Sprawy połączone C‑569/16 i C‑570/16

Stadt Wuppertal
przeciwko
Marii Elisabeth Bauer

oraz

Volker Willmeroth
przeciwko
Martinie Broßonn

(wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Bundesarbeitsgericht)

Odesłanie prejudycjalne – Polityka społeczna – Organizacja czasu pracy – Dyrektywa 2003/88/WE – Artykuł 7 – Prawo do corocznego płatnego urlopu – Stosunek pracy, który wygasa z uwagi na śmierć pracownika – Przepisy krajowe uniemożliwiające wypłatę następcom prawnym pracownika ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany coroczny płatny urlop – Obowiązek wykładni zgodnej prawa krajowego – Karta praw podstawowych Unii Europejskiej – Artykuł 31 ust. 2 – Możliwość powołania się w ramach sporu pomiędzy jednostkami

Streszczenie – wyrok Trybunału (wielka izba) z dnia 6 listopada 2018 r.

1.        Polityka społeczna – Ochrona bezpieczeństwa i zdrowia pracowników – Organizacja czasu pracy – Prawo do corocznego płatnego urlopu – Zakres – Ekwiwalent pieniężny za niewykorzystany coroczny urlop wypłacany w chwili ustania stosunku pracy – Przepisy krajowe przewidujące wygaśnięcie prawa do ekwiwalentu kompensacyjnego w wypadku śmierci pracownika – Niedopuszczalność

(Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 31 ust. 2, art. 52 ust. 1; dyrektywa 2003/88 Parlamentu Europejskiego i Rady, art. 7; dyrektywa Rady 93/104, art. 7)

2.        Polityka społeczna – Ochrona bezpieczeństwa i zdrowia pracowników – Organizacja czasu pracy – Prawo do corocznego płatnego urlopu – Dyrektywa 2003/88 – Artykuł 7 – Bezpośrednia skuteczność – Możliwość powołania się w ramach sporu pomiędzy jednostkami – Brak

(dyrektywa 2003/88 Parlamentu Europejskiego i Rady, art. 7)

3.        Polityka społeczna – Ochrona bezpieczeństwa i zdrowia pracowników – Organizacja czasu pracy – Prawo do corocznego płatnego urlopu – Zasada socjalnego prawa Unii o szczególnej wadze – Zakres

(art. 151 TFUE; Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 21 ust. 1, art. 27, art. 31 ust. 2, art. 52 ust. 1; dyrektywa 2003/88 Parlamentu Europejskiego i Rady, art. 7; dyrektywa Rady 93/104, art. 7)

4.        Polityka społeczna – Ochrona bezpieczeństwa i zdrowia pracowników – Organizacja czasu pracy – Prawo do corocznego płatnego urlopu – Ekwiwalent pieniężny za niewykorzystany coroczny urlop wypłacany w chwili ustania stosunku pracy – Uregulowanie krajowe uznane za sprzeczne z dyrektywą 2003/88 i kartą praw podstawowych Unii Europejskiej – Obowiązki sądu krajowego rozpatrującego spór pomiędzy jednostkami – Niestosowanie tego uregulowania krajowego i przyznanie ekwiwalentu pieniężnego następcom prawnym uprawnionego zmarłego pracownika

(Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 31 ust. 2, art. 51 ust. 1; dyrektywa 2003/88 Parlamentu Europejskiego i Rady, art. 7)

1.      Wykładni art. 7 dyrektywy 2003/88/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 4 listopada 2003 r. dotyczącej niektórych aspektów organizacji czasu pracy oraz art. 31 ust. 2 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej należy dokonywać w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, takiemu jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, na którego podstawie, gdy stosunek pracy ustaje z powodu śmierci pracownika, nabyte zgodnie z tymi przepisami prawo do corocznego płatnego urlopu, który nie został wykorzystany przez pracownika przed jego śmiercią, wygasa i nie powstaje prawo do ekwiwalentu pieniężnego za taki urlop, które mogłoby zostać przeniesione na następców prawnych pracownika w drodze dziedziczenia.

Wygaśnięcie nabytego przez pracownika prawa do corocznego płatnego urlopu lub odpowiadającego mu prawa do wypłaty ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop w wypadku ustania stosunku pracy, bez faktycznej możliwości skorzystania z tego prawa do corocznego płatnego urlopu przez pracownika, naruszałoby bowiem samą istotę tego prawa [zob. podobnie wyrok z dnia 19 września 2013 r. (szczególna procedura kontroli orzeczenia) Komisja/Strack, C‑579/12 RX-II, EU:C:2013:570, pkt 32].

Tym samym prawo do pieniężnego odszkodowania, w wypadku gdy stosunek pracy ustał wskutek śmierci pracownika, wydaje się niezbędne do zapewnienia skuteczności prawa do corocznego płatnego urlopu przyznawanego pracownikowi (zob. podobnie wyrok z dnia 12 czerwca 2014 r., Bollacke, C‑118/13, EU:C:2014:1755, pkt 24).

W tym kontekście należy wreszcie przypomnieć, że sformułowanie „coroczny płatny urlop” występujące w art. 7 ust. 1 dyrektywy 2003/88, identyczne w brzmieniu z pojęciem „corocznego płatnego urlopu” z art. 31 ust. 2 karty oznacza, jak to już Trybunał sprecyzował, iż w trakcie corocznego urlopu w rozumieniu tych przepisów wynagrodzenie musi być wypłacane oraz że, innymi słowy, pracownik musi otrzymywać swoje zwykłe wynagrodzenie za ten okres odpoczynku (zob. podobnie wyrok z dnia 15 września 2011 r., Williams i in., C‑155/10, EU:C:2011:588, pkt 18, 19).

Jak to zostało przypomniane w pkt 39 niniejszego wyroku, prawo do corocznego urlopu stanowi tylko jeden z dwóch aspektów prawa do corocznego płatnego urlopu jako podstawowej zasady prawa socjalnego Unii, odzwierciedlonej w art. 7 dyrektywy 93/104 i art. 7 dyrektywy 2003/88 oraz wyraźnie potwierdzonej jako prawo podstawowe w art. 31 ust. 2 karty. Omawiane prawo podstawowe obejmuje w ten sposób również prawo do uzyskania wynagrodzenia, a także, jako prawo współistotne temu prawu do corocznego „płatnego” urlopu, prawo do ekwiwalentu pieniężnego za coroczny urlop niewykorzystany do dnia ustania stosunku pracy.

W tym względzie na to prawo mogą zostać nałożone ograniczenia jedynie zgodnie z restrykcyjnymi warunkami ustanowionymi w art. 52 ust. 1 karty, a w szczególności z zasadniczą treścią tego prawa. Tym samym państwa członkowskie nie mogą odstąpić od zasady ustanowionej w art. 7 dyrektywy 2003/88 w świetle art. 31 ust. 2 karty, zgodnie z którą raz nabyte prawo do corocznego płatnego urlopu nie może wygasnąć po upływie okresu rozliczeniowego lub okresu dozwolonego przeniesienia ustalonego przez prawo krajowe, w przypadku gdyby pracownik nie mógł skorzystać z tego urlopu (zob. podobnie wyrok z dnia 29 listopada 2017 r., King, C‑214/16, EU:C:2017:914, pkt 56).

(zob. pkt 49, 50, 57–59, 61, 63; pkt 1 sentencji)

2.      Zobacz tekst orzeczenia.

(zob. pkt 72, 73, 77, 78)

3.      Zobacz tekst orzeczenia.

(zob. pkt 80, 81, 83, 84)

4.      W wypadku gdy nie jest możliwe dokonanie wykładni uregulowania krajowego, takiego jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, w sposób zapewniający jego zgodność z art. 7 dyrektywy 2003/88 i art. 31 ust. 2 karty praw podstawowych, sąd krajowy, rozpatrujący spór między następcą prawnym zmarłego pracownika a byłym pracodawcą tego pracownika, musi odstąpić od stosowania wspomnianego uregulowania krajowego i zapewnić, aby omawianemu następcy prawnemu przyznać na koszt tego pracodawcy ekwiwalent pieniężny za coroczny płatny urlop nabyty zgodnie z powyższymi przepisami, a niewykorzystany przez tego pracownika przed jego śmiercią. Obowiązek ten spoczywa na sądzie krajowym na mocy art. 7 dyrektywy 2003/88 oraz art. 31 ust. 2 karty praw podstawowych, w przypadku gdy spór dotyczy następcy prawnego i pracodawcy posiadającego status organu władzy publicznej, oraz na mocy drugiego z tych przepisów, w przypadku gdy spór powstaje między następcą prawnym a pracodawcą prywatnym.

Prawo do corocznego płatnego urlopu, przyznanego wszystkim pracownikom przez art. 31 ust. 2 karty, posiada w ten sposób, w odniesieniu do samego swojego istnienia, zarówno charakter imperatywny, jak i bezwarunkowy, a to istnienie nie wymaga uszczegółowienia w przepisach prawa Unii ani prawa krajowego, które mają jedynie określać dokładny czas trwania corocznego urlopu oraz, w stosownych przypadkach, niektóre warunki korzystania z tego prawa. Z tego wynika, że omawiany przepis jest wystarczający, aby samoistnie przyznawać pracownikom prawo, na które – jako takie – mogą się oni powoływać w sporze z ich pracodawcą w sytuacji objętej prawem Unii i podlegającej w efekcie zakresowi stosowania karty (zob. analogicznie wyrok z dnia 17 kwietnia 2018 r., Egenberger, C‑414/16, EU:C:2018:257, pkt 76).

Jeśli chodzi o skutek art. 31 ust. 2 karty w odniesieniu do prywatnych pracodawców, należy zauważyć, że o ile art. 51 ust. 1 karty stanowi, że jej postanowienia mają zastosowanie do instytucji, organów i jednostek organizacyjnych Unii, zgodnie z zasadą pomocniczości, oraz do państw członkowskich tylko wtedy, gdy wdrażają one prawo Unii, o tyle omawiany art. 51 ust. 1 nie odnosi się do kwestii, czy takie osoby mogą, w stosownych przypadkach, być bezpośrednio związane niektórymi postanowieniami wspomnianej karty, a zatem nie można go interpretować w ten sposób, że systematycznie wyklucza taką ewentualność.

Przede wszystkim, jak przypomniał rzecznik generalny w pkt 78 swojej opinii, okoliczność, że niektóre przepisy prawa pierwotnego mają zastosowanie w pierwszej kolejności do państw członkowskich, nie wyklucza, że mogą one znajdować zastosowanie w stosunkach między jednostkami (zob. podobnie wyrok z dnia 17 kwietnia 2018 r., Egenberger, C‑414/16, EU:C:2018:257, pkt 77).

Następnie Trybunał stwierdził już, że zakaz zapisany w art. 21 ust. 1 karty samoistnie przyznaje jednostkom prawo, na które mogą się one bezpośrednio powoływać w sporze z inną jednostką (wyrok z dnia 17 kwietnia 2018 r., Egenberger, C‑414/16, EU:C:2018:257, pkt 76), a wobec tego art. 51 ust. 1 karty nie stoi temu na przeszkodzie.

Wreszcie, w szczególności w odniesieniu do art. 31 ust. 2 karty, należy podkreślić, że prawo każdego pracownika do corocznego płatnego urlopu implikuje ze względu na swój charakter, odpowiedni obowiązek ze strony pracodawcy, a mianowicie do przyznania takich okresów płatnego urlopu.

(zob. pkt 85, 87–90, 92; pkt 2 sentencji)