WYROK TRYBUNAŁU (druga izba)
z dnia 29 lutego 2024 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Imprezy turystyczne i świadczenie usług powiązanych – Dyrektywa (UE) 2015/2302 – Artykuł 12 ust. 2 – Przysługujące podróżnemu prawo do rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej bez ponoszenia opłaty za rozwiązanie – Nieuniknione i nadzwyczajne okoliczności – Rozprzestrzenianie się COVID-19 – Brak oficjalnego zalecenia odradzającego podróże – Uwzględnienie okoliczności osobistych dotyczących indywidualnej sytuacji odnośnego podróżnego – Znaczący wpływ na realizację imprezy turystycznej lub na przewóz pasażerów do miejsca docelowego – Okoliczności istniejące lub możliwe do przewidzenia w dniu zawarcia odnośnej umowy o udział w imprezie turystycznej – Możliwość uwzględnienia skutków występujących w miejscu wyjazdu lub powrotu, a także w innych miejscach
W sprawie C-299/22
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Lietuvos Aukščiausiasis Teismas (sąd najwyższy Litwy) postanowieniem z dnia 4 maja 2022 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 4 maja 2022 r., w postępowaniu:
M.D.
przeciwko
„Tez Tour” UAB,
przy udziale:
„Fridmis” AB
TRYBUNAŁ (druga izba),
w składzie: A. Prechal (sprawozdawczyni), prezes izby, F. Biltgen, N. Wahl, J. Passer i M.L. Arastey Sahún, sędziowie,
rzecznik generalna: L. Medina,
sekretarz: K. Hötzel, administratorka,
uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 7 czerwca 2023 r.,
rozważywszy uwagi, które przedstawili:
– w imieniu M.D. – R. Mikulskas, advokatas,
– w imieniu „Tez Tour” UAB – E. Rusinas, advokatas,
– w imieniu rządu litewskiego – K. Dieninis i V. Vasiliauskienė, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu czeskiego – S. Šindelková, M. Smolek i J. Vláčil, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu greckiego – K. Boskovits, A. Dimitrakopoulou, K. Georgiadis, C. Kokkosi, i E. Tsaousi, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Europejskiej – J. Jokubauskaitė, B.-R. Killmann i I. Rubene, w charakterze pełnomocników,
po zapoznaniu się z opinią rzecznik generalnej na posiedzeniu w dniu 21 września 2023 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 12 ust. 2 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/2302 z dnia 25 listopada 2015 r. w sprawie imprez turystycznych i powiązanych usług turystycznych, zmieniającej rozporządzenie (WE) 2006/2004 i dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/UE oraz uchylającej dyrektywę Rady 90/314/EWG (Dz.U. 2015, L 326, s. 1).
2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy M.D. a „Tez Tour” UAB w przedmiocie podnoszonego przez M.D. prawa do rozwiązania bez ponoszenia opłat zawartej z tą spółką umowy o imprezę turystyczną ze względu na zagrożenie zdrowia związane z rozprzestrzenianiem się COVID-19.
Ramy prawne
Prawo Unii
3 Motywy 5, 7, 25 i 29–31 dyrektywy 2015/2302 mają następujące brzmienie:
„(5) […] Ujednolicenie praw i obowiązków wynikających z umów dotyczących imprez turystycznych oraz powiązanych usług turystycznych jest niezbędne w celu stworzenia prawdziwego wewnętrznego rynku konsumenckiego w tym obszarze, przy jednoczesnym zachowaniu właściwej równowagi pomiędzy wysokim poziomem ochrony konsumentów a konkurencyjnością przedsiębiorstw.
[…]
(7) Większość podróżnych nabywających imprezy turystyczne lub powiązane usługi turystyczne to konsumenci w rozumieniu unijnego prawa konsumentów. […]
[…]
(25) Przed zakupem imprezy turystycznej podróżny powinien otrzymać wszystkie niezbędne informacje, niezależnie od tego, czy impreza turystyczna jest sprzedawana za pośrednictwem środków porozumiewania się na odległość, bezpośrednio, czy też za pomocą innych rodzajów dystrybucji. Udzielając tych informacji, przedsiębiorca powinien uwzględnić szczególne – możliwe w uzasadniony sposób do przewidzenia przez przedsiębiorcę – potrzeby podróżnych, którzy wymagają szczególnej troski ze względu na wiek lub ułomność fizyczną.
[…]
(29) Biorąc pod uwagę specyfikę umów o udział w imprezie turystycznej, należy określić prawa i obowiązki stron umowy w okresie przed rozpoczęciem imprezy turystycznej, jak i po jej rozpoczęciu, w szczególności gdy impreza turystyczna nie jest należycie realizowana lub gdy zmieniają się szczególne okoliczności.
(30) Ponieważ imprezy turystyczne są często nabywane na długo przed ich realizacją, mogą wystąpić nieprzewidziane zdarzenia. W związku z tym podróżny powinien, na określonych warunkach, mieć prawo do przeniesienia umowy o udział w imprezie turystycznej na innego podróżnego. W takich sytuacjach organizator powinien mieć możliwość odzyskania swoich wydatków, na przykład jeśli podwykonawca zażąda opłat za zmianę imienia i nazwiska podróżnego lub za unieważnienie biletu na środek transportu i wystawienie nowego.
(31) Podróżni powinni również mieć możliwość rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej w każdym momencie przed rozpoczęciem imprezy turystycznej za odpowiednią i możliwą do uzasadnienia opłatą za rozwiązanie, uwzględniającą spodziewane oszczędności kosztów oraz spodziewany dochód z tytułu alternatywnego wykorzystania danych usług turystycznych. Powinni oni także mieć prawo do rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej bez ponoszenia jakiejkolwiek opłaty za jej rozwiązanie, w przypadku gdy nieuniknione i nadzwyczajne okoliczności miałyby w znaczącym zakresie wpłynąć na realizację imprezy turystycznej. Mogą one obejmować na przykład działania wojenne, inne poważne problemy związane z bezpieczeństwem, takie jak terroryzm, znaczące zagrożenie dla zdrowia ludzkiego, takie jak wybuch epidemii poważnej choroby w docelowym miejscu podróży lub katastrofy naturalne, takie jak powodzie lub trzęsienia ziemi, lub warunki pogodowe uniemożliwiające bezpieczną podróż do miejsca docelowego uzgodnionego w umowie o udział w imprezie turystycznej”.
4 Artykuł 1 tej dyrektywy, zatytułowany „Przedmiot”, brzmi:
„Celem niniejszej dyrektywy jest przyczynienie się do prawidłowego funkcjonowania rynku wewnętrznego i osiągnięcia wysokiego i jak najbardziej jednolitego poziomu ochrony konsumentów poprzez zbliżenie niektórych aspektów przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich w odniesieniu do umów zawieranych pomiędzy podróżnymi a przedsiębiorcami dotyczących imprez turystycznych oraz powiązanych usług turystycznych”.
5 Artykuł 3 wspomnianej dyrektywy, zatytułowany „Definicje”, stanowi:
„Na potrzeby niniejszej dyrektywy zastosowanie mają następujące definicje:
[…]
12) »nieuniknione i nadzwyczajne okoliczności« oznaczają sytuację poza kontrolą strony powołującej się na taką sytuację i której skutków nie można było uniknąć, nawet gdyby podjęto wszelkie rozsądne działania;
13) »niezgodność« oznacza niewykonanie lub nienależyte wykonanie usług turystycznych objętych imprezą turystyczną.
[…]”.
6 Artykuł 5 tej dyrektywy, zatytułowany „Informacje udzielane przed zawarciem umowy”, stanowi:
„1. Państwa członkowskie zapewniają, aby – zanim podróżny zwiąże się jakąkolwiek umową o udział w imprezie turystycznej lub jakąkolwiek odpowiadającą jej ofertą – organizator […] udziela[ł] podróżnemu […] następujących informacji, jeżeli dotyczą one danej imprezy turystycznej:
a) główne właściwości usług turystycznych:
[…]
(ii) środki, właściwości i kategorie transportu, punkty, daty i czas wyjazdu i powrotu, czas trwania i miejsce postojów oraz połączenia komunikacyjne.
[…]
(viii) informacja o tym, czy dana podróż lub wakacje są co do zasady odpowiednie dla osób o ograniczonej sprawności ruchowej, a na wniosek podróżnego – dokładne informacje na temat dostosowania danej podróży lub wakacji do potrzeb tego podróżnego;
[…]”.
7 Artykuł 12 dyrektywy 2015/2302, zatytułowany „Rozwiązanie umowy o udział w imprezie turystycznej oraz prawo do odstąpienia przed rozpoczęciem imprezy turystycznej”, stanowi w ust. 1–3:
„1. Państwa członkowskie zapewniają, aby podróżny miał możliwość rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej w każdym momencie przed rozpoczęciem imprezy turystycznej. W przypadku gdy podróżny rozwiąże umowę o udział w imprezie turystycznej zgodnie z niniejszym ustępem, może być zobowiązany do zapłacenia odpowiedniej i możliwej do uzasadnienia opłaty za rozwiązanie na rzecz organizatora. W umowie o udział w imprezie turystycznej można określić rozsądne standardowe opłaty za rozwiązanie umowy w zależności od tego, w jakim czasie przed rozpoczęciem imprezy turystycznej doszło do rozwiązania umowy, oraz od spodziewanych oszczędności kosztów oraz spodziewanego dochodu z tytułu alternatywnego wykorzystania danych usług turystycznych. W przypadku braku standardowych opłat za rozwiązanie wysokość opłaty za rozwiązanie odpowiada cenie imprezy turystycznej pomniejszonej o zaoszczędzone koszty i wpływy z alternatywnej realizacji danych usług turystycznych. Na żądanie podróżnego organizator przedstawia uzasadnienie wysokości opłat za rozwiązanie.
2. Niezależnie od ust. 1 podróżny ma prawo do rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej przed rozpoczęciem imprezy turystycznej bez ponoszenia jakiejkolwiek opłaty za rozwiązanie w przypadku nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności występujących w miejscu docelowym lub jego najbliższym sąsiedztwie, które to okoliczności w znaczącym stopniu wpływają na realizację imprezy turystycznej lub które w znaczącym stopniu wpływają na przewóz pasażerów do miejsca docelowego. W przypadku rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej zgodnie z niniejszym ustępem podróżny jest uprawniony do pełnego zwrotu wszelkich wpłat dokonanych z tytułu imprezy turystycznej, ale nie ma prawa do dodatkowej rekompensaty.
3. Organizator może rozwiązać umowę o udział w imprezie turystycznej i dokonać pełnego zwrotu podróżnemu wszelkich wpłat dokonanych z tytułu imprezy turystycznej, bez ponoszenia odpowiedzialności za dodatkową rekompensatę, jeżeli:
[…]
b) organizator nie ma możliwości zrealizowania umowy z powodu nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności i powiadomił podróżnego o rozwiązaniu umowy bez zbędnej zwłoki przed rozpoczęciem imprezy turystycznej”.
8 Artykuł 13 tej dyrektywy, zatytułowany „Odpowiedzialność za realizację imprezy turystycznej”, stanowi w ust. 3 i 6:
„3. Jeżeli którakolwiek z usług turystycznych nie jest wykonywana zgodnie z umową o udział w imprezie turystycznej, organizator usuwa niezgodność, chyba że:
a) jest to niemożliwe; lub
b) wiąże się to z kosztami, które są niewspółmiernie wysokie w stosunku do zakresu niezgodności i wartości usług turystycznych, których one dotyczą.
Jeżeli organizator, zgodnie z akapitem pierwszym lit. a) lub b) niniejszego ustępu nie usunie niezgodności, stosuje się art. 14.
[…]
6. W przypadku gdy niezgodności istotnie wpływają na realizację imprezy turystycznej, a organizator nie zdołał ich usunąć w rozsądnym terminie wyznaczonym przez podróżnego, podróżny może rozwiązać umowę o udział w imprezie turystycznej bez opłaty za rozwiązanie oraz – w stosownych przypadkach – wystąpić, zgodnie z art. 14, o obniżkę ceny lub o rekompensatę za poniesione szkody.
[…]”.
9 Artykuł 14 wspomnianej dyrektywy, zatytułowany „Obniżka ceny i rekompensata za poniesione szkody”, stanowi w ust. 2 i 3:
„2. Podróżny jest uprawniony do otrzymania od organizatora rekompensaty za wszelkie szkody, których podróżny doznał w wyniku jakiejkolwiek niezgodności. Podróżny otrzymuje rekompensatę bez zbędnej zwłoki.
3. Podróżny nie jest uprawniony do rekompensaty za szkody, jeżeli organizator udowodni, że niezgodność:
[…]
c) została spowodowana nieuniknionymi i nadzwyczajnymi okolicznościami”.
Prawo litewskie
10 Artykuł 6.212 Lietuvos Respublikos civilinis kodeksas (kodeksu cywilnego Republiki Litewskiej), w brzmieniu mającym zastosowanie w postępowaniu głównym (zwanego dalej „kodeksem cywilnym”), zatytułowany „Siła wyższa”, stanowi w ust. 1:
„Strona umowy jest zwolniona z odpowiedzialności za niewykonanie umowy, jeżeli udowodni, że niewykonanie umowy było spowodowane okolicznościami, na które nie miała wpływu i których nie mogła racjonalnie przewidzieć w chwili zawarcia umowy, oraz że powstaniu tych okoliczności lub ich skutkom nie można było zapobiec”.
11 Artykuł 6.750 kodeksu cywilnego, zatytułowany „Prawo turysty do rozwiązania umowy o udział w zorganizowanej podróży turystycznej i do odstąpienia od umowy o udział w zorganizowanej podróży turystycznej”, stanowi w ust. 4:
„Turysta ma prawo do rozwiązania umowy o udział w zorganizowanej podróży turystycznej bez ponoszenia opłaty za rozwiązanie umowy, o której mowa w ust. 2 niniejszego artykułu, w następujących przypadkach:
[…]
3) jeżeli w miejscu docelowym zorganizowanej podróży turystycznej lub w jego najbliższym sąsiedztwie wystąpią okoliczności siły wyższej, które mogą uniemożliwić realizację zorganizowanej podróży turystycznej lub przewóz pasażerów do miejsca docelowego podróży. W takim wypadku podróżny ma prawo żądać zwrotu wpłat dokonanych z tytułu zorganizowanej podróży turystycznej, ale nie jest uprawniony do dodatkowego odszkodowania”.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
12 W dniu 10 lutego 2020 r. M.D. zawarł ze spółką Tez Tour umowę o udział w imprezie turystycznej, w której to umowie spółka ta zobowiązała się do zorganizowania dla M.D. i członków jego rodziny podróży wakacyjnej do Zjednoczonych Emiratów Arabskich w dniach od 1 do 8 marca 2020 r., obejmującej w szczególności przelot w obie strony między Wilnem (Litwa) a Dubajem (Zjednoczone Emiraty Arabskie), a także siedem noclegów w hotelu. Z tytułu tej umowy o udział w imprezie turystycznej M.D. wypłacił spółce Tez Tour kwotę pieniężną w wysokości 4 834 EUR.
13 W dniu 27 lutego 2020 r. M.D. poinformował spółkę Tez Tour, że chce rozwiązać wspomnianą umowę o udział w imprezie turystycznej, i zwrócił się do niej o umożliwienie mu wykorzystania zapłaconej kwoty na odbycie innej podróży w późniejszym terminie, gdy zmniejszy się zagrożenie dla zdrowia związane z rozprzestrzenianiem się COVID-19.
14 Spółka Tez Tour odmówiła uwzględnienia wniosku M.D.
15 M.D. skierował więc sprawę do właściwych sądów, podnosząc w istocie, że miał prawo do pełnego zwrotu kwoty pieniężnej, którą zapłacił spółce Tez Tour, ponieważ umowę o udział w imprezie turystycznej rozpatrywaną w postępowaniu głównym rozwiązał z powodu wystąpienia w miejscu docelowym zorganizowanej podróży lub w jego najbliższym sąsiedztwie nadzwyczajnych i nieuniknionych okoliczności, które mogły uniemożliwić bezpieczne wykonanie tej podróży lub przewóz pasażerów do miejsca przeznaczenia, w szczególności bez narażania ich na niedogodności lub zagrożenie dla zdrowia.
16 M.D. podniósł, że w lutym 2020 r. informacje dotyczące rozprzestrzeniania się COVID-19, opublikowane zarówno przez właściwe organy, jak i w prasie, budziły uzasadnione wątpliwości co do możliwości odbycia tej podróży w bezpieczny sposób, a nawet co do tego, że podróż ta byłaby w ogóle możliwa. I tak wzrost liczby przypadków zakażeń COVID-19 stwierdzonych na całym świecie, ograniczenia lotów, wydanie oficjalnych zaleceń odradzających odwiedzanie miejsc uczęszczanych i odbywanie podróży zagranicznych, a także przyjęcie innych środków mających na celu powstrzymanie rozprzestrzeniania się COVID-19, świadczyły o istnieniu sytuacji zagrożenia w skali światowej.
17 Spółka Tez Tour zakwestionowała zasadność roszczeń sformułowanych przez M.D., twierdząc, że rozprzestrzenianie się COVID-19 nie mogło być uznane, w dniu rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej rozpatrywanej w postępowaniu głównym, za okoliczność uniemożliwiającą wykonanie odnośnej imprezy turystycznej.
18 Żądania te zostały oddalone zarówno w pierwszej instancji, jak i w postępowaniu apelacyjnym, ponieważ zdaniem właściwych sądów litewskich nic nie pozwalało uznać okoliczności, na które powołuje się M.D., za „siłę wyższą” w rozumieniu art. 6.750 kodeksu cywilnego, które to pojęcie wprowadza do prawa litewskiego pojęcie „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności” z art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302. Ich zdaniem bowiem z jednej strony M.D. zarezerwował swoją podróż, chociaż istniały już informacje świadczące o zastosowaniu środków bezpieczeństwa, a z drugiej strony w dniu rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej rozpatrywanej w postępowaniu głównym, co nastąpiło zaledwie 17 dni po dokonaniu przez M.D. tej rezerwacji, poziom ryzyka związanego z tą podróżą nie uległ zmianie.
19 Rozpatrując wniesioną przez M.D. skargę kasacyjną, Lietuvos Aukščiausiasis Teismas (sąd najwyższy Litwy), który jest sądem odsyłającym, zauważa, że dla celów rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym należy uściślić warunki, w jakich podróżny może powoływać się na istnienie „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności” w rozumieniu art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302 w kontekście pandemii COVID-19, a także – w razie potrzeby – związek między tym pojęciem a pojęciem „siły wyższej” w rozumieniu art. 6.750 kodeksu cywilnego.
20 W tym kontekście sąd odsyłający dąży, po pierwsze, do ustalenia, czy konieczne jest wydanie przez władze państwa wyjazdu lub miejsca przeznaczenia urzędowego ostrzeżenia odradzającego podróże, które nie są konieczne, lub czy państwo miejsca przeznaczenia odnośnej podróży powinno być uznane za „obszar ryzyka”. Sąd odsyłający wyjaśnia, że w niniejszym przypadku litewskie ministerstwo spraw zagranicznych wydało w dniu 12 marca 2020 r. skierowane do podróżnych zalecenie zachęcające ich do odłożenia na później wszelkich podróży i do zaniechania w nadchodzących miesiącach wyjazdów za granicę, w tym do Zjednoczonych Emiratów Arabskich, które to zalecenie zostało wydane po tym, jak dzień wcześniej Międzynarodowa Organizacja Zdrowia (WHO) dokonała zmiany kwalifikacji epidemii COVID-19 i uznała ją za „pandemię”
21 Po drugie, sąd odsyłający wychodzi z założenia, że aby możliwe było stwierdzenie istnienia „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności”, które „w znaczącym stopniu wpływają na realizację imprezy turystycznej” w rozumieniu art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302, ich skutki muszą być prawdopodobne dla przeciętnego podróżnego na podstawie oceny dokonanej w drodze „prognozy”, przy uwzględnieniu dat planowanej podróży, danych faktycznych dostępnych odnośnemu podróżnemu i opublikowanych informacji. W tym kontekście sąd odsyłający zastanawia się, czy „nieuniknione i nadzwyczajne okoliczności” mogą zostać stwierdzone wyłącznie wtedy, gdy mają one skutki, które obiektywnie uniemożliwiają realizację odnośnej imprezy turystycznej, czy też – jak skłonny jest uznać ów sąd – również wtedy, gdy zostaje utrudnione zrealizowanie tej imprezy turystycznej w bezpiecznych i akceptowalnych warunkach, przy uwzględnieniu – w stosownych przypadkach – czynników subiektywnych, takich jak stan zdrowia tego podróżnego.
22 Po trzecie, sąd odsyłający zastanawia się, czy fakt, że „nieuniknione i nadzwyczajne okoliczności” istniały już w pewnym stopniu jeszcze przed zawarciem odnośnej umowy o udział w imprezie turystycznej lub przynajmniej były możliwe do przewidzenia, należy uznać za podstawę wyłączenia prawa podróżnego do rozwiązania tej umowy bez ponoszenia opłaty za jej rozwiązanie.
23 Sąd odsyłający zauważa, że chociaż przed datą zawarcia umowy o udział w imprezie turystycznej rozpatrywanej w postępowaniu głównym litewskie ministerstwo spraw zagranicznych opublikowało w dniu 8 stycznia 2020 r. skierowane do podróżujących do Zjednoczonych Emiratów Arabskich zalecenie zachęcające tych podróżnych do powzięcia środków ostrożności, a WHO w dniu 30 stycznia 2020 r. oświadczyła, że epidemia COVID-19 stanowi „stan zagrożenia zdrowia publicznego o zasięgu międzynarodowym”, ewolucja i skutki tej epidemii były jednak trudne do przewidzenia, zaś przyspieszenie dynamiki zakażeń między datą rezerwacji odnośnej podróży a datą rozwiązania tej umowy było oczywiste.
24 W tym względzie sąd odsyłający wskazuje, że M.D. podnosi, iż stan nadzwyczajny na szczeblu krajowym został ogłoszony na Litwie w dniu 26 lutego 2020 r. ze względu na zagrożenie, jakie stanowił COVID-19, oraz że następnego dnia w prasie opublikowana została informacja, zgodnie z którą zakażenia COVID-19 stwierdzono wśród osób przebywających w hotelu położonym w Zjednoczonych Emiratach Arabskich.
25 Po czwarte, sąd odsyłający zauważa, że art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302 wiąże prawo odnośnego podróżnego do rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej bez ponoszenia opłaty za jej rozwiązanie z wystąpieniem nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności „w miejscu docelowym lub w jego najbliższym sąsiedztwie”. Sąd odsyłający zmierza zatem do ustalenia, czy ze względu na charakter zdarzenia, na które powołano się w niniejszym przypadku, owo wyrażenie może obejmować również inne miejsca, takie jak w szczególności miejsce wyjazdu, a także różne punkty przy rozpoczęciu odnośnej podróży i przy powrocie z niej.
26 W tych okolicznościach Lietuvos Aukščiausiasis Teismas (sąd najwyższy Litwy) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy dla uznania, że w miejscu docelowym podróży lub jego najbliższym sąsiedztwie występują nieuniknione i nadzwyczajne okoliczności w rozumieniu art. 12 ust. 2 zdanie pierwsze dyrektywy 2015/2302, konieczne jest wydanie przez władze państwa wyjazdu lub państwa przeznaczenia urzędowego ostrzeżenia dotyczącego powstrzymania się od podróży, które nie są konieczne, lub uznanie kraju docelowego (i ewentualnie także kraju wyjazdu) za obszar ryzyka?
2) Czy przy ocenie kwestii, czy w chwili rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej w miejscu docelowym podroży lub jego najbliższym sąsiedztwie występują nieuniknione i nadzwyczajne okoliczności, jak również tego, czy w znaczącym stopniu wpływają one na realizację imprezy turystycznej: (i) pod uwagę należy brać jedynie okoliczności obiektywne, mianowicie, czy znaczący stopień wpływu na realizację imprezy turystycznej jest związany wyłącznie z obiektywnym brakiem możliwości realizacji takiej imprezy oraz czy należy go rozumieć w ten sposób, iż odnosi się on jedynie do przypadków, w których wykonanie umowy staje się zarówno fizycznie, jak i prawnie niemożliwe, czy też odnosi się on również do przypadków, w których wykonanie umowy nie jest niemożliwe, lecz (w niniejszym przypadku z uwagi na uzasadnioną obawę przed zakażeniem się COVID-19) staje się skomplikowane lub gospodarczo nieefektywne (ze względu na bezpieczeństwo podróżnych, zagrożenie dla ich zdrowia lub życia, możliwość zrealizowania celów związanych z podróżą wakacyjną); (ii) znaczenie mają czynniki subiektywne, takie jak podróżowanie razem z małymi dziećmi, przynależność do grupy podwyższonego ryzyka ze względu na wiek lub stan zdrowia podróżnego itp.? Czy podróżny ma prawo do rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej, jeżeli wskutek pandemii i związanych z nią okoliczności przeciętny podróżny uważa, że podróż do miejsca docelowego i z powrotem staje się niebezpieczna, powoduje niedogodności dla podróżnego lub wywołuje u niego uzasadnioną obawę przed zagrożeniem dla zdrowia lub zakażeniem się niebezpiecznym wirusem?
3) Czy fakt, że w chwili rezerwacji podróży okoliczności, na które powołuje się podróżny, już zaistniały lub przynajmniej ich wystąpienie można było przewidzieć lub było ono prawdopodobne, wpływa w jakiś sposób na prawo do rozwiązania umowy bez ponoszenia opłaty za rozwiązanie (na przykład poprzez odmowę uznania tego prawa, poprzez zastosowanie surowszych kryteriów oceny negatywnego wpływu na realizację imprezy)? Czy przy stosowaniu (w kontekście pandemii) kryterium racjonalnej przewidywalności należy wziąć pod uwagę, że niezależnie od tego, iż w chwili zawarcia umowy o udział w imprezie turystycznej [rozpatrywanej w postępowaniu głównym] WHO opublikowało już informację na temat rozprzestrzeniania się wirusa, przebieg i skutki pandemii były trudne do przewidzenia, nie istniały jasno określone środki zarządzania przypadkami zakażeń i ich kontroli ani też wystarczające dane o samej infekcji, zaś wzrost liczby zakażeń w okresie między rezerwacją podróży a rozwiązaniem umowy był ewidentny?
4) Czy przy ocenie kwestii, czy w chwili rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej w miejscu docelowym podróży lub jego najbliższym sąsiedztwie występują nieuniknione i nadzwyczajne okoliczności, jak również kwestii, czy w znaczącym stopniu wpływają one na realizację imprezy turystycznej, pojęcie »miejsca docelowego lub jego najbliższego sąsiedztwa« obejmuje jedynie państwo przeznaczenia, czy też – mając na względzie charakter nieuniknionej i nadzwyczajnej okoliczności, to jest zaraźliwej infekcji wirusowej – również państwo wyjazdu oraz miejsca związane z odbywaniem podróży w obydwie strony (węzły przesiadkowe, określone środki transportu itp.)?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
W przedmiocie pytania pierwszego
27 Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302 w związku z jej art. 3 pkt 12 należy interpretować w ten sposób, że stwierdzenie wystąpienia w miejscu docelowym podróży lub jego najbliższym sąsiedztwie „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności” jest uzależnione od warunku, iż właściwe organy wydały oficjalne zalecenie odradzające podróżnym odwiedzanie danego obszaru lub oficjalną decyzję uznającą ten obszar za „obszar ryzyka”.
28 W tym względzie należy w pierwszej kolejności przypomnieć, że art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302 przewiduje, iż „w przypadku nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności występujących w miejscu docelowym lub jego najbliższym sąsiedztwie, które to okoliczności w znaczącym stopniu wpływają na realizację imprezy turystycznej lub które w znaczącym stopniu wpływają na przewóz pasażerów do miejsca docelowego”, podróżny ma prawo do rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej przed rozpoczęciem imprezy turystycznej bez ponoszenia opłaty za jej rozwiązanie i do uzyskania pełnego zwrotu wszelkich wpłat dokonanych z tytułu imprezy turystycznej.
29 Pojęcie „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności” w rozumieniu art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302 zostało zdefiniowane w art. 3 pkt 12 jako oznaczające „sytuację poza kontrolą strony powołującej się na taką sytuację i której skutków nie można było uniknąć, nawet gdyby podjęto wszelkie rozsądne działania”.
30 Motyw 31 dyrektywy doprecyzowuje zakres tego pojęcia, wskazując, że „[m]ogą one obejmować na przykład działania wojenne, inne poważne problemy związane z bezpieczeństwem, takie jak terroryzm, znaczące zagrożenie dla zdrowia ludzkiego, takie jak wybuch epidemii poważnej choroby w docelowym miejscu podróży lub katastrofy naturalne, takie jak powodzie lub trzęsienia ziemi, lub warunki pogodowe uniemożliwiające bezpieczną podróż do miejsca docelowego uzgodnionego w umowie o udział w imprezie turystycznej”.
31 Z brzmienia art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302 w związku z jej art. 3 pkt 12, objaśnionych w jej motywie 31 wynika zatem, że wykonanie przez podróżnego prawa do rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej bez ponoszenia opłaty za jej rozwiązanie jest uzależnione wyłącznie od wystąpienia w miejscu przeznaczenia lub w jego najbliższym sąsiedztwie obiektywnych okoliczności, które mogą mieć wpływ na realizację odnośnej imprezy turystycznej.
32 Należy natomiast stwierdzić, że z przepisów tych, z motywu 31 dyrektywy 2015/2302 lub z jakiegokolwiek innego przepisu tej dyrektywy nie można wywieść, że aby móc stwierdzić wystąpienie „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności” w rozumieniu tego przepisu, konieczne jest, aby właściwe organy wydały oficjalne zalecenie odradzające podróżnym odwiedzanie odnośnego obszaru lub oficjalną decyzję uznającą ten obszar za obszar zagrożony.
33 Taki wymóg byłby bowiem sprzeczny z naturą i samą podstawą wydania takich zaleceń lub takiej decyzji, które właśnie zakładają co do zasady istnienie obiektywnych okoliczności powodujących zagrożenie dla zdrowia lub inne zagrożenia, mogące wchodzić w zakres pojęcia „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności” w rozumieniu art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302, i przedstawiają je w celu poinformowania ogółu społeczeństwa.
34 Ponadto należy przypomnieć, że jak wynika z motywu 5 dyrektywy 2015/2302, służy ona ujednoliceniu praw i obowiązków wynikających z umów dotyczących imprez turystycznych w celu stworzenia prawdziwego wewnętrznego rynku konsumenckiego w tym obszarze.
35 Jak wskazała zaś również rzecznik generalna w pkt 35 opinii, warunki wydania zalecenia lub decyzji o charakterze takim jak wskazane w pkt 27 niniejszego wyroku nie są jednolite w różnych państwach członkowskich, przez co ich wydanie mogłoby być zależne od różnic pomiędzy tymi państwami. Tak więc wykładnia art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302, zgodnie z którą stwierdzenie wystąpienia „nieuniknionej i nadzwyczajnej okoliczności” w rozumieniu tego przepisu byłoby uzależnione od wydania tych zaleceń lub decyzji, może zagrozić osiągnięciu zamierzonego przez tę dyrektywę celu polegającego na harmonizacji.
36 W konsekwencji istnienie tych zaleceń lub decyzji nie może stanowić wymogu dla stwierdzenia, że warunek dotyczący wystąpienia „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności” w rozumieniu art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302 jest spełniony.
37 W drugiej kolejności należy podkreślić, że o ile ze względu na swój charakter wspomniane zalecenia i decyzje mogą mieć istotną wartość dowodową co do rzeczywistego wystąpienia w państwach, których dotyczą, takich okoliczności, jak również wpływu, jaki wywierają one na realizację odnośnej imprezy turystycznej, o tyle jednak takim zaleceniom i decyzjom nie można przypisać mocy dowodowej w takim stopniu, że ich nieistnienie wystarczy, aby uniemożliwić stwierdzenie wystąpienia wspomnianych okoliczności.
38 Prawdą jest, że wobec braku w dyrektywie 2015/2302 przepisów dotyczących sposobów przeprowadzania dowodów wystąpienia „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności” w rozumieniu art. 12 ust. 2 tej dyrektywy, to do wewnętrznego porządku prawnego każdego państwa członkowskiego należy – zgodnie z zasadą autonomii proceduralnej i pod warunkiem poszanowania zasad równoważności i skuteczności – ustalenie szczegółowych warunków przeprowadzania dowodów, środków dowodowych dopuszczalnych przed właściwym sądem krajowym lub zasad regulujących ocenę przez ten sąd mocy dowodowej przedstawionych mu dowodów, jak też wymaganego standardu dowodowego (zob. podobnie wyrok z dnia 21 czerwca 2017 r., W i in., C-621/15, EU:C:2017:484, pkt 25).
39 Tymczasem, jeśli chodzi w szczególności o zasadę skuteczności, zasada ta wymaga w odniesieniu do przepisów proceduralnych w dziedzinie środków zaskarżenia mających zapewnić ochronę praw jednostek wynikających z prawa Unii, aby przepisy te nie czyniły praktycznie niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym wykonywania praw przyznanych przez porządek prawny Unii (wyrok z dnia 21 czerwca 2017 r., W i in., C-621/15, EU:C:2017:484, pkt 26).
40 Wymaganie zaś od podróżnego, który chce wykonać prawo przewidziane w art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302, aby dla ustalenia rzeczywistego charakteru okoliczności, na które powołuje się w tym celu, wykazał wydanie oficjalnych zaleceń lub decyzji w tym względzie, mogłoby uniemożliwić wykonanie tego prawa, ponieważ takie okoliczności mogą istnieć niezależnie od wydania jakichkolwiek oficjalnych zaleceń lub decyzji.
41 W niniejszym przypadku z wyjaśnień przedstawionych przez sąd odsyłający wynika, że oficjalne komunikaty istniejące w dniu rozwiązania przez M.D. umowy o udział w imprezie turystycznej rozpatrywanej w postępowaniu głównym, a mianowicie komunikat WHO z dnia 30 stycznia 2020 r., uznający rozprzestrzenianie się COVID-19 za „stan zagrożenia zdrowia publicznego o zasięgu międzynarodowym”, ogłoszenie stanu wyjątkowego na Litwie w dniu 26 lutego tego samego roku oraz poinformowanie nazajutrz w prasie litewskiej o licznych przypadkach zakażeń COVID-19 stwierdzonych w Zjednoczonych Emiratach Arabskich, choć wskazywały na zwiększone ryzyko dla zdrowia w ogólności, a w szczególności w tym ostatnim państwie, nie posuwały się konkretnie do odradzania podróżnym odwiedzania Zjednoczonych Emiratów Arabskich.
42 Jednakże, jak wynika z pkt 36 i 40 niniejszego wyroku, okoliczność ta nie może sama w sobie wystarczyć do wykluczenia stanowiska, zgodnie z którym rozprzestrzenianie się COVID-19 mogło zostać podniesione przez M.D. jako stanowiące „nieuniknioną i nadzwyczajną okoliczność” w rozumieniu art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302.
43 Ponadto Trybunał wyjaśnił, że należy przyjąć, iż światowy kryzys zdrowotny taki jak pandemia COVID-19 należy jako taki uznać za mogący wchodzić w zakres tego pojęcia (wyrok z dnia 8 czerwca 2023 r., UFC –Que choisir i CLCV, C-407/21, EU:C:2023:449, pkt 45).
44 W świetle całości powyższych rozważań odpowiedź na pytanie pierwsze brzmi: art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302 w związku z jej art. 3 pkt 12 należy interpretować w ten sposób, że stwierdzenie wystąpienia w miejscu docelowym podróży lub jego najbliższym sąsiedztwie „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności” w rozumieniu tych przepisów nie jest uzależnione od warunku, iż właściwe organy wydały oficjalne zalecenie odradzające podróżnym odwiedzanie danego obszaru lub oficjalną decyzję uznającą ten obszar za „obszar ryzyka”.
W przedmiocie pytania drugiego
45 Na wstępie należy zauważyć, że w pytaniu drugim sąd odsyłający odnosi się do ewentualnej możliwości uwzględnienia, przy ocenie wykonalności imprezy turystycznej w następstwie wystąpienia „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności” w rozumieniu art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302, „gospodarczej efektywności” tej imprezy „ze względu na bezpieczeństwo podróżnych, zagrożenie dla ich zdrowia lub życia, możliwość zrealizowania celów związanych z podróżą wakacyjną”. Z brzmienia tego pytania ani z uzasadnienia wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym nie wynika jednak, że M.D. zamierzał powołać się na ten aspekt.
46 Należy zatem uznać, że poprzez pytanie drugie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, po pierwsze, czy art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302 należy interpretować w ten sposób, że pojęcie „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności[, które] w znaczącym stopniu wpływają na realizację imprezy turystycznej lub które w znaczącym stopniu wpływają na przewóz pasażerów do miejsca docelowego” danej podróży, obejmuje jedynie okoliczności, które uniemożliwiają realizację tej imprezy turystycznej, czy też również okoliczności, które nie uniemożliwiają tej realizacji, ale powodują, że realizacja tej imprezy turystycznej nie może nastąpić bez narażania odnośnych podróżnych na zagrożenie dla ich zdrowia i bezpieczeństwa, z uwzględnieniem – w stosownych przypadkach – czynników osobistych związanych z indywidualną sytuacją tych podróżnych.
47 Po drugie, sąd odsyłający zastanawia się, czy oceny takiego wpływu należy dokonać, przyjmując – w dniu rozwiązania odnośnej umowy o udział w imprezie turystycznej – perspektywę właściwie poinformowanego oraz dostatecznie uważnego i rozsądnego przeciętnego podróżnego.
48 Co się tyczy w pierwszej kolejności kwestii przywołanej w pkt 46 niniejszego wyroku, należy zauważyć, że z samego sformułowania „w znaczącym stopniu wpływają na realizację imprezy turystycznej lub które w znaczącym stopniu wpływają na przewóz pasażerów do miejsca docelowego”, użytego w art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302, wynika, że przepis ten nie uzależnia prawa do rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej bez ponoszenia opłaty za jej rozwiązanie od spełnienia warunku, iż zaistniały okoliczności, które sprawiają, że realizacja danej imprezy turystycznej lub przeniesienie pasażerów do miejsca przeznaczenia stają się obiektywnie niemożliwe. Przeciwnie, zgodnie z ich zwykłym znaczeniem w języku potocznym sformułowanie to ma w oczywisty sposób szerszy zakres obejmujący nie tylko skutki wykluczające samą możliwość realizacji tej imprezy turystycznej, lecz również skutki wpływające w znaczący sposób na warunki realizacji wspomnianej imprezy turystycznej.
49 Jak słusznie zauważa Komisja, motyw 31 dyrektywy 2015/2302 potwierdza taką wykładnię, jako że w celu zilustrowania sytuacji, które mogą wchodzić w zakres stosowania art. 12 ust. 2 tej dyrektywy, wymienia on zdarzenia takie jak terroryzm i znaczące zagrożenia dla zdrowia, które obiektywnie mogą stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa podróżnych, nie uniemożliwiają jednak całkowicie zrealizowania odnośnej imprezy turystycznej.
50 Wykładnia ta jest ponadto spójna z kontekstem tego ostatniego przepisu. Artykuł 13 ust. 6 dyrektywy 2015/2302 przyznaje bowiem podróżnym prawo do rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej w trakcie realizacji bez ponoszenia opłaty za jej rozwiązanie, w przypadku gdy niezgodności „istotnie wpływają” na realizację tej imprezy turystycznej, a odnośny organizator nie zdołał ich usunąć w rozsądnym terminie. Zgodnie z art. 3 pkt 13 tej dyrektywy „niezgodność” oznacza niewykonanie lub nienależyte wykonanie usług turystycznych objętych imprezą turystyczną, zaś stwierdzenie niezgodności jest obiektywne w tym znaczeniu, że wymaga ono jedynie porównania usług objętych imprezą turystyczną danego podróżnego z usługami faktycznie świadczonymi na jego rzecz [wyrok z dnia 12 stycznia 2023 r., FTI Touristik (Impreza turystyczna na Wyspach Kanaryjskich), C-396/21, EU:C:2023:10, pkt 22].
51 W związku z tym, chociaż jakakolwiek niezgodność mająca wpływ na realizację trwającej imprezy turystycznej nie może uzasadniać rozwiązania odnośnej umowy o udział w imprezie turystycznej bez ponoszenia opłaty, nie zmienia to faktu, że niezgodność związana z nieprawidłową realizacją tej imprezy turystycznej może wystarczać do takiego rozwiązania, pod warunkiem że owa niezgodność „istotnie wpływa” na realizację tej imprezy turystycznej, zgodnie z art. 13 ust. 6 dyrektywy 2015/2302.
52 Podobnie nieuniknione i nadzwyczajne okoliczności, które obiektywnie nie uniemożliwiają realizacji odnośnej imprezy turystycznej, pozwalają na rozwiązanie, na podstawie art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302, odnośnej umowy o udział w imprezie turystycznej, o ile okoliczności te „w znaczącym stopniu wpływają na realizację imprezy turystycznej lub […] w znaczącym stopniu wpływają na przewóz pasażerów do miejsca docelowego” w rozumieniu art. 12 ust. 2 tej dyrektywy.
53 W konsekwencji kryzys zdrowotny, taki jak rozprzestrzenianie się COVID-19, można – ze względu na poważne zagrożenie, jakie stanowi dla zdrowia ludzkiego – uznać za okoliczności, które „w znaczącym stopniu wpływają na realizację imprezy turystycznej lub które w znaczącym stopniu wpływają na przewóz pasażerów do miejsca docelowego” w rozumieniu art. 12 ust. 2 zdanie pierwsze dyrektywy 2015/2302, niezależnie od tego, że obiektywnie niekoniecznie uniemożliwia on tę realizację.
54 Co się tyczy w szczególności znaczenia, jakie dla oceny warunku dotyczącego istnienia takiego wpływu mogą mieć czynniki osobiste dotyczące indywidualnej sytuacji podróżnych, takie jak podróżowanie z małymi dziećmi lub przynależność do grupy wysokiego ryzyka, należy podkreślić, że wpływ ten należy wykazać w sposób obiektywny, na wzór okoliczności, które je spowodowały, o czym mowa w pkt 31 niniejszego wyroku.
55 Niemniej jednak brzmienie art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302 w żaden sposób nie pozwala uznać, że czynniki osobiste, takie jak te, o których mowa w poprzednim punkcie niniejszego wyroku, powinny zostać pominięte w ramach tej oceny, jako że mają one charakter obiektywny.
56 Takie czynniki mogą bowiem mieć wpływ na wagę skutków spowodowanych nieuniknioną i nadzwyczajną sytuacją, na które powołuje się podróżny, a tym samym na możliwość realizacji odnośnej imprezy turystycznej w dogodnych warunkach, tak jak zostało to uzgodnione pomiędzy organizatorem tej imprezy turystycznej a podróżnym. W tym względzie, jeśli chodzi w szczególności o kryzys zdrowotny, taki jak rozprzestrzenianie się COVID-19, skutki, jakie może on spowodować dla realizacji tej imprezy turystycznej, mogą różnić się w zależności, na przykład, od stanu zdrowia odnośnych podróżnych.
57 Nie podważa to faktu, że czynniki osobiste nie są same w sobie wystarczające, aby uzasadnić wykonanie przez odnośnego podróżnego prawa do rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej bez ponoszenia opłaty za jej rozwiązanie, zgodnie z art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302, jako że czynniki te są istotne jedynie wówczas, gdy mogą mieć wpływ na ocenę skutków obiektywnie związanych z wystąpieniem „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności” w rozumieniu tego przepisu.
58 Kontekst tego przepisu i cel dyrektywy 2015/2302 potwierdzają wykładnię przedstawioną w pkt 54–57 niniejszego wyroku.
59 W istocie, jeśli chodzi, po pierwsze, o kontekst art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302, to z jej art. 5 ust. 1 lit. a) ppkt (viii) wynika, że dyrektywa ta wyraźnie uwzględnia konieczność poinformowania podróżnych, czy w szczególności odnośna impreza turystyczna jest odpowiednia dla osób o ograniczonej sprawności ruchowej. Analiza wpływu „nieuniknionej i nadzwyczajnej okoliczności” w rozumieniu art. 12 ust. 2 na realizację takiej imprezy turystycznej nie może zaś pomijać indywidualnych potrzeb tych osób, dla których ta impreza turystyczna jest właśnie odpowiednia.
60 W tym względzie motyw 25 dyrektywy 2015/2302 wskazuje, że udzielając podróżnemu koniecznych informacji, odnośny przedsiębiorca powinien uwzględnić szczególne – możliwe w uzasadniony sposób do przewidzenia przez tego przedsiębiorcę – potrzeby podróżnych, którzy wymagają szczególnej troski ze względu na wiek lub ułomność fizyczną.
61 Jeśli chodzi, po drugie, o cel dyrektywy 2015/2302, to zgodnie z jej art. 1 polega on w szczególności na zapewnieniu wysokiego poziomu ochrony konsumentów, jako że podróżni nabywający imprezy turystyczne lub powiązane usługi turystyczne są, jak wskazano w motywie 7 tej dyrektywy, w większości konsumentami w rozumieniu unijnego prawa konsumentów. W tym względzie, jak w istocie zauważyła również rzecznik generalna w pkt 44 i 45 opinii, cel ochronny wspomnianej dyrektywy obejmuje również podróżnych znajdujących się w trudniejszej sytuacji.
62 W związku z tym czynniki osobiste związane z indywidualną sytuacją danego podróżnego mogą zostać uwzględnione, aby ustalić, czy spełniony jest warunek, zgodnie z którym nieuniknione i nadzwyczajne okoliczności, na które powołuje się podróżny, muszą w znaczącym stopniu wpływać na realizację odnośnej imprezy turystycznej lub na przewóz pasażerów do miejsca docelowego.
63 W drugiej kolejności, co się tyczy kwestii, czy w celu dokonania oceny znaczenia tego wpływu należy przyjąć – w dniu rozwiązania odnośnej umowy o udział w imprezie turystycznej – perspektywę właściwie poinformowanego oraz dostatecznie uważnego i rozsądnego przeciętnego podróżnego, trzeba zauważyć, po pierwsze, że pytanie to opiera się na założeniu, zgodnie z którym podróżny zamierzający wykonać prawo do rozwiązania takiej umowy bez ponoszenia opłaty za jej rozwiązanie, zgodnie z art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302, powinien dokonać tej oceny na podstawie „prognozy”, co oznacza, że znaczące skutki dla realizacji odnośnej umowy o udział w imprezie turystycznej muszą, w dniu rozwiązania tej umowy, być prawdopodobne z punktu widzenia tego podróżnego.
64 Jeśli chodzi o to założenie, to z brzmienia tego przepisu wynika, że prawo do rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej bez ponoszenia opłaty za jej rozwiązanie musi zostać bezwzględnie wykonane „przed rozpoczęciem imprezy turystycznej”.
65 Ponieważ wykonanie tego prawa jest uzależnione od warunku obejmującego wystąpienie „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności […] w miejscu docelowym lub jego najbliższym sąsiedztwie, które to okoliczności w znaczącym stopniu wpływają na realizację imprezy turystycznej lub które w znaczącym stopniu wpływają na przewóz pasażerów do miejsca docelowego”, warunek ten musi bać spełniony w chwili takiego rozwiązania umowy, czyli „przed rozpoczęciem imprezy turystycznej”.
66 Tym samym, aby ocenić, czy warunek ten jest spełniony, należy z czasowego punktu widzenia odnieść się do dnia rozwiązania umowy o udział w odnośnej imprezie turystycznej. Ponieważ jednak wpływ ten występuje definitywnie dopiero w chwili realizacji tej imprezy turystycznej, jego ocena musi mieć charakter prospektywny.
67 Jak z tego wynika, zgodnie z założeniem, z którego wychodzi sąd odsyłający, taka ocena powinna opierać się na „prognozie” dotyczącej prawdopodobieństwa, że nieuniknione i nadzwyczajne okoliczności, na które powołuje się odnośny podróżny, w znaczącym stopniu wpłyną na realizację imprezy turystycznej, które to okoliczności muszą zresztą wystąpić już w dniu rozwiązania tej umowy o udział w imprezie turystycznej.
68 Po drugie, trzeba stwierdzić, że przepisy dyrektywy 2015/2302 nie precyzują, czy przy ocenie prawdopodobieństwa i znaczenia tego wpływu należy przyjąć perspektywę właściwie poinformowanego oraz dostatecznie uważnego i rozsądnego przeciętnego podróżnego, czy też zupełnie inną perspektywę.
69 Niemniej jednak, zgodnie z obiektywnym charakterem wspomnianego wpływu, o którym mowa w pkt 54 niniejszego wyroku, nie wystarczy, by odnośny podróżny powołał się, gdy zamierza wykonać prawo do rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej bez ponoszenia opłaty za jej rozwiązanie, na czysto subiektywne oceny lub obawy.
70 Ponadto, jak w istocie również zauważyła rzecznik generalna w pkt 52 opinii, art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302 realizuje w szczególności cel polegający na przyznaniu odnośnemu podróżnemu, w przypadku wystąpienia nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności, przynależnego mu prawa do rozwiązania umowy, niezależnie od prawa, które przysługuje odnośnemu organizatorowi na podstawie art. 12 ust. 3 tej dyrektywy. Nie można zatem wymagać od tego podróżnego, aby oparł się wyłącznie na ocenach tego organizatora co do możliwości realizacji odnośnej podróży.
71 Natomiast, aby wspomniany podróżny mógł skutecznie powoływać się na przewidziane w art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302 prawo do rozwiązania umowy i aby przepis ten mógł w ten sposób odpowiadać swojemu konkretnemu celowi, rozpatrywanemu w świetle bardziej ogólnego celu tej dyrektywy, jakim jest ochrona konsumentów, przypomnianego w pkt 61 niniejszego wyroku, należy uznać, że aby ocenić prawdopodobieństwo i znaczenie wpływu w rozumieniu tego przepisu, należy przyjąć perspektywę właściwie poinformowanego oraz dostatecznie uważnego i rozsądnego przeciętnego podróżnego, wzorem kryterium przyjętego w innych dziedzinach prawa Unii dotyczących ochrony konsumentów (zob. podobnie wyrok z dnia 3 marca 2020 r., Gómez del Moral Guasch, C-125/18, EU:C:2020:138, pkt 51).
72 W świetle całości powyższych rozważań odpowiedź na pytanie drugie brzmi: art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302 należy interpretować w ten sposób, że pojęcie „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności[, które] w znaczącym stopniu wpływają na realizację imprezy turystycznej lub które w znaczącym stopniu wpływają na przewóz pasażerów do miejsca docelowego” danej podróży, obejmuje nie tylko okoliczności, które uniemożliwiają realizację tej imprezy turystycznej, lecz również okoliczności, które nie uniemożliwiają tej realizacji, ale powodują, że realizacja tej imprezy turystycznej nie może nastąpić bez narażania odnośnych podróżnych na zagrożenie dla ich zdrowia i bezpieczeństwa, z uwzględnieniem – w stosownych przypadkach – czynników osobistych związanych z indywidualną sytuacją tych podróżnych. Oceny takiego wpływu należy dokonać, przyjmując – w dniu rozwiązania odnośnej umowy o udział w imprezie turystycznej – perspektywę właściwie poinformowanego oraz dostatecznie uważnego i rozsądnego przeciętnego podróżnego.
W przedmiocie pytania trzeciego
73 Poprzez pytanie trzecie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302 należy interpretować w ten sposób, że podróżny może powołać się na sytuację, która w dniu zawarcia umowy o udział w imprezie turystycznej była już mu znana lub była dla niego przewidywalna, jako na „nieuniknione i nadzwyczajne okoliczności” w rozumieniu tego przepisu, przy uwzględnieniu, w stosownych przypadkach, ewolucyjnego charakteru tej sytuacji.
74 W tym względzie prawdą jest, że ani art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302, ani art. 3 pkt 12 tej dyrektywy, w których zdefiniowano pojęcie „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności”, nie odnoszą się wyraźnie do wymogu, aby sytuacja, na którą powołano się z tego tytułu, musiała w dniu zawarcia odnośnej umowy o udział w imprezie turystycznej być nieprzewidywalna, a tym bardziej – nieistniejąca. Jednakże wyrażenie „nieuniknione i nadzwyczajne” wskazuje samo w sobie, że pojęcie to obejmuje jedynie sytuacje, które, po pierwsze, nie istniały w tym dniu, a po drugie, były nieprzewidywalne.
75 Istniejąca sytuacja nie może bowiem z natury zostać uznana za „nieuniknioną”, i to nawet jeśli mogła zostać uznana za taką, zanim się urzeczywistniła. Ponadto sytuacja hipotetyczna, jeżeli jest przewidywalna, nie może zostać uznana za „nadzwyczajną”.
76 Podobnie, jako że art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302 przyznaje podróżnym prawo do rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej bez ponoszenia opłaty za rozwiązanie, jeżeli urzeczywistnią się wskazane tam okoliczności, należy stwierdzić, że okoliczności te muszą wystąpić po zawarciu tej umowy.
77 Ponadto motyw 30 dyrektywy 2015/2302 stanowi, że „[p]onieważ imprezy turystyczne są często nabywane na długo przed ich wykonaniem, mogą wystąpić nieprzewidziane zdarzenia”, zaś motyw 31 tej dyrektywy stanowi, że „[p]odróżni powinni również mieć możliwość rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej w każdym momencie przed rozpoczęciem imprezy turystycznej”. Wydaje się zatem, że prawo odnośnego podróżnego do rozwiązania umowy wpisuje się w ramy nieprzewidzianej zmiany okoliczności.
78 Wreszcie taka wykładnia jest spójna z polegającym na ochronie konsumentów celem realizowanym przez dyrektywę 2015/2302. Cel ten nie wymaga bowiem ochrony podróżnych przed zagrożeniami, które w dniu zawarcia umowy o udział w imprezie turystycznej były już im znane lub były dla nich możliwe do przewidzenia i które zostały zatem przez niech zaakceptowane na potrzeby odbycia podróży.
79 Tak więc okoliczności znane już odnośnemu podróżnemu lub przewidywalne dla niego w dniu zawarcia umowy o udział w imprezie turystycznej nie mogą uzasadniać wykonania prawa do rozwiązania takiej umowy bez ponoszenia opłaty za jej rozwiązanie przewidzianego w art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302.
80 Jeśli chodzi o dokonanie w tym kontekście oceny sytuacji istniejącej lub przewidywalnej w dniu zawarcia odnośnej umowy o udział w imprezie turystycznej, lecz w znacznym stopniu ewolucyjnej, należy uściślić, że nie można wykluczyć, iż taka sytuacja ulegnie po zawarciu tej umowy istotnej zmianie, tak że będzie odmienna od tej, o której odnośny podróżny wiedział lub którą mógł rozsądnie przewidzieć przy zawarciu wspomnianej umowy, jak również zauważyła rzecznik generalna w pkt 62 opinii.
81 W takim przypadku zmiany te mogłyby w rzeczywistości doprowadzić do powstania nowej sytuacji, która – jako taka –mogła będzie odpowiadać definicji pojęcia „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności” w rozumieniu art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302.
82 Do sądu odsyłającego będzie zatem należało dokonanie oceny, przyjmując perspektywę właściwie poinformowanego oraz dostatecznie uważnego i rozsądnego przeciętnego podróżnego, czy poziom zagrożenia dla zdrowia, który skłonił M.D. w dniu 27 lutego 2020 r. do rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej, znacznie się zmienił w stosunku do zagrożenia istniejącego lub przewidywalnego w dniu zawarcia tej umowy, czyli w dniu 10 lutego tego samego roku.
83 W świetle całości powyższych rozważań odpowiedź na pytanie trzecie brzmi: art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302 należy interpretować w ten sposób, że podróżny nie może powołać się na sytuację, która w dniu zawarcia umowy o udział w imprezie turystycznej była już mu znana lub była dla niego przewidywalna, jako na „nieuniknione i nadzwyczajne okoliczności” w rozumieniu tego przepisu, z zastrzeżeniem jednak możliwości, ze względu na ewolucyjny charakter tej sytuacji, że po zawarciu umowy nastąpią istotne zmiany tej sytuacji powodujące powstanie nowej sytuacji, która – jako taka – mogła będzie odpowiadać definicji pojęcia „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności” w rozumieniu tego przepisu.
W przedmiocie pytania czwartego
84 Sąd odsyłający zastanawia się w pytaniu czwartym nad zakresem wyrażenia okoliczności „występujących w miejscu docelowym lub jego najbliższym sąsiedztwie”, zawartego w art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302, a w szczególności nad tym, czy wyrażenie to może również obejmować miejsce wyjazdu lub inne miejsca, w świetle charakteru podnoszonego zdarzenia, mianowicie – w niniejszym przypadku – rozprzestrzeniania się COVID-19 w skali światowej.
85 Z wyjaśnień przedstawionych przez sąd odsyłający, w szczególności z wyjaśnień przedstawionych w pkt 41 niniejszego wyroku, wynika, że sąd ów uznaje za ustalony fakt, iż rozprzestrzenianie się COVID-19 w dniu rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej rozpatrywanej w postępowaniu głównym dotarło w szczególności do Zjednoczonych Emiratów Arabskich, czyli do miejsca przeznaczenia odnośnej podróży. W związku z tym, przy założeniu, że sąd odsyłający, w świetle elementów wykładni zawartych w pytaniach pierwszym i trzecim, uzna takie rozprzestrzenianie się za stanowiące „nieuniknioną i nadzwyczajną okoliczność” w rozumieniu art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302, bezsporne jest, dla celów sporu w postępowaniu głównym, że okoliczność ta wystąpiła w szczególności „w miejscu docelowym”.
86 Ponadto Trybunał orzekł, że skoro rozprzestrzenianie się poważnej choroby w docelowym miejscu podróży może wchodzić w zakres pojęcia „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności” w rozumieniu tego przepisu, to a fortiori powinno być tak w przypadku rozprzestrzeniania się poważnej choroby w skali światowej, ponieważ skutki takiego rozprzestrzeniana dotyczą również tego miejsca (wyrok z dnia 8 czerwca 2023 r., UFC –Que choisir i CLCV, C-407/21, EU:C:2023:449, pkt 48).
87 Zatem rozstrzygnięcie sporu w postępowaniu głównym nie zależy od tego, czy pojęcie okoliczności „występujących w miejscu docelowym lub jego najbliższym sąsiedztwie” w rozumieniu art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302 obejmuje okoliczności występujące w miejscu innym niż miejsce docelowe podróży, takim jak w szczególności miejsce wyjazdu.
88 Zgodnie zaś z utrwalonym orzecznictwem w ramach ustanowionej w art. 267 TFUE procedury współpracy między sądami krajowymi a Trybunałem do tego ostatniego należy udzielenie sądowi krajowemu użytecznej odpowiedzi, która umożliwi mu rozstrzygnięcie zawisłego przed nim sporu. Mając to na uwadze, Trybunał powinien w razie potrzeby przeformułować przedłożone mu pytania (wyrok z dnia 16 lipca 2020 r.,Caixabank i Banco Bilbao Vizcaya Argentaria, C-224/19 i C-259/19, EU:C:2020:578, pkt 46).
89 W tej sytuacji należy uznać, że poprzez pytanie czwarte sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302 należy interpretować w ten sposób, że w celu ustalenia, czy nieuniknione i nadzwyczajne okoliczności występujące w miejscu docelowym lub jego najbliższym sąsiedztwie „w znaczącym stopniu wpływają na realizację imprezy turystycznej lub […] w znaczącym stopniu wpływają na przewóz pasażerów do miejsca docelowego”, można również wziąć pod uwagę skutki występujące w miejscu wyjazdu, a także w różnych miejscach związanych z rozpoczęciem odnośnej podróży i powrotem z niej.
90 Jak wynika z brzmienia art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302 w świetle jej motywu 31, przepis ten wymaga, aby nieuniknione i nadzwyczajne okoliczności, na które się powołano, występowały w szczególności w przewidywanym miejscu docelowym lub jego najbliższym sąsiedztwie i z tego względu w znaczącym stopniu wpływały na realizację odnośnej imprezy turystycznej (zob. podobnie wyrok z dnia 8 czerwca 2023 r., UFC –Que choisir i CLCV, C-407/21, EU:C:2023:449, pkt 47).
91 Natomiast, nawet jeśli wpływ ten uwidoczni się co do zasady w szczególności w miejscu docelowym i jego najbliższym sąsiedztwie, nie zmienia to faktu, że przepis ten nie zawiera żadnego ograniczenia geograficznego w odniesieniu do miejsca, w jakim skutki spowodowane takimi okolicznościami muszą wystąpić, aby można było wziąć je pod uwagę.
92 Ponadto usługi turystyczne wchodzące w zakres imprezy turystycznej mogą obejmować w szczególności przewóz pasażerów, w którym to przypadku odnośna umowa o udział w imprezie turystycznej powinna, zgodnie z art. 5 ust. 1 lit. a) ppkt (ii) dyrektywy 2015/2302, określać środki, właściwości i kategorie transportu, punkty, daty i czas wyjazdu i powrotu, czas trwania i miejsce postojów oraz połączenia komunikacyjne.
93 Jak z tego wynika, jeżeli skutki spowodowane przez nieuniknione i nadzwyczajne okoliczności wykraczają poza miejsce docelowe, tak iż obejmują miejsce wyjazdu lub powrotu lub miejsca postojów i połączeń korespondencyjnych, to mogą one mieć wpływ na realizację odnośnej imprezy turystycznej i powinno z tego względu być możliwe uwzględnienie ich do celów stosowania art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302.
94 W tym względzie, jak zauważyła rzecznik generalna w pkt 71 opinii, możliwe jest w szczególności, że w wyniku okoliczności panujących w miejscu docelowym zostaną przyjęte środki w miejscu wyjazdu, takie jak środki polegające na poddaniu powracających podróżnych w miejscu wyjazdu ograniczeniom, które mogłyby wówczas zostać uwzględnione w ocenie znaczących skutków dla realizacji danej umowy o imprezę turystyczną.
95 W świetle całości powyższych rozważań odpowiedź na pytanie czwarte brzmi: art. 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302 należy interpretować w ten sposób, że w celu ustalenia, czy nieuniknione i nadzwyczajne okoliczności występujące w miejscu docelowym lub jego najbliższym sąsiedztwie „w znaczącym stopniu wpływają na realizację imprezy turystycznej lub […] w znaczącym stopniu wpływają na przewóz pasażerów do miejsca docelowego”, można również wziąć pod uwagę skutki występujące w miejscu wyjazdu, a także w różnych miejscach związanych z rozpoczęciem odnośnej podróży i powrotem z niej, jeżeli owe skutki wpływają na realizację tej imprezy turystycznej.
W przedmiocie kosztów
96 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (druga izba) orzeka, co następuje:
1) Artykuł 12 ust. 2 w związku z art. 3 pkt 12 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/2302 z dnia 25 listopada 2015 r. w sprawie imprez turystycznych i powiązanych usług turystycznych, zmieniającej rozporządzenie (WE) 2006/2004 i dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/UE oraz uchylającej dyrektywę Rady 90/314/EWG
należy interpretować w ten sposób, że:
stwierdzenie wystąpienia w miejscu docelowym podróży lub jego najbliższym sąsiedztwie „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności” w rozumieniu tych przepisów nie jest uzależnione od warunku, iż właściwe organy wydały oficjalne zalecenie odradzające podróżnym odwiedzanie danego obszaru lub oficjalną decyzję uznającą ten obszar za „obszar ryzyka”.
2) Artykuł 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302
należy interpretować w ten sposób, że:
pojęcie „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności[, które] w znaczącym stopniu wpływają na realizację imprezy turystycznej lub które w znaczącym stopniu wpływają na przewóz pasażerów do miejsca docelowego” danej podróży, obejmuje nie tylko okoliczności, które uniemożliwiają realizację tej imprezy turystycznej, lecz również okoliczności, które nie uniemożliwiają tej realizacji, ale powodują, że realizacja tej imprezy turystycznej nie może nastąpić bez narażania odnośnych podróżnych na zagrożenie dla ich zdrowia i bezpieczeństwa, z uwzględnieniem – w stosownych przypadkach – czynników osobistych związanych z indywidualną sytuacją tych podróżnych. Oceny takiego wpływu należy dokonać, przyjmując – w dniu rozwiązania odnośnej umowy o udział w imprezie turystycznej – perspektywę właściwie poinformowanego oraz dostatecznie uważnego i rozsądnego przeciętnego podróżnego.
3) Artykuł 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302
należy interpretować w ten sposób, że:
podróżny nie może powołać się na sytuację, która w dniu zawarcia umowy o udział w imprezie turystycznej była już mu znana lub była dla niego przewidywalna, jako na „nieuniknione i nadzwyczajne okoliczności” w rozumieniu tego przepisu, z zastrzeżeniem jednak możliwości, ze względu na ewolucyjny charakter tej sytuacji, że po zawarciu umowy nastąpią istotne zmiany tej sytuacji powodujące powstanie nowej sytuacji, która – jako taka –mogła będzie odpowiadać definicji pojęcia „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności” w rozumieniu tego przepisu.
4) Artykuł 12 ust. 2 dyrektywy 2015/2302
należy interpretować w ten sposób, że:
w celu ustalenia, czy nieuniknione i nadzwyczajne okoliczności występujące w miejscu docelowym lub jego najbliższym sąsiedztwie „w znaczącym stopniu wpływają na realizację imprezy turystycznej lub […] w znaczącym stopniu wpływają na przewóz pasażerów do miejsca docelowego”, można również wziąć pod uwagę skutki występujące w miejscu wyjazdu, a także w różnych miejscach związanych z rozpoczęciem odnośnej podróży i powrotem z niej, jeżeli owe skutki wpływają na realizację tej imprezy turystycznej.
Podpisy