Ferriere Nord SpA zarówno w postępowaniu sądowym w pierwszej instancji, jak i w niniejszym postępowaniu odwoławczym.
Podpisy