WYROK TRYBUNAŁU (druga izba)
z dnia 23 listopada 2023 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Dyrektywa 2011/95/UE – Normy dotyczące warunków przyznania statusu uchodźcy lub udzielenia ochrony uzupełniającej – Matka małoletnich dzieci będących uchodźcami w Belgii – Matka będąca „członkiem rodziny” w rozumieniu art. 2 lit. j) tej dyrektywy – Złożony przez tę matkę wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej tytułem pochodnym – Oddalenie – Brak po stronie państw członkowskich obowiązku uznania, że zainteresowanej przysługuje prawo do tej ochrony, jeżeli osobiście nie kwalifikuje się ona do jej udzielenia – Artykuł 20 i art. 23 ust. 2 tej dyrektywy – Brak możliwości zastosowania
W sprawie C‑614/22
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Conseil d’État (radę stanu, Belgia) postanowieniem z dnia 13 września 2022 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 24 września 2022 r., w postępowaniu:
XXX
przeciwko
Commissaire général aux réfugiés et aux apatrides,
TRYBUNAŁ (druga izba),
w składzie: A. Prechal, prezes izby, F. Biltgen, N. Wahl, J. Passer (sprawozdawca) i M.L. Arastey Sahún, sędziowie,
rzecznik generalny: G. Pitruzzella,
sekretarz: A. Calot Escobar,
uwzględniając pisemny etap postępowania,
rozważywszy uwagi, które przedstawili:
– w imieniu XXX – S. Janssens, avocate,
– w imieniu rządu belgijskiego – M. Jacobs, C. Pochet oraz M. Van Regemorter, w charakterze pełnomocników, które wspierała S. Matray, avocate,
– w imieniu Komisji Europejskiej – A. Azéma oraz J. Hottiaux, w charakterze pełnomocników,
podjąwszy, po wysłuchaniu rzecznika generalnego, decyzję o rozstrzygnięciu sprawy bez opinii,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 20 i 23 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/95/UE z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie norm dotyczących kwalifikowania obywateli państw trzecich lub bezpaństwowców jako beneficjentów ochrony międzynarodowej, jednolitego statusu uchodźców lub osób kwalifikujących się do otrzymania ochrony uzupełniającej oraz zakresu udzielanej ochrony (Dz.U. 2011, L 337, s. 9).
2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu między XXX, obywatelką Gwinei, a Commissaire général aux réfugiés et aux apatrides (głównym urzędem ds. uchodźców i bezpaństwowców, Belgia) w przedmiocie decyzji tego urzędu o oddaleniu wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej złożonego przez XXX w tym państwie członkowskim.
Ramy prawne
3 Artykuł 2 dyrektywy 2011/95, zatytułowany „Definicje”, stanowi w lit. j):
„Na użytek niniejszej dyrektywy stosuje się następujące definicje:
[…]
j) »członkowie rodziny« oznaczają, o ile rodzina istniała już w kraju pochodzenia, niżej wymienionych członków rodziny beneficjenta ochrony międzynarodowej, którzy przebywają w tym samym państwie członkowskim w związku z wnioskiem o udzielenie ochrony międzynarodowej:
– małżonek beneficjenta ochrony międzynarodowej lub będący stanu wolnego partner tego beneficjenta, z którym beneficjent pozostaje w stałym związku, jeżeli prawo lub praktyka danego państwa członkowskiego traktuje pary niepozostające w związku małżeńskim w sposób porównywalny do par pozostających w związku małżeńskim, zgodnie z jego prawem odnoszącym się do obywateli państw trzecich,
– małoletnie dzieci par, o których mowa w tiret pierwszym, lub beneficjenta ochrony międzynarodowej, pod warunkiem że nie pozostają w związku małżeńskim oraz bez względu na to, czy są dziećmi ślubnymi, nieślubnymi czy adoptowanymi zgodnie z przepisami prawa krajowego,
– ojciec, matka lub inny dorosły odpowiedzialny za beneficjenta ochrony międzynarodowej z mocy prawa danego państwa członkowskiego lub z mocy stosowanej w danym państwie członkowskim praktyki, jeżeli beneficjent jest małoletni i nie pozostaje w związku małżeńskim”.
4 Artykuł 3 wspomnianej dyrektywy, zatytułowany „Korzystniejsze normy”, stanowi:
„Państwa członkowskie mogą wprowadzać lub utrzymywać korzystniejsze normy pozwalające określić, kto może zostać zakwalifikowany jako uchodźca lub osoba potrzebująca ochrony uzupełniającej, oraz pozwalające określić zakres ochrony międzynarodowej, pod warunkiem że normy te będą zgodne z niniejszą dyrektywą”.
5 Artykuł 20 tej dyrektywy, zatytułowany „Zasady ogólne”, stanowi:
„1. Niniejszy rozdział pozostaje bez uszczerbku dla praw określonych w Konwencji {dotyczącej statusu uchodźców, która została sporządzona w Genewie dnia 28 lipca 1951 r. i weszła w życie dnia 22 kwietnia 1954 r. [Recueil des traités des Nations unies, vol. 189, s. 150, nr 2545 (1954)], uzupełnionej Protokołem dotyczącym statusu uchodźców z dnia 31 stycznia 1967 r., który wszedł w życie w dniu 4 października 1967 r.}.
2. O ile nie określono inaczej, niniejszy rozdział ma zastosowanie zarówno do uchodźców, jak i do osób kwalifikujących się do otrzymania ochrony uzupełniającej.
3. Wdrażając przepisy niniejszego rozdziału, państwa członkowskie uwzględniają specyficzną sytuację osób szczególnie podatnych na zagrożenia, takich jak małoletni, małoletni bez opieki, osoby niepełnosprawne, osoby starsze, kobiety w ciąży, rodzice samotnie wychowujący małoletnie dzieci, ofiary handlu ludźmi, osoby z zaburzeniami psychicznymi i ofiary tortur, gwałtu lub innych poważnych form przemocy psychicznej, fizycznej lub seksualnej.
[…]
5. Wdrażając przepisy niniejszego rozdziału dotyczące dzieci, państwa członkowskie przywiązują szczególną uwagę do najlepszego zabezpieczenia interesów dziecka”.
6 Artykuł 23 dyrektywy 2011/95, zatytułowany „Utrzymanie jedności rodziny”, przewiduje:
„1. Państwa członkowskie zapewniają możliwość utrzymania jedności rodziny.
2. Państwa członkowskie zapewniają, aby członkowie rodziny beneficjenta ochrony międzynarodowej, którzy osobiście nie kwalifikują się do otrzymania takiej ochrony, zostali uprawnieni do ubiegania się o świadczenia, o których mowa w art. 24–35, zgodnie z krajowymi procedurami i w zakresie odpowiednim do osobistego statusu prawnego danego członka rodziny.
3. Ust. 1 i 2 nie mają zastosowania w przypadku, gdy członek rodziny jest lub zostałby wykluczony z możliwości otrzymania ochrony międzynarodowej zgodnie z rozdziałem III i V.
4. Niezależnie od ust. 1 i 2 państwa członkowskie mogą odmówić, ograniczyć lub cofnąć świadczenia, o których tam mowa, ze względu na bezpieczeństwo narodowe lub porządek publiczny.
5. Państwa członkowskie mogą podjąć decyzję, iż niniejszy artykuł ma zastosowanie także do innych bliskich krewnych, którzy żyli wspólnie jako część rodziny w momencie opuszczenia państwa pochodzenia i którzy pozostawali wtedy całkowicie lub w głównej mierze na utrzymaniu beneficjenta ochrony międzynarodowej”.
7 Świadczenia wymienione w art. 24–35 tej dyrektywy dotyczą prawa pobytu, dokumentów podróży, dostępu do zatrudnienia, dostępu do kształcenia i do procedur uznawania kwalifikacji, opieki społecznej, opieki zdrowotnej, małoletnich bez opieki, dostępu do zakwaterowania, swobody przemieszczania się w państwie członkowskim, dostępu do ułatwień integracyjnych i wreszcie repatriacji.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
8 XXX, obywatelka Gwinei, przybyła do Belgii z trojgiem dzieci w 2018 r. W dniu 8 sierpnia 2018 r. złożyła ona wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej, który został oddalony.
9 Z akt sprawy, którymi dysponuje Trybunał, wynika, że jednemu z tych trojga dzieci przyznano status uchodźcy. Z akt tych wynika również, że rodzina istniała już w Gwinei.
10 W następstwie oddalenia jej wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej XXX wniosła skargę do Conseil du contentieux des étrangers (sądu do spraw cudzoziemców, Belgia), który oddalił tę skargę orzeczeniem z dnia 8 czerwca 2020 r.
11 Sąd odsyłający, do którego wniesiono skargę kasacyjną na to orzeczenie, zauważa, że XXX, która jest „członkiem rodziny” w rozumieniu art. 2 lit. j) dyrektywy 2011/95, twierdzi, że art. 23 tej dyrektywy, wobec braku prawidłowej transpozycji do prawa belgijskiego, jest bezpośrednio skuteczny, co oznacza obowiązek przyznania jej ochrony międzynarodowej przez Królestwo Belgii.
12 Mimo wątpliwości co do zasadności tego twierdzenia, jako że art. 23 wspomina jedynie o przyznaniu świadczeń, o których mowa w art. 24–35 wspomnianej dyrektywy, a przyznanie to stanowi maksimum, które może wynikać z ewentualnej bezpośredniej skuteczności wspomnianego art. 23, sąd odsyłający uważa, że skoro w niniejszej sprawie jest on wezwany do wydania orzeczenia w ostatniej instancji, to jest on zobowiązany zwrócić się w tym względzie do Trybunału. Rozważania te skłaniają sąd odsyłający do przedstawienia pytań prejudycjalnych pierwszego i drugiego. Sąd ten wskazuje ponadto, że wydaje mu się właściwe zwrócenie się do Trybunału z pytaniem trzecim, którego treść została mu zasugerowana przez stronę skarżącą w postępowaniu głównym.
13 Mimo wątpliwości co do zasadności argumentu skarżącej w postępowaniu głównym, zgodnie z którym najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka, o którym mowa w art. 20 dyrektywy 2011/95, i poszanowanie życia rodzinnego oznaczają, że na mocy art. 23 tej dyrektywy matce dzieci uznanych za uchodźców w Belgii, które przybyły do Belgii wraz z nią, należy przyznać ochronę międzynarodową, nawet jeśli matka nie kwalifikuje się do otrzymania takiej ochrony, ponieważ wydaje się, że problem można rozwiązać poprzez wydanie zezwolenia na pobyt umożliwiającego matce legalne zamieszkiwanie w Belgii, sąd odsyłający uważa, że jest również zobowiązany zwrócić się w tym względzie do Trybunału z uwagi na fakt, że orzeka w ostatniej instancji. W tych okolicznościach sąd ten postanowił zwrócić się do Trybunału z czwartym pytaniem prejudycjalnym, którego treść również zasugerowała skarżąca w postępowaniu głównym.
14 W tych okolicznościach Conseil d’État (rada stanu, Belgia) postanowiła zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy art. 23 [dyrektywy 2011/95] – który nie został transponowany do prawa belgijskiego jako norma przewidująca przyznanie zezwolenia na pobyt lub ochrony międzynarodowej matce dziecka uznanego za uchodźcę w Belgii, które przybyło tam wraz ze swoją matką – może mieć bezpośredni skutek?
2) W przypadku odpowiedzi twierdzącej, czy, w braku jego transpozycji, art. 23 dyrektywy 2011/95 przyznaje matce dziecka uznanego za uchodźcę w Belgii, które przybyło tam wraz ze swoją matką, prawo do ubiegania się o świadczenia, o których mowa w art. 24–35 [tej dyrektywy], w tym o zezwolenie na pobyt umożliwiające jej legalne zamieszkanie w Belgii wraz z rodziną, czy też prawo do uzyskania ochrony międzynarodowej, nawet jeśli owa matka nie spełnia osobiście warunków koniecznych do uzyskania ochrony międzynarodowej?
3) Czy skuteczność (effet utile) art. 23 dyrektywy 2011/95, interpretowanego w świetle art. 7, 18 i 24 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, wymaga, aby państwo członkowskie, które nie ukształtowało swojego prawa krajowego w taki sposób, aby członkowie rodziny [w rozumieniu art. 2 lit. j) wspomnianej dyrektywy] beneficjenta takiego statusu mogli, jeśli nie spełniają osobiście warunków przyznania tego statusu, ubiegać się o określone świadczenia, uznało prawo wspomnianych członków rodziny do uzyskania pochodnego statusu uchodźcy, tak aby mogli oni ubiegać się o rzeczone świadczenia w celu utrzymania jedności rodziny?
4) Czy art. 20 i 23 dyrektywy 2011/95, interpretowane w świetle art. 7, 18 i 24 [karty praw podstawowych], wymagają, aby państwo członkowskie, które nie ukształtowało swojego prawa krajowego w taki sposób, aby rodzice małoletniego uchodźcy mogli korzystać ze świadczeń wymienionych w art. 24–35 dyrektywy, [umożliwiło tym rodzicom] korzystanie z pochodnej ochrony międzynarodowej w celu priorytetowego potraktowania kwestii najlepszego zabezpieczenia interesu dziecka i zapewnienia skuteczności statusu uchodźcy tego dziecka?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
15 Jak wynika z orzecznictwa Trybunału, procedura przewidziana w art. 267 TFUE stanowi instrument współpracy pomiędzy Trybunałem i sądami krajowymi, dzięki któremu Trybunał dostarcza sądom krajowym elementów wykładni prawa Unii niezbędnych dla rozstrzygnięcia przedstawionych im sporów. Odesłanie prejudycjalne nie ma służyć wydawaniu opinii doradczej w przedmiocie kwestii ogólnych i hipotetycznych, lecz ma być podyktowane rzeczywistą potrzebą skutecznego rozstrzygnięcia sporu. Jak wynika z samego brzmienia art. 267 TFUE, orzeczenie w trybie prejudycjalnym musi być „niezbędne”, aby umożliwić sądowi odsyłającemu „wydanie wyroku” w zawisłej przed nim sprawie (wyrok z dnia 26 marca 2020 r., Miasto Łowicz i Prokurator Generalny, C‑558/18 i C‑563/18, EU:C:2020:234, pkt 43–45 i przytoczone tam orzecznictwo).
16 I tak, Trybunał wielokrotnie przypominał, że zarówno z brzmienia, jak i z systematyki art. 267 TFUE wynika, iż warunkiem zastosowania procedury prejudycjalnej jest w szczególności rzeczywiste istnienie przed sądem krajowym sporu, w którym sąd ten ma wydać orzeczenie pozwalające na uwzględnienie orzeczenia prejudycjalnego (wyrok z dnia 26 marca 2020 r., Miasto Łowicz i Prokurator Generalny, C‑558/18 i C‑563/18, EU:C:2020:234, pkt 46 i przytoczone tam orzecznictwo).
17 Tymczasem z informacji zawartych w postanowieniu odsyłającym i z akt sprawy, którymi dysponuje Trybunał, wynika, że w sprawie w postępowaniu głównym sąd odsyłający rozpatruje skargę na decyzję, na mocy której skarżącej w postępowaniu głównym odmówiono przyznania ochrony międzynarodowej, o którą ta wystąpiła. Natomiast z postanowienia tego i z akt sprawy w żaden sposób nie wynika, że skarżąca ta konkretnie wystąpiła o co najmniej jedno ze świadczeń wymienionych w art. 24–35 dyrektywy 2011/95, do których odsyła art. 23 ust. 2 tej dyrektywy, ani że decyzja rozpatrywana w postępowaniu głównym dotyczy odmowy przyznania takich świadczeń.
18 Zamiast bowiem ubiegać się konkretnie o takie czy inne świadczenie spośród wymienionych w art. 24–35 dyrektywy 2011/95, zwracając się do organu krajowego, który może przyznać jej to świadczenie lub odmówić jego przyznania, a następnie zakwestionować ewentualną odmowę przed właściwymi sądami krajowymi, przedstawiając powody, dla których uważa ona, że może skorzystać z danego świadczenia lub danych świadczeń na podstawie dyrektywy 2011/95, a w szczególności jej art. 23, skarżąca w postępowaniu głównym postanowiła ubiegać się o udzielenie ochrony międzynarodowej, twierdząc, że udzielenie jej jest jedyną możliwością zaradzenia zarzucanemu brakowi prawidłowej transpozycji tego art. 23 do prawa krajowego.
19 Tymczasem należy stwierdzić, że – jak w istocie prawidłowo orzekł Conseil du contentieux des étrangers (sąd do spraw cudzoziemców) orzeczeniem z dnia 8 czerwca 2020 r. zaskarżonym do sądu odsyłającego – nawet niezależnie od tego, czy art. 23 dyrektywy 2011/95 został prawidłowo transponowany do prawa krajowego, zainteresowana nie może w żadnym razie korzystać z ochrony międzynarodowej, ponieważ osobiście nie spełnia warunków, od których prawo Unii uzależnia przyznanie takiej ochrony.
20 Trybunał orzekł bowiem, że dyrektywa 2011/95 nie przewiduje możliwości rozszerzenia, tytułem pochodnym, statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej na członków rodziny osoby, której nadano ten status, którzy osobiście nie spełniają warunków uzyskania tego statusu. W tym względzie z art. 23 tej dyrektywy wynika, że przepis ten ogranicza się do nałożenia na państwa członkowskie obowiązku zorganizowania swego prawa krajowego w taki sposób, by owi członkowie rodziny mogli ubiegać się, zgodnie z procedurami krajowymi i w zakresie, w jakim jest to zgodne z osobistym statusem prawnym tych członków rodziny, o pewne świadczenia, obejmujące w szczególności wydanie zezwolenia na pobyt, dostęp do zatrudnienia lub dostęp do edukacji, i mające na celu utrzymanie jedności rodziny [wyroki: z dnia 4 października 2018 r., Ahmedbekova, C‑652/16, EU:C:2018:801, pkt 68; z dnia 9 listopada 2021 r., Bundesrepublik Deutschland (Utrzymanie jedności rodziny), C‑91/20, EU:C:2021:898, pkt 36]. Z tych samych względów art. 20 dyrektywy 2011/95, który ustanawia zasady ogólne i przewiduje w ust. 3 obowiązek uwzględnienia szczególnej sytuacji osób szczególnie podatnych na zagrożenia, a w ust. 5 obowiązek przywiązywania szczególnej wagi do najlepszego zabezpieczenia interesów dziecka, nie może być interpretowany w ten sposób, że nakłada on na państwa członkowskie obowiązek nadania statusu uchodźcy rodzicowi małoletniego dziecka korzystającego z ochrony międzynarodowej.
21 Prawdą jest, że prawo Unii nie stoi na przeszkodzie temu, aby państwo członkowskie na podstawie korzystniejszych przepisów krajowych, o których mowa w art. 3 dyrektywy 2011/95, nadało status uchodźcy „członkom rodziny” beneficjenta takiej ochrony, tytułem pochodnym i w celu utrzymania jedności rodziny, pod warunkiem jednak, że będzie to zgodne z tą dyrektywą.
22 Pozostaje to jednak uprawnieniem państw członkowskich, z którego – jak wynika z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym i z akt sprawy, którymi dysponuje Trybunał – ustawodawca belgijski nie skorzystał w odniesieniu do członków rodziny beneficjenta ochrony międzynarodowej, którzy osobiście nie kwalifikują się do otrzymania tej ochrony.
23 Ponadto z pkt 12 i 13 niniejszego wyroku wynika, że sam sąd odsyłający ma wątpliwości co do tego, czy prawo do ochrony międzynarodowej takie jak to, o które wniesiono w postępowaniu głównym, może zasadzać się na art. 20 i 23 dyrektywy 2011/95, lecz w niniejszej sprawie sąd ten, skoro będzie orzekał w ostatniej instancji, uznał, że ma obowiązek zwrócenia się do Trybunału z pytaniem w tym względzie.
24 W tych okolicznościach, biorąc pod uwagę orzecznictwo przypomniane w pkt 15 i 16 niniejszego wyroku oraz przedmiot sporu w postępowaniu głównym, sprecyzowany w pkt 17 i 18 tego wyroku, na przedłożone pytania prejudycjalne należy udzielić odpowiedzi jedynie w zakresie, w jakim pytania te mają na celu ustalenie, czy osoba znajdująca się w sytuacji takiej jak skarżąca w postępowaniu głównym ma prawo do korzystania z ochrony międzynarodowej; w pozostałym zakresie wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym jest niedopuszczalny.
25 W świetle powyższych rozważań, a w szczególności elementów przypomnianych w pkt 20–22 niniejszego wyroku, na zadane pytania należy udzielić następującej odpowiedzi: art. 20 i 23 dyrektywy 2011/95 należy interpretować w ten sposób, że nie nakładają one na państwa członkowskie obowiązku przyznania rodzicowi dziecka posiadającego status uchodźcy w danym państwie członkowskim, będącemu „członkiem rodziny” w rozumieniu art. 2 lit. j) tej dyrektywy, prawa do korzystania z ochrony międzynarodowej w tym państwie członkowskim.
W przedmiocie kosztów
26 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (druga izba) orzeka, co następuje:
Artykuły 20 i 23 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/95/UE z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie norm dotyczących kwalifikowania obywateli państw trzecich lub bezpaństwowców jako beneficjentów ochrony międzynarodowej, jednolitego statusu uchodźców lub osób kwalifikujących się do otrzymania ochrony uzupełniającej oraz zakresu udzielanej ochrony
należy interpretować w ten sposób, że:
nie nakładają one na państwa członkowskie obowiązku przyznania rodzicowi dziecka posiadającego status uchodźcy w danym państwie członkowskim, będącemu „członkiem rodziny” w rozumieniu art. 2 lit. j) tej dyrektywy, prawa do korzystania z ochrony międzynarodowej w tym państwie członkowskim.
Podpisy