WYROK TRYBUNAŁU (dziewiąta izba)
z dnia 25 stycznia 2024 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Ochrona konsumentów – Dyrektywa 93/13/EWG – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Koszty wynikające ze sformalizowania umowy kredytu hipotecznego – Zwrot kwot zapłaconych na podstawie warunku uznanego za nieuczciwy – Rozpoczęcie biegu terminu przedawnienia roszczenia restytucyjnego
W sprawach połączonych od C‑810/21 do C‑813/21
mających za przedmiot wnioski o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożone przez Audiencia Provincial de Barcelona (sąd okręgowy w Barcelonie, Hiszpania) postanowieniami z dnia 9 grudnia 2021 r., które wpłynęły do Trybunału w dniu 20 grudnia 2021 r., w postępowaniach:
Caixabank SA, dawniej Bankia SA,
przeciwko
WE,
XA (C‑810/21),
oraz
Banco Bilbao Vizcaya Argentaria SA
przeciwko
TB,
UK (C‑811/21),
oraz
Banco Santander SA
przeciwko
OG (C‑812/21),
oraz
OK,
PI
przeciwko
Banco Sabadell SA (C‑813/21),
TRYBUNAŁ (dziewiąta izba),
w składzie: O. Spineanu-Matei, prezes izby, S. Rodin (sprawozdawca) i L.S. Rossi, sędziowie,
rzecznik generalny: A.M. Collins,
sekretarz: A. Calot Escobar,
uwzględniając pisemny etap postępowania,
rozważywszy uwagi, które przedstawili:
– w imieniu Caixabank SA – J. Gutiérrez de Cabiedes Hidalgo de Caviedes, abogado,
– w imieniu WE, XA, TB, UK, OG, OK i PI – J. Fraile Mena, procurador, i F. García Domínguez, abogado,
– w imieniu Banco Bilbao Vizcaya Argentaria SA – J.M. Rodríguez Cárcamo i A.M. Rodríguez Conde, abogados,
– w imieniu Banco Santander SA – M. García-Villarrubia Bernabé i C. Vendrell Cervantes, abogados,
– w imieniu Banco Sabadell SA – G. Serrano Fenollosa i R. Vallina Hoset, abogados,
– w imieniu rządu hiszpańskiego – A. Ballesteros Panizo i A. Pérez-Zurita Gutiérrez, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu włoskiego – G. Palmieri, w charakterze pełnomocnika, którą wspierał G. Rocchitta, avvocato dello Stato,
– w imieniu Komisji Europejskiej – J. Baquero Cruz i N. Ruiz García, w charakterze pełnomocników,
podjąwszy, po wysłuchaniu rzecznika generalnego, decyzję o rozstrzygnięciu sprawy bez opinii,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczą wykładni art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. 1993, L 95, s. 29).
2 Wnioski te zostały złożone w ramach sporów między: w sprawie C‑810/21 – Caixabank SA, dawniej Bankia SA, a WE i XA; w sprawie C‑811/21 – Banco Bilbao Vizcaya Argentaria SA a TB i UK; w sprawie C‑812/21 – Banco Santander SA a OG; a w sprawie C‑813/21 – OK i PI a Banco Sabadell SA, w przedmiocie skutków stwierdzenia nieważności nieuczciwego warunku zawartego w umowach kredytu hipotecznego zawartych między tymi stronami.
Ramy prawne
Prawo Unii
3 Artykuł 2 lit. a) dyrektywy 93/13 stanowi:
„Do celów niniejszej dyrektywy:
[…]
b) »konsument« oznacza każdą osobę fizyczną, która w umowach objętych niniejszą dyrektywą działa w celach niezwiązanych z handlem, przedsiębiorstwem lub zawodem [z własną działalnością gospodarczą lub zawodową]”.
4 Artykuł 6 ust. 1 tej dyrektywy ma następujące brzmienie:
„Państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców [przedsiębiorców] z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków”.
5 Artykuł 7 ust. 1 wspomnianej dyrektywy stanowi:
„Zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów państwa członkowskie zapewnią stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie dalszemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców [przedsiębiorców] z konsumentami”.
Prawo hiszpańskie
Kataloński kodeks cywilny
6 Artykuł 121-20 Ley 29/2002, primera Ley del Código Civil de Cataluña (ustawy 29/2002, pierwszej ustawy kodeksu cywilnego Katalonii) z dnia 30 grudnia 2002 r. (BOE nr 32 z dnia 6 lutego 2003 r., zwanej dalej „katalońskim kodeksem cywilnym”) przewiduje:
„Roszczenia wszelkiego rodzaju przedawniają się z upływem dziesięciu lat, chyba że dana osoba nabyła wcześniej prawo przez zasiedzenie lub niniejszy kodeks lub ustawy szczególne stanowią inaczej”.
7 Artykuł 121-23 tego kodeksu stanowi:
„Bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się w chwili, gdy po powstaniu roszczenia i możliwości jego dochodzenia osoba, której ono przysługuje, zna lub może poznać w sposób racjonalny okoliczności, na których się ono opiera, oraz osobę, przeciwko której roszczenie może być dochodzone”.
8 Zgodnie z art. 121-11 wspomnianego kodeksu:
„Powodami przerwania biegu przedawnienia są:
a) Wytoczenie powództwa do sądu, nawet jeśli zostaje ono odrzucone ze względu na uchybienie proceduralne.
b) Wszczęcie postępowania arbitrażowego dotyczącego wierzytelności.
c) Pozasądowe dochodzenie wierzytelności.
d) Uznanie prawa lub zrzeczenie się przedawnienia przez osobę, od której można dochodzić wierzytelności, przed upływem terminu przedawnienia”.
Kodeks cywilny
9 Artykuł 1303 Código Civil (kodeksu cywilnego) przewiduje:
„W przypadku stwierdzenia nieważności zobowiązania strony umowy zobowiązane są wzajemnie do zwrotu rzeczy, które stanowiły przedmiot umowy, wraz z ich pożytkami, oraz ceny wraz z odsetkami, z zastrzeżeniem postanowień kolejnych artykułów”.
Postępowania główne i pytania prejudycjalne
Sprawa C‑810/21
10 W dniu 4 lutego 2004 r. WE i XA zawarli umowę kredytu hipotecznego (zwaną dalej „umową kredytu w sprawie C‑810/21”) z Bankią, która w 2021 r. połączyła się z Caixabank.
11 Ostatnia faktura dotycząca kosztów wynikających z tej umowy, która odnosiła się do kosztów notarialnych, rejestracji i zarządzania rzeczoną umową, została zapłacona przez WE i XA w dniu 4 maja 2004 r.
12 W dniu 16 stycznia 2018 r. WE i XA wnieśli powództwo o stwierdzenie nieważności warunku zawartego w umowie kredytu w sprawie C‑810/21, zgodnie z którym na kredytobiorcy ciążył obowiązek pokrycia wszystkich kosztów wynikających z zawarcia tej umowy.
13 Bankia zakwestionowała to powództwo, podnosząc, że roszczenie o zwrot uległo przedawnieniu, ponieważ upłynął dziesięcioletni termin przedawnienia roszczenia przewidziany w art. 121-20 katalońskiego kodeksu cywilnego.
14 Orzeczeniem z dnia 23 września 2020 r. Juzgado de Primera Instancia n° 50 de Barcelona (sąd pierwszej instancji nr 50 w Barcelonie, Hiszpania) oddalił zarzut przedawnienia podniesiony przez Bankię i zasądził od tego banku zapłatę kwoty 468,48 EUR uiszczonej z tytułu opłat notarialnych, rejestracji i zarządzania umową kredytu w sprawie C‑810/21. Od tego orzeczenia Bankia wniosła środek odwoławczy do Audiencia Provincial de Barcelona (sądu okręgowego w Barcelonie, Hiszpania), będącego sądem odsyłającym.
Sprawa C‑811/21
15 W dniu 20 stycznia 2004 r. TB i UK zawarli umowę kredytu hipotecznego (zwaną dalej „umową kredytu w sprawie C‑811/21”) z Banco Bilbao Vizcaya Argentaria.
16 Ostatnia faktura dotycząca kosztów wynikających z tej umowy, która dotyczyła kosztów notarialnych, rejestracji i zarządzania rzeczoną umową, została zapłacona przez TB i UK w dniu 15 marca 2004 r.
17 W dniu 16 stycznia 2018 r. TB i UK wnieśli powództwo o stwierdzenie nieważności warunku zawartego w umowie kredytu w sprawie C‑811/21, zgodnie z którym na kredytobiorcy ciążył obowiązek pokrycia wszystkich kosztów wynikających z zawarcia tej umowy.
18 Banco Bilbao Vizcaya Argentaria zakwestionował to powództwo, podnosząc, że roszczenie o zwrot uległo przedawnieniu, ponieważ upłynął dziesięcioletni termin przedawnienia roszczenia przewidziany w art. 121-20 katalońskiego kodeksu cywilnego.
19 Orzeczeniem z dnia 25 września 2020 r. Juzgado de Primera Instancia n° 50 de Barcelona (sąd pierwszej instancji nr 50 w Barcelonie) oddalił zarzut przedawnienia podniesiony przez Banco Bilbao Vizcaya Argentaria i zasądził od tego banku zapłatę kwoty 499,61 EUR uiszczonej z tytułu opłat notarialnych, rejestracji i zarządzania umową kredytu w sprawie C‑811/21. Od tego orzeczenia Banco Bilbao Vizcaya Argentaria wniósł środek odwoławczy do Audiencia Provincial de Barcelona (sądu okręgowego w Barcelonie), będącego sądem odsyłającym.
Sprawa C‑812/21
20 W dniu 17 grudnia 2004 r. OG zawarł umowę kredytu hipotecznego (zwaną dalej „umową kredytu w sprawie C‑812/21”) z Banco Santander.
21 Ostatnia faktura dotycząca kosztów wynikających z tej umowy, która dotyczyła kosztów notarialnych, rejestracji i zarządzania rzeczoną umową, została zapłacona przez OG w dniu 18 marca 2005 r.
22 W dniu 12 września 2017 r. OG wniósł powództwo o stwierdzenie nieważności warunku zawartego w umowie kredytu w sprawie C‑812/21, zgodnie z którym na kredytobiorcy ciążył obowiązek pokrycia wszystkich kosztów wynikających z zawarcia tej umowy.
23 Banco Santander zakwestionował to powództwo, podnosząc, że roszczenie o zwrot uległo przedawnieniu, ponieważ upłynął dziesięcioletni termin przedawnienia roszczenia przewidziany w art. 121-20 katalońskiego kodeksu cywilnego.
24 Orzeczeniem z dnia 25 września 2020 r. Juzgado de Primera Instancia n° 50 de Barcelona (sąd pierwszej instancji nr 50 w Barcelonie, Hiszpania) oddalił zarzut przedawnienia podniesiony przez Banco Santander i zasądził od tego banku zapłatę kwoty 589,60 EUR uiszczonej z tytułu opłat notarialnych, rejestracji i zarządzania umową kredytu w sprawie C‑812/21. Od tego orzeczenia Banco Santander wniósł środek odwoławczy do Audiencia Provincial de Barcelona (sądu okręgowego w Barcelonie), będącego sądem odsyłającym.
Sprawa C‑813/21
25 W dniu 14 lipca 2006 r. OK i PI zawarli umowę kredytu hipotecznego z Banco Sabadell (zwaną dalej „umową kredytu w sprawie C‑813/21”).
26 Ostatnia faktura dotycząca kosztów wynikających z tej umowy, która dotyczyła kosztów notarialnych, rejestracji i zarządzania rzeczoną umową, została zapłacona przez OK i PI w dniu 4 października 2006 r.
27 Po wniesieniu w dniu 15 listopada 2017 r. reklamacji pozasądowej przeciwko Banco Sabadell, której bank ten nie uwzględnił, OK i PI wnieśli w dniu 15 grudnia 2017 r. powództwo o stwierdzenie nieważności warunku zawartego w umowie kredytu w sprawie C‑813/21, zgodnie z którym na kredytobiorcy ciążył obowiązek pokrycia wszystkich kosztów wynikających z zawarcia tej umowy.
28 Banco Sabadell zakwestionował to powództwo, podnosząc, że roszczenie o zwrot uległo przedawnieniu, ponieważ upłynął dziesięcioletni termin przedawnienia roszczenia przewidziany w art. 121-20 katalońskiego kodeksu cywilnego.
29 Orzeczeniem z dnia 11 stycznia 2021 r. Juzgado de Primera Instancia n° 50 de Barcelona (sąd pierwszej instancji nr 50 w Barcelonie) uwzględnił podniesiony przez Banco Sabadell zarzut przedawnienia roszczenia o zwrot. Od tego orzeczenia OK i PI wnieśli środek odwoławczy do Audiencia Provincial de Barcelona (sądu okręgowego w Barcelonie), będącego sądem odsyłającym.
30 Sąd odsyłający w sprawach połączonych od C‑810/21 do C‑813/21 powołuje się na orzecznictwo Trybunału, zgodnie z którym wniesienie powództwa o zwrot może podlegać terminowi przedawnienia, o ile początek biegu tego terminu i jego długość nie czynią praktycznie niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym wykonywania przez konsumenta prawa do żądania takiego zwrotu.
31 Sąd odsyłający uważa, że w celu zbadania, czy termin przedawnienia jest zgodny z zasadą skuteczności, należy wziąć pod uwagę dwa czynniki, a mianowicie z jednej strony długość terminu przedawnienia, a z drugiej – początek biegu tego terminu.
32 W tym względzie sąd odsyłający wskazuje, że Wspólnota Autonomiczna Katalonii posiada własne ustawodawstwo, które pod pewnymi względami odbiega od uregulowania hiszpańskiego, oraz że kataloński kodeks cywilny ustanawia dziesięcioletni termin przedawnienia, który jest dwa razy dłuższy niż termin przedawnienia przewidziany w hiszpańskim kodeksie cywilnym dla roszczeń osobistych.
33 W tym względzie sąd odsyłający uważa, że w niniejszym przypadku dziesięcioletni termin przedawnienia rozpatrywany w postępowaniu głównym nie narusza zasady skuteczności, ponieważ termin ten jest wystarczający, aby umożliwić konsumentowi przygotowanie i wniesienie skutecznego środka odwoławczego. Sąd ten wyraża jednak wątpliwości co do prawidłowej wykładni prawa krajowego w odniesieniu do określenia początku biegu tego terminu, który zgodnie z orzecznictwem Trybunału powinien umożliwić konsumentowi powzięcie wiedzy o istnieniu nieuczciwego warunku i wniesienie powództwa o stwierdzenie nieważności tego warunku.
34 Sąd odsyłający zauważa, że w odróżnieniu od warunków umownych, które Trybunał miał już okazję zbadać w ramach zawisłych przed nim spraw, warunek taki jak rozpatrywany w postępowaniu głównym, który obciąża kredytobiorcę wszystkimi kosztami zawarcia umowy kredytu hipotecznego, wywołuje skutki wraz z zapłatą przez konsumenta ostatniej faktury dotyczącej tych kosztów. Sąd ten uważa, że orzecznictwo Trybunału, zgodnie z którym termin trzech lat liczony od dnia bezpodstawnego wzbogacenia może nadmiernie utrudniać wykonywanie praw przyznanych przez dyrektywę 93/13, nie może mieć zastosowania w niniejszej sprawie. Uważa on w tym względzie, że orzecznictwo to opiera się na okoliczności, iż termin przedawnienia może rozpocząć bieg nawet przed dokonaniem wszystkich płatności.
35 Ponadto sąd odsyłający zastanawia się nad kwestią, czy wiedza konsumenta o nieuczciwym charakterze warunku umownego powinna dotyczyć wyłącznie okoliczności faktycznych składających się na nieuczciwy charakter, czy też powinna ona również obejmować ocenę prawną tych okoliczności faktycznych. Sąd ten uważa, że o ile wiedza ta powinna dotyczyć wyłącznie tych okoliczności faktycznych, o tyle data zapłaty ostatniej faktury może stanowić chwilę, od której rozpoczyna się bieg terminu przedawnienia, zważywszy, że w niniejszym przypadku warunek rozpatrywany w postępowaniu głównym wyczerpał swoje skutki wraz z tą płatnością.
36 Niemniej, o ile poszanowanie zasady skuteczności wymaga, aby konsument był w stanie dokonać prawnej oceny tych okoliczności faktycznych, o tyle należy jeszcze określić w tym celu informacje, które należy udostępnić przeciętnemu konsumentowi. W tym względzie, po przedstawieniu orzecznictwa Tribunal Supremo (sądu najwyższego, Hiszpania), sąd odsyłający zastanawia się, czy utrwalone orzecznictwo krajowe mogłoby umożliwić konsumentowi hiszpańskiemu uzyskanie pełnej wiedzy na płaszczyźnie prawnej o nieuczciwym charakterze warunku umownego.
37 Wreszcie, sąd odsyłający zastanawia się, czy powzięcie wiedzy o nieuczciwym charakterze warunku powinno nastąpić, zanim termin przedawnienia rozpocznie bieg zgodnie z przepisami krajowymi, czy też zanim termin ten upłynie. W tym względzie sąd ten wyjaśnia, po pierwsze, że w odróżnieniu od pięcioletniego terminu przedawnienia przewidzianego w hiszpańskim kodeksie cywilnym termin przedawnienia zostaje przedłużony do dziesięciu lat w terytorialnym zakresie stosowania katalońskiego kodeksu cywilnego, a po drugie, że wytoczenie powództwa jest faworyzowane w krajowym systemie prawnym, ponieważ zwykła reklamacja pozasądowa stanowi przyczynę przerwania biegu terminu i powoduje ponowne rozpoczęcie biegu terminu w całości.
38 W tych okolicznościach Audiencia Provincial de Barcelona (sąd okręgowy w Barcelonie) postanowił zawiesić postępowania i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) a) Czy przy wystąpieniu z powództwem o uznanie skutków restytucyjnych stwierdzenia nieważności warunku umownego obciążającego kredytobiorcę kosztami zawarcia umowy obwarowanie wniesienia powództwa dziesięcioletnim terminem przedawnienia – którego bieg rozpoczyna się z chwilą, w której warunek wyczerpuje swoje skutki wraz z uregulowaniem ostatniej płatności i w której to chwili konsument dowiaduje się o okolicznościach faktycznych świadczących o nieuczciwym charakterze [tego] warunku – jest zgodne z art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13, czy też konieczne jest, aby konsument dysponował dodatkowymi informacjami na temat oceny prawnej tych okoliczności faktycznych?
b) Jeżeli konieczna jest wiedza odnośnie do oceny prawnej okoliczności faktycznych, to czy rozpoczęcie biegu terminu powinno być uzależnione od istnienia utrwalonego orzecznictwa dotyczącego nieważności warunku, czy też sąd krajowy może wziąć pod uwagę inne okoliczności?
2) Ponieważ powództwo restytucyjne podlega długiemu, dziesięcioletniemu terminowi przedawnienia, w której chwili konsument powinien być w stanie powziąć wiedzę o nieuczciwym charakterze warunku umownego i o prawach przyznanych mu na mocy dyrektywy: przed rozpoczęciem biegu terminu przedawnienia czy przed jego upływem?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
39 Na wstępie należy zauważyć, że pierwsze pytanie prejudycjalne składa się z dwóch części i że na drugą część tego pytania należy odpowiedzieć wyłącznie na wypadek udzielenia odpowiedzi przeczącej na pierwszą część tego pytania.
40 Ponadto należy zbadać drugie pytanie prejudycjalne łącznie z pierwszą częścią wspomnianego pytania pierwszego.
W przedmiocie części pierwszej pytania pierwszego i w przedmiocie pytania drugiego
41 Poprzez część pierwszą pytania pierwszego i pytanie drugie sąd odsyłający dąży zasadniczo do ustalenia, czy art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 w związku z zasadą skuteczności należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwiają się one wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą w następstwie stwierdzenia nieważności nieuczciwego warunku umownego obciążającego konsumenta kosztami zawarcia umowy kredytu hipotecznego roszczenie o zwrot takich kosztów podlega dziesięcioletniemu terminowi przedawnienia, który rozpoczyna bieg w chwili, gdy warunek ten wyczerpuje swoje skutki wraz z dokonaniem ostatniej zapłaty wspomnianych kosztów, przy czym nie ma w tym względzie znaczenia okoliczność, że konsument ten ma wiedzę o ocenie prawnej elementów konstytutywnych nieuczciwego charakteru wspomnianego warunku – a jeśli tak, to czy przepisy te należy interpretować w ten sposób, że wiedzę tę należy uzyskać przed rozpoczęciem biegu terminu przedawnienia czy przed jego upływem.
42 Należy przypomnieć, że w braku stosownych uregulowań unijnych w danej dziedzinie do wewnętrznego porządku prawnego każdego państwa członkowskiego należy, zgodnie z zasadą autonomii proceduralnej, określenie zasad proceduralnych dotyczących środków prawnych mających na celu zapewnienie ochrony uprawnień podmiotów prawa wynikających z prawa Unii, pod warunkiem jednak, że nie są one mniej korzystne niż przepisy regulujące podobne sytuacje podlegające prawu wewnętrznemu (zasada równoważności) i że nie czynią one w praktyce niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym wykonywania uprawnień wynikających z prawa Unii (zasada skuteczności) (wyrok z dnia 22 kwietnia 2021 r., Profi Credit Slovakia, C‑485/19, EU:C:2021:313, pkt 52 i przytoczone tam orzecznictwo).
43 Odnośnie do przeciwstawienia terminu przedawnienia podniesionemu przez konsumenta żądaniu zwrotu nienależnie zapłaconych kwot, opartemu na nieuczciwym charakterze warunku umownego w rozumieniu dyrektywy 93/13, należy przypomnieć, że Trybunał orzekł już, iż art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 tej dyrektywy nie stoją na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które choć przewiduje, że roszczenie o stwierdzenie nieważności nieuczciwego warunku w umowie zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem nie podlega przedawnieniu, to ustanawia ono termin na wytoczenie powództwa mającego na celu powołanie się na skutki restytucyjne tego stwierdzenia nieważności, z zastrzeżeniem przestrzegania zasad równoważności i skuteczności (wyrok z dnia 10 czerwca 2021 r., BNP Paribas Personal Finance, od C‑776/19 do C‑782/19, EU:C:2021:470, pkt 39 i przytoczone tam orzecznictwo).
44 Przeciwstawienie terminu przedawnienia żądaniom o charakterze restytucyjnym podnoszonym przez konsumentów w celu dochodzenia praw, które wywodzą oni z dyrektywy 93/13, nie jest zatem samo w sobie sprzeczne z zasadą skuteczności, o ile jego stosowanie nie czyni praktycznie niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym wykonywania praw przyznanych przez tę dyrektywę (wyrok z dnia 10 czerwca 2021 r., BNP Paribas Personal Finance, od C‑776/19 do C‑782/19, EU:C:2021:470, pkt 40).
45 Jeśli chodzi w szczególności o zasadę skuteczności, to należy zauważyć, że każdy przypadek, w którym powstaje pytanie, czy krajowe przepisy proceduralne czynią niemożliwym lub zbyt utrudnionym stosowanie prawa Unii, należy rozpatrywać z uwzględnieniem miejsca danego przepisu w całości procedury, jej przebiegu i jej cech szczególnych przed poszczególnymi sądami krajowymi. Z tej perspektywy należy rozważyć w razie potrzeby zasady leżące u podstaw krajowego systemu sądownictwa, takie jak ochrona prawa do obrony, zasada pewności prawa i prawidłowy przebieg postępowania [wyrok z dnia 8 września 2022 r., D.B.P. i in. (Kredyt hipoteczny denominowany w walucie obcej), od C‑80/21 do C‑82/21, EU:C:2022:646, pkt 87 i przytoczone tam orzecznictwo].
46 Co się tyczy analizy cech terminu przedawnienia rozpatrywanego w postępowaniu głównym, Trybunał uściślił, że analiza ta musi dotyczyć w szczególności długości tego terminu oraz zasad jego stosowania, w tym sposobu, w jaki następuje rozpoczęcie biegu tego terminu (wyrok z dnia 10 czerwca 2021 r., BNP Paribas Personal Finance, od C‑776/19 do C‑782/19, EU:C:2021:470, pkt 30 i przytoczone tam orzecznictwo).
47 W tym względzie, aby można było uznać termin przedawnienia za zgodny z zasadą skuteczności, musi on być faktycznie wystarczający, aby umożliwić konsumentowi przygotowanie i wytoczenie skutecznego powództwa w celu dochodzenia praw wywodzonych przez niego z tej dyrektywy, w szczególności w formie roszczeń o charakterze restytucyjnym, opartych na nieuczciwym charakterze warunku umownego (zob. podobnie wyrok z dnia 10 czerwca 2021 r., BNP Paribas Personal Finance, od C‑776/19 do C‑782/19, EU:C:2021:470, pkt 31 i przytoczone tam orzecznictwo).
48 Tak więc, co się tyczy początku biegu terminu przedawnienia, taki termin przedawnienia może być zgodny z zasadą skuteczności tylko wtedy, gdy konsument miał możliwość poznania swoich praw przed rozpoczęciem biegu lub upływem tego terminu (wyrok z dnia 10 czerwca 2021 r., BNP Paribas Personal Finance, od C‑776/19 do C‑782/19, EU:C:2021:470, pkt 46 i przytoczone tam orzecznictwo).
49 Tymczasem w niniejszej sprawie z akt przedłożonych Trybunałowi wynika, że sądowa wykładnia krajowych przepisów proceduralnych mających zastosowanie w sprawach w postępowaniach głównych, niezależnie od okoliczności, że przewidują one, iż termin przedawnienia roszczenia konsumenta o zwrot nienależnych płatności kosztów związanych z umowami kredytu hipotecznego, wynoszący dziesięć lat, nie może rozpocząć biegu, zanim konsument dowie się o okolicznościach faktycznych prowadzących do nieuczciwego charakteru warunku umownego, w wykonaniu którego płatności te zostały dokonane, nie wymaga, aby konsument miał wiedzę nie tylko o takich okolicznościach, lecz również o ich ocenie prawnej, która oznacza, że konsument ten ma również wiedzę o prawach, które wywodzi z dyrektywy 93/13.
50 Jednakże, aby szczegółowe zasady stosowania terminu przedawnienia były zgodne z zasadą skuteczności, nie wystarczy, by przewidywały one, iż konsument musi mieć wiedzę o okolicznościach faktycznych prowadzących do nieuczciwego charakteru warunku umownego, bez uwzględnienia z jednej strony jego wiedzy o prawach, które wywodzi z dyrektywy 93/13, a z drugiej strony faktu, że ma wystarczająco dużo czasu, aby skutecznie umożliwić mu przygotowanie i wniesienie powództwa w celu dochodzenia tych praw.
51 Z powyższego wynika, że termin przedawnienia taki jak termin przedawnienia roszczenia o zwrot kosztów hipotecznych będących przedmiotem postępowania głównego nie jest zgodny z zasadą skuteczności, ponieważ zasady jego stosowania nie uwzględniają tych dwóch ostatnich elementów.
52 W odniesieniu do kwestii, czy konsument powinien uzyskać wiedzę o nieuczciwym charakterze warunku umownego i o prawach, które wywodzi z dyrektywy 93/13, przed rozpoczęciem biegu terminu przedawnienia roszczenia o zwrot czy przed jego upływem, należy zauważyć, że wspomniana w pkt 48 niniejszego wyroku przesłanka, zgodnie z którą termin przedawnienia może być zgodny z zasadą skuteczności wyłącznie wtedy, gdy konsument miał możliwość poznania tych praw przed rozpoczęciem biegu tego terminu lub przed jego upływem, została sformułowana w orzecznictwie Trybunału w celu zbadania w każdym indywidualnym przypadku zgodności konkretnego terminu przedawnienia związanego ze szczegółowymi zasadami stosowania określonymi w danym prawie krajowym z zasadą skuteczności.
53 Jak bowiem wynika z pkt 45–47 niniejszego wyroku, dokonując wykładni prawa Unii w celu dostarczenia sądowi odsyłającemu użytecznych wskazówek, które powinny mu umożliwić dokonanie oceny zgodności krajowego przepisu proceduralnego z zasadą skuteczności, Trybunał bierze on pod uwagę wszystkie istotne elementy krajowego porządku prawnego, które zostały mu przedstawione przez ten sąd, a nie tylko normę dotyczącą jednego z aspektów danego terminu przedawnienia, rozpatrywaną odrębnie.
54 Może się zatem zdarzyć, że przepis krajowy, zgodnie z którym termin przedawnienia nie może rozpocząć biegu, zanim konsument dowie się o nieuczciwym charakterze warunku umownego i prawach wywodzonych przez niego z dyrektywy 93/13, który to termin wydaje się a priori zgodny z zasadą skuteczności, narusza jednak tę zasadę, jeżeli długość tego terminu nie jest faktycznie wystarczająca, aby umożliwić konsumentowi przygotowanie i wniesienie skutecznego środka prawnego w celu dochodzenia praw, które wywodzi on z tej dyrektywy.
55 W świetle całości powyższych rozważań na część pierwszą pytania pierwszego i na pytanie drugie należy odpowiedzieć, że art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 w związku z zasadą skuteczności należy interpretować w ten sposób, iż sprzeciwiają się one wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą w następstwie stwierdzenia nieważności nieuczciwego warunku umownego obciążającego konsumenta kosztami zawarcia umowy kredytu hipotecznego roszczenie o zwrot takich kosztów podlega dziesięcioletniemu terminowi przedawnienia, który rozpoczyna bieg w chwili, gdy warunek ten wyczerpuje swoje skutki wraz z dokonaniem ostatniej płatności wspomnianych kosztów, przy czym nie ma w tym względzie znaczenia okoliczność, że konsument ten ma wiedzę o ocenie prawnej tych okoliczności faktycznych. Zgodność zasad stosowania terminu przedawnienia z tymi przepisami należy oceniać z uwzględnieniem tych zasad jako całości.
W przedmiocie części drugiej pytania pierwszego
56 Poprzez część drugą pytania pierwszego sąd odsyłający dąży zasadniczo do ustalenia, czy dyrektywę 93/13 należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwia się ona wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą w celu określenia początku biegu terminu przedawnienia roszczenia konsumenta o zwrot kwot nienależnie zapłaconych w wykonaniu nieuczciwego warunku umownego można uznać, że istnienie utrwalonego orzecznictwa krajowego dotyczącego nieważności podobnych warunków umownych wykazuje spełnienie przesłanki dotyczącej wiedzy danego konsumenta o nieuczciwym charakterze tego warunku i wynikających z tego skutkach prawnych.
57 W tym względzie w pierwszej kolejności należy przypomnieć, że system ochrony ustanowiony na mocy dyrektywy 93/13 opiera się na założeniu, że konsument znajduje się w gorszym położeniu niż przedsiębiorca, zarówno pod względem możliwości negocjacyjnych, jak i ze względu na stopień poinformowania, i w związku z tym godzi on się na warunki umowy sporządzone uprzednio przez przedsiębiorcę, nie mając wpływu na ich treść (wyrok z dnia 30 kwietnia 2014 r., Kásler i Káslerné Rábai, C‑26/13, EU:C:2014:282, pkt 39 i przytoczone tam orzecznictwo).
58 W drugiej kolejności uprzywilejowana pozycja, w jakiej znajduje się przedsiębiorca w odniesieniu do poziomu dostępnych mu informacji, utrzymuje się po zawarciu umowy. Tak więc w sytuacji gdy nieuczciwy charakter niektórych standardowych warunków został stwierdzony w utrwalonym orzecznictwie krajowym, można oczekiwać od instytucji bankowych, że będą miały o tym wiedzę i podejmą odpowiednie działania (zob. podobnie wyrok z dnia 13 lipca 2023 r., CAJASUR Banco, C‑35/22, EU:C:2023:569, pkt 32).
59 Natomiast nie można zakładać, że poziom poinformowania konsumenta, niższy od poziomu poinformowania przedsiębiorcy, obejmuje znajomość orzecznictwa krajowego w dziedzinie prawa konsumenckiego, nawet jeśli orzecznictwo to jest utrwalone.
60 W tym względzie należy przypomnieć, że z brzmienia art. 2 lit. b) dyrektywy 93/13 wynika, iż ochrona przyznana przez tę dyrektywę zależy od celów, w jakich działa osoba fizyczna, a mianowicie celów niezwiązanych z jej działalnością zawodową. O ile można wymagać od przedsiębiorców, by informowali się na bieżąco o aspektach prawnych dotyczących warunków, które z własnej inicjatywy wprowadzają do umów zawieranych z konsumentami w ramach zwykłej działalności handlowej, w szczególności w świetle orzecznictwa krajowego dotyczącego takich warunków, o tyle od konsumentów nie można oczekiwać podobnego podejścia ze względu na okazjonalny, a wręcz wyjątkowy charakter zawarcia umowy zawierającej taki warunek.
61 Wobec powyższego na część drugą pytania pierwszego należy odpowiedzieć, że dyrektywę 93/13 należy interpretować w ten sposób, iż sprzeciwia się ona wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą w celu określenia początku biegu terminu przedawnienia roszczenia konsumenta o zwrot kwot nienależnie zapłaconych w wykonaniu nieuczciwego warunku umownego można uznać, że istnienie utrwalonego orzecznictwa krajowego dotyczącego nieważności podobnych warunków umownych wykazuje spełnienie przesłanki dotyczącej wiedzy danego konsumenta o nieuczciwym charakterze tego warunku i wynikających z tego skutkach prawnych.
W przedmiocie kosztów
62 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (dziewiąta izba) orzeka, co następuje:
1) Artykuł 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich w związku z zasadą skuteczności
należy interpretować w ten sposób, że:
sprzeciwiają się one wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą w następstwie stwierdzenia nieważności nieuczciwego warunku umownego obciążającego konsumenta kosztami zawarcia umowy kredytu hipotecznego roszczenie o zwrot takich kosztów podlega dziesięcioletniemu terminowi przedawnienia, który rozpoczyna bieg w chwili, gdy warunek ten wyczerpuje swoje skutki wraz z dokonaniem ostatniej płatności wspomnianych kosztów, przy czym nie ma w tym względzie znaczenia okoliczność, że konsument ten ma wiedzę o ocenie prawnej tych okoliczności faktycznych. Zgodność zasad stosowania terminu przedawnienia z tymi przepisami należy oceniać z uwzględnieniem tych zasad jako całości.
2) Dyrektywę 93/13
należy interpretować w ten sposób, że:
sprzeciwia się ona wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą w celu określenia początku biegu terminu przedawnienia roszczenia konsumenta o zwrot kwot nienależnie zapłaconych w wykonaniu nieuczciwego warunku umownego można uznać, że istnienie utrwalonego orzecznictwa krajowego dotyczącego nieważności podobnych warunków umownych wykazuje spełnienie przesłanki dotyczącej wiedzy danego konsumenta o nieuczciwym charakterze tego warunku i wynikających z tego skutkach prawnych.
Podpisy