Wydanie tymczasowe
OPINIA RZECZNIK GENERALNEJ
L. MEDINY
przedstawiona w dniu 18 stycznia 2024 r.(1).
Sprawa C‑450/22
Caixabank S.A., następca prawny Bankia S.A. i Banco Mare Nostrum S.A.,
Caixa Ontinyent S.A.,
Banco Santander S.A., następca prawny Banco Popular Español S.A. i Banco Pastor S.A.,
Targobank S.A.,
Credifimo S.A.U.,
Caja Rural de Teruel S.C.C.,
Caja Rural de Navarra S.C.C.,
Cajasiete Caja Rural S.C.C.,
Caja Rural de Jaén, Barcelona i Madrid S.C.C.,
Caja Laboral Popular SCC (Kutxa),
Caja Rural de Asturias S.C.C.,
Arquia Bank S.A., dawniej Caja de Arquitectos S.C.C.,
Nueva Caja Rural de Aragón S.C.C.,
Caja Rural de Granada S.C.C.,
Caja Rural del Sur S.C.C.,
Caja Rural de Albacete, Ciudad Real i Cuenca S.C.C. (Globalcaja),
Caja Rural Central S.C.C. i in.
Unicaja Banco S.A., następca prawny Liberbank S.A. i Banco Castilla la Mancha S.A.,
Banco Sabadell S.A.,
Banca March S.A.,
Ibercaja Banco S.A.,
Banca Pueyo S.A.
przeciwko
ADICAE,
M.A.G.G.,
M.R.E.M.,
A.B.C.,
Óptica Claravisión S.L.,
A.T.M.,
F.A.C.,
A.P.O.,
P.S.C.,
J.V.M.B., następca prawny C.M.R.
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Tribunal Supremo (sąd najwyższy, Hiszpania)]
Odesłanie prejudycjalne – Dyrektywa 93/13/EWG – Umowy zawierane między sprzedawcami [przedsiębiorcami] a konsumentami – Postępowanie wszczęte pozwem zbiorowym – Powództwo o zaniechanie i o zwrot zapłaconych kwot – Umowy kredytu hipotecznego zawierane ze znaczną liczbą banków i konsumentów – Klauzula „dolnego progu” ograniczająca zmienność stopy procentowej – Abstrakcyjna kontrola przejrzystości – Pojęcie „właściwie poinformowanego oraz dostatecznie uważnego i rozsądnego przeciętnego konsumenta”
I. Wprowadzenie
1. Wymóg przejrzystości warunków umownych ma duże znaczenie dla zapewnienia skutecznej ochrony konsumentów dla celów dyrektywy 93/13(2). Ocena przejrzystości warunków umownych obejmuje nie tylko kryteria formalne, ale i materialne. Konsument musi być w stanie w pełni zrozumieć warunki umowne i ich konsekwencje ekonomiczne. Przyjęcie podejścia materialnego w orzecznictwie Trybunału dotyczącym wymogu przejrzystości opisano w literaturze akademickiej jako „stopniowe przejście ku bardziej ukierunkowanemu na […] dobrostan podejściu do kwestii nieuczciwych warunków umownych”(3).
2. Sprawa w postępowaniu głównym dotyczy kwestii, czy kontrola sądowa przejrzystości warunków umownych jest możliwa w kontekście zbiorowego dochodzenia roszczeń, a jeżeli tak – w jakich warunkach i z zastosowaniem jakiej metody. Trybunał będzie musiał również rozwinąć pojęcie „przeciętnego konsumenta” w kontekście postępowania wszczętego pozwem zbiorowym, które ma cechy sporu sądowego prowadzonego na dużą skalę, obejmującego dużą liczbę instytucji finansowych i dotyczącego dużej liczby umów.
II. Ramy prawne
Prawo Unii
Dyrektywa 93/13
3. Artykuł 4 dyrektywy 93/13 stanowi:
„1. Nie naruszając przepisów art. 7, nieuczciwy charakter warunków umowy jest określany z uwzględnieniem rodzaju towarów lub usług, których umowa dotyczy i z odniesieniem, w momencie zawarcia umowy, do wszelkich okoliczności związanych z zawarciem umowy oraz do innych warunków tej umowy lub innej umowy, od której ta jest zależna.
2. Ocena nieuczciwego charakteru warunków nie dotyczy ani określenia głównego przedmiotu umowy, ani relacji ceny i wynagrodzenia do dostarczonych w zamian towarów lub usług, o ile warunki te zostały wyrażone prostym i zrozumiałym językiem”.
4. Zgodnie z art. 5 dyrektywy 93/13:
„W przypadku umów, w których wszystkie lub niektóre z przedstawianych konsumentowi warunków wyrażone są na piśmie, warunki te muszą zawsze być sporządzone prostym i zrozumiałym językiem. Wszelkie wątpliwości co do treści warunku należy interpretować na korzyść konsumenta. Powyższa zasada interpretacji nie ma zastosowania w kontekście procedury ustanowionej w art. 7 ust. 2”.
5. Artykuł 7 dyrektywy 93/13 stanowi:
„1. Zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów państwa członkowskie zapewnią stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie dalszemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców [przedsiębiorców] z konsumentami.
2. Środki określone w ust. 1 obejmują postanowienia, według których osoby i organizacje mające uzasadniony interes na mocy prawa krajowego, związany z ochroną konsumentów, będą mogły wszcząć postępowanie zgodnie z właściwym prawem krajowym przed sądami lub przed organami administracyjnymi mającymi odpowiednie kwalifikacje do decydowania, czy warunki umowy sporządzone do celów ogólnego wykorzystania są nieuczciwe; co umożliwi powyższym osobom i organizacjom podjęcie stosownych i skutecznych środków w celu zapobieżenia dalszemu stosowaniu takich warunków.
3. W poszanowaniu przepisów prawa krajowego prawne środki zabezpieczające określone w ust. 2 można skierować oddzielnie lub łącznie przeciwko kilku sprzedawcom lub dostawcom [przedsiębiorcom] z tego samego sektora gospodarki lub przeciwko ich stowarzyszeniom, które stosują lub zalecają stosowanie tych samych lub podobnych ogólnych warunków umowy”.
Prawo hiszpańskie
Ustawa 7/1998
6. Artykuł 12 Ley 7/1998 sobre Condiciones Generales de la Contratación (ustawy 7/1998 o ogólnych warunkach umownych) z dnia 13 kwietnia 1998 r. (BOE nr 89 z dnia 14 kwietnia 1998 r.), w brzmieniu mającym zastosowanie do sporów w postępowaniach głównych (zwanej dalej „LCGC”), stanowi:
„1. Możliwe jest wytoczenie powództwa o zaniechanie i o zwrot zapłaconych kwot w związku ze stosowaniem lub zaleceniem stosowania warunków ogólnych, które stoją w sprzeczności z obecnym ustawodawstwem lub innym wiążącym ustawodawstwem bądź zakazem ustawowym.
2. Powództwo o zaniechanie ma na celu uzyskanie orzeczenia sądowego nakazującego stronie pozwanej usunięcie z obowiązków ogólnych wszelkich warunków, które są uznane za nieważne, a także zaniechanie stosowania w przyszłości takich warunków, w którym określa się i doprecyzowuje – stosownie do okoliczności – treść umowy, która ma być uznana za ważną i wiążącą.
Powiązane powództwo o zwrot kwot zapłaconych w zastosowaniu takich warunków ogólnych może zostać wytoczone pomocniczo w ramach powództwa o zaniechanie, jak również powództwa o odszkodowanie z tytułu zastosowania takich warunków”.
7. Artykuł 17 LCGC przewiduje:
„1. Powództwo o zaniechanie można wytoczyć przeciwko sprzedawcy lub dostawcy [przedsiębiorcy], który stosuje warunki ogólne uznane za nieważne.
[…]
4. Powództwo przewidziane w poprzednim ustępie można wytoczyć łącznie przeciwko szeregowi sprzedawców lub dostawców [przedsiębiorców] prowadzących działalność w obrębie tego samego sektora gospodarki lub przeciwko ich stowarzyszeniom, gdy stosują lub zalecają stosowanie warunków ogólnych identycznych względem warunków uznanych za nieważne”.
Królewski dekret ustawodawczy 1/2007
8. Zgodnie z art. 53 texto refundido de la Ley General para la Defensa de los Consumidores y Usuarios y otras leyes complementarias (jednolitego tekstu ustawy powszechnej o ochronie konsumentów i użytkowników i innych ustaw dodatkowych), przyjętego przez Real Decreto Legislativo 1/2007 (królewski dekret ustawodawczy 1/2007) z dnia 16 listopada 2007 r. (BOE nr 287 z dnia 30 listopada 2007 r.), w brzmieniu mającym zastosowanie do postępowania głównego (dalej „LGDCU”), powództwa o zaniechanie mają na celu uzyskanie orzeczenia nakazującego stronie pozwanej zaprzestania określonego zachowania i zapobieżenie przyszłemu wystąpieniu takiego zachowania. Ponadto powództwo może być wytoczone w celu zakazania zachowania, którego zaprzestano w momencie wniesienia powództwa, o ile istnieją dostateczne przesłanki do uznania, że zachowanie to może zostać ponownie bezzwłocznie podjęte. Każde powództwo o zaniechanie może być połączone, pod warunkiem że żądanie dotyczy stwierdzenia nieważności umowy lub niektórych jej warunków, z powództwem dotyczącym niewykonania zobowiązania, wypowiedzenia lub rozwiązania umowy lub zwrotu kwot, które zostały pobrane w wyniku zachowań, postanowień lub warunków ogólnych, które zostały uznane za nieuczciwe lub nieprzejrzyste.
Ustawa 1/2000 o postępowaniu cywilnym
9. Artykuł 72 Ley de enjuiciamiento civil (kodeksu postępowania cywilnego) z dnia 7 stycznia 2000 r. (BOE nr 7 z dnia 8 stycznia 2000 r., s. 575) w brzmieniu obowiązującym w odniesieniu do postępowania głównego (dalej „LEC”) stanowi, że powództwa wytoczone przez jedną osobę przeciwko kilku osobom lub przez kilka osób przeciwko jednej osobie mogą być połączone i prowadzone jednocześnie, jeżeli między tymi powództwami istnieje związek wynikający z podstawy powództwa. Podstawę powództwa uważa się za identyczną lub powiązaną, gdy powództwa oparte są na tych samych okolicznościach faktycznych.
III. Zwięzłe przedstawienie okoliczności faktycznych i spraw w postępowaniu głównym
10. Asociación de Usuarios de Bancos, Cajas de Ahorros y Seguros de España (hiszpańskie stowarzyszenie zrzeszające osoby korzystające z usług banków, kas oszczędnościowych i ubezpieczeń, zwane dalej „ADICAE”) wytoczyło powództwo zbiorowe o zaniechanie przeciwko 44 instytucjom finansowym działającym w Hiszpanii. W swoim pozwie ADICAE domagało się zobowiązania tych instytucji do zaprzestania stosowania ogólnych warunków umownych w umowach kredytu hipotecznego z oprocentowaniem zmiennym, które to warunki obejmowały ograniczenie zmienności stóp procentowych poprzez wykluczenie możliwości obniżenia ich poniżej pewnego progu (tzw. klauzula dolnego progu). Ponadto ADICAE połączyło z powództwem o zaniechanie powództwo o zwrot kwot, którego celem było uzyskanie nakazu zwrotu kwot zapłaconych na podstawie wspomnianego warunku umownego. ADICAE dwukrotnie wniosło o rozszerzenie listy pozwanych, wskutek czego ich ostateczna liczba wzrosła do 101.
11. Sąd rozpoznający sprawę w pierwszej instancji uznał sprawę za dopuszczalną. W odpowiedzi na wezwania w mediach krajowych do postępowania przystąpiło indywidualnie 820 konsumentów, popierając żądania pozwu zbiorowego.
12. W wyroku pierwszej instancji powództwo uwzględniono częściowo (nie uwzględniono go jedynie w stosunku do trzech instytucji finansowych) i stwierdzono nieważność klauzul dolnego progu („clausulas suelo”) zamieszczonych w ogólnych warunkach umów kredytu hipotecznego zawartych z konsumentami oraz nakazano owym instytucjom finansowym usunięcie tych klauzul z umów, a także zaprzestanie ich stosowania w sposób nieprzejrzysty. Wreszcie, wspomnianym bankom nakazano zwrot kwot nienależnie pobranych na podstawie rzeczonych klauzul, począwszy od daty publikacji wyroku Tribunal Supremo (sądu najwyższego) z dnia 9 maja 2013 r.
13. Pozwane banki wniosły apelację od wyroku wydanego w pierwszej instancji do Audiencia Provincial de Madrid (sądu okręgowego w Madrycie, Hiszpania), który oddalił większość zarzutów apelacji. W swoim wyroku sąd ten określił metodę oceny przejrzystości warunków umownych w kontekście powództw zbiorowych (ocena abstrakcyjna). Co więcej, orzekł, że konieczne jest ustalenie, czy podmiot finansowy ukrył lub błędnie przedstawił konsekwencje ekonomiczne określonej klauzuli. Uznaje się, że do takiego ukrycia lub błędnego przedstawienia dochodzi wówczas, gdy bank nie przedstawia „klauzuli dolnego progu” na równi z innymi klauzulami, na które zwraca uwagę przeciętny konsument, szczególnie tymi zawierającymi cenę umowy.
14. Audiencia Provincial de Madrid (sąd okręgowy w Madrycie) przedstawił wykaz określonych praktyki, które mogą stanowić dowód braku przejrzystości zaskarżonej klauzuli. Do praktyk tych należało w szczególności: po pierwsze, przedstawianie „klauzuli dolnego progu” wraz z informacjami niezwiązanymi z ceną umowy bądź łącznie z informacjami drugorzędnymi o okolicznościach, które mogą obniżyć tę cenę, co pozwalało odnieść wrażenie, że klauzula jest zależna od określonych warunków lub kryteriów, w związku z czym jej zastosowanie będzie trudne w praktyce; po drugie, umieszczenie klauzuli w środku lub na końcu długich akapitów, które rozpoczynają się od innych zagadnień, w związku z czym uwaga przeciętnego konsumenta zostaje rozproszona oraz po trzecie, przedstawianie „klauzuli dolnego progu” wraz z warunkiem ograniczającym korektę stóp procentowych w górę (klauzulą górnego progu), co sprawia, że uwaga konsumenta koncentruje się na pozornym bezpieczeństwie wynikającym z limitu hipotetycznego wzrostu indeksu referencyjnego i odwraca się jego uwagę od znaczenia stopy minimalnej.
15. Banki wniosły skargę kasacyjną od wyroku Provincial Court de Madrid (sądu okręgowego w Madrycie) do Tribunal Supremo (sądu najwyższego).
16. W swoim odesłaniu prejudycjalnym sąd odsyłający podnosi dwie główne kwestie. Pierwsza dotyczy tego, czy zbiorowe powództwo o zaniechanie jest stosownym mechanizmem procesowym, by przeprowadzić kontrolę przejrzystości klauzul umownych. W tym względzie sąd odsyłający zauważa, że powództwo o zaniechanie wymaga z definicji abstrakcyjnej kontroli danej klauzuli, podczas gdy kontrola przejrzystości wymaga konkretnego badania danego stosunku umownego, którego część stanowi sporny warunek, przy czym nacisk kładzie się na informacje przedstawione konsumentom przed zawarciem umowy. Z tego względu sąd odsyłający dąży do ustalenia, czy powództwo zbiorowe jest stosownym kontekstem dla kontroli przejrzystości klauzuli umownej. Co więcej, sąd odsyłający ma wątpliwości, czy powództwo zbiorowe w przedmiocie kontroli przejrzystości może zostać wytoczone przeciwko wszystkim podmiotom finansowym, które tworzą system bankowy całego kraju (ponad stu), w sytuacji gdy jedynym łączącym je wspólnym mianownikiem jest stosowanie podobnej klauzuli w umowach kredytów hipotecznych.
17. Drugą kwestią podnoszoną przez sąd odsyłający jest kwestia związana z definicją przeciętnego konsumenta w okolicznościach, w których występują różnice między wieloma instytucjami finansowymi zaangażowanymi w spór sądowy, stosowanymi wzorami umów, konsumentami, których dotyczy sprawa, jak również w okolicznościach, w których warunki te były stosowane przez długi czas.
18. Sąd odsyłający wskazuje, że w orzecznictwie krajowym zwraca się uwagę na trudności związane z abstrakcyjną kontrolą przejrzystości. W tym względzie sąd odsyłający powołuje się na orzecznictwo Tribunal Constitutional (sądu konstytucyjnego, Hiszpania). Sąd ten orzekł, że stosowanie skutków zbiorowego powództwa o nakaz zaniechania do całego zbioru umów może stanowić naruszenie swobody umów przysługującej konsumentowi, który nie chce uzyskać unieważnienia swojej umowy. Co więcej, sąd odsyłający powołuje się na swoje własne orzecznictwo. W przeszłości sąd odsyłający orzekał, że abstrakcyjna kontrola „klauzul dolnego progu” jest możliwa, biorąc pod uwagę definicję przeciętnego konsumenta i cechy zestandaryzowanych kryteriów zawierania umów adhezyjnych. W odpowiednich sprawach powództwo zbiorowe wytaczano jednak przeciwko jednej instytucji finansowej lub bardzo małej liczbie instytucji finansowych. W związku z tym łatwiej było przyporządkować zaskarżone praktyki i klauzule do ograniczonej liczby standardowych sytuacji i bardziej wykonalne było przeprowadzenie oceny z przyjęciem perspektywy przeciętnego konsumenta.
19. Zdaniem sądu odsyłającego dodatkowy element złożoności, jaki wiąże się z przeprowadzeniem abstrakcyjnej kontroli przejrzystości, powstaje wówczas, gdy tak jak w sprawie będącej przedmiotem obecnego sporu, powództwo o zwrot kwot zostaje połączone z powództwem o zaniechanie. W tym względzie sąd odsyłający zauważa, że celem kontroli abstrakcyjnej przeprowadzanej w kontekście powództwa zbiorowego o zaniechanie nie jest ustalenie konkretnych konsekwencji finansowych, jakie stwierdzenie nieważności może nieść ze sobą dla każdego z konsumentów, którego dotyczy sprawa. Takie ustalenie byłoby bardziej właściwe w kontekście pozwów wnoszonych przez indywidualnych konsumentów.
20. W świetle powyższych rozważań Tribunal Supremo (sąd najwyższy) postanowił zawiesić postępowanie i skierować do Trybunału Sprawiedliwości następujące pytania prejudycjalne:
„1) Czy przeprowadzana dla celów kontroli przejrzystości w ramach powództwa zbiorowego abstrakcyjna ocena warunków umownych stosowanych przez ponad sto instytucji finansowych w milionach umów bankowych, bez uwzględnienia poziomu udzielonych przed zawarciem umowy informacji dotyczących obowiązków prawnych i finansowych wynikających z warunku umownego, ani innych okoliczności występujących w każdym przypadku w chwili zawarcia umowy, jest objęta zakresem art. 4 ust. 1 [dyrektywy 93/13], w przypadku gdy ocena ta odnosi się do okoliczności związanych z zawarciem umowy, i art. 7 ust. 3 tej dyrektywy, w przypadku gdy ocena ta odnosi się do podobnych warunków umownych?
2) Czy za zgodną z art. 4 ust. 2 i art. 7 ust. 3 dyrektywy 93/13/EWG należy uznać możliwość przeprowadzenia abstrakcyjnej kontroli przejrzystości z punktu widzenia przeciętnego konsumenta, w przypadku gdy do różnych konkretnych grup konsumentów kierowane są różne oferty umów lub gdy istnieje wiele podmiotów, które narzucają konsumentom określone warunki umowne, których obszary działalności są bardzo zróżnicowane pod względem gospodarczym i geograficznym, i które stosują owe warunki umowne przez bardzo długi okres, w trakcie którego stan wiedzy ogółu społeczeństwa o takich warunkach umownych uległ zmianie?”.
21. Uwagi na piśmie przedstawiły następujące instytucje finansowe: Caixabank, S.A., Banco Santander, S.A., Targobank, S.A., Caja Rural de Teruel, S.C.C., Caja Rural de Navarra, S.C.C., Caja Rural de Jaén, Barcelona and Madrid, S.C.C., Caja Rural de Asturias, S.C.C., Arquia Bank, S.A., dawniej Caja de Arquitectos, S.C.C., Nueva Caja Rural de Aragón, S.C.C., Caja Rural de Granada, S.C.C., Caja Rural del Sur, S.C.C., Caja Rural de Albacete, Ciudad Real and Cuenca, S.C.C. (Globalcaja), Caja Rural Central, S.C.C. i in., Unicaja Banco, S.A., Banco de Sabadell, S.A. and Ibercaja Banco S.A.. Ponadto uwagi na piśmie przedstawili ADICAE, rządy hiszpański, polski i portugalski oraz Komisja Europejska. Trybunał zadał stronom pytania na piśmie, aby udzieliły na nie odpowiedzi podczas rozprawy. Z wyjątkiem rządów polskiego i portugalskiego, owe strony uczestniczyły również w rozprawie, która odbyła się w dniu 28 września 2023 r.
IV. Ocena
Uwagi wstępne dotyczące kontroli sądowej spornych „klauzul dolnego progu” („clausulas suelo”)
22. Przed przeanalizowaniem pytań prejudycjalnych należy poczynić kilka wstępnych uwag w przedmiocie kontroli sądowej „klauzul dolnego progu” dokonywanej w Hiszpanii i przed Trybunałem Sprawiedliwości.
23. „Klauzule dolnego progu” to standardowe warunki zawarte w warunkach ogólnych różnych umów o kredyty hipoteczne zawieranych z konsumentami przez znaczną liczbę instytucji finansowych w Hiszpanii. Określano w nich minimalną stopę, poniżej której nie mogło spaść oprocentowanie zmienne, niezależnie od tego, czy stopa referencyjna spadała poniżej tego poziomu. Minimalne stopy procentowe określone w tych umowach kredytu wynosiły zazwyczaj między dwa a pięć procent(4). Gdy stopy procentowe stosowanie w umowach kredytu hipotecznego (zazwyczaj EURIBOR) spadały zdecydowanie poniżej takiego progu określonego w „klauzulach dolnego progu”, konsumenci będący stroną umowy kredytowej z takimi klauzulami przekonywali się, że nie mogą skorzystać na tym spadku i pomimo zmiennego oprocentowania kredytu hipotecznego nadal muszą płacić minimalną stopę procentową(5). Konsumenci indywidualni i stowarzyszenia konsumentów wnieśli w Hiszpanii kilka tysięcy pozwów, zarzucając nielegalność „klauzul dolnego progu” i domagając się zwrotu nadpłaconych odsetek.
24. Tribunal Supremo (sąd najwyższy) w przełomowym wyroku z dnia 9 maja 2013 r. (potwierdzonym orzeczeniem z dnia 25 marca 2015 r.) przeanalizował legalność „klauzul dolnego progu” w kontekście powództwa zbiorowego wytoczonego przez stowarzyszenie konsumenckie przeciwko wielu instytucjom bankowym. Orzekł, że takie klauzule, które odnoszą się do definicji głównego przedmiotu umowy, były pod względem gramatycznym zrozumiałe dla konsumentów i tym samym spełniały wymóg z art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13, aby były sporządzone „prostym, zrozumiałym językiem” w rozumieniu art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13. Chociaż sąd uznał, że „klauzule dolnego progu” w tej sprawie były same w sobie zgodne z prawem, stwierdził też, że nie spełniają one wymogu przejrzystości materialnej(6). Stwierdzono to się na tej podstawie, że konsumentom nie przedstawiono w momencie zawierania umowy odpowiednich informacji na temat prawnych i finansowych konsekwencji spornego warunku. Tribunal Supremo (sąd najwyższy), dokonawszy oceny tych klauzul w świetle ogólnych kryteriów dobrej wiary, równowagi praw i obowiązków umownych oraz przejrzystości, przewidzianych w art. 3 ust. 1, art. 4 ust. 1 i art. 5 dyrektywy 93/13, uznał je za nieważne.
25. W wyroku z dnia 9 maja 2013 r. Tribunal Supremo (sąd najwyższy) ograniczył skutek restytucyjny stwierdzenia nieważności do nadpłat dokonanych po wydaniu wyroku ze względu na poważne konsekwencje ekonomiczne, jakie retroaktywny skutek restytucyjny miałby dla sektora bankowego. To ograniczenie skutku restytucyjnego w czasie zostało uznane za niezgodne z art. 6 dyrektywy 93/13 w wyroku Trybunału wydanym w sprawie Gutiérrez Naranjo i in(7).
26. To właśnie w tym kontekście przeanalizuję oba pytania prejudycjalne.
W przedmiocie pytania pierwszego
27. W pytaniu pierwszym sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy art. 4 ust. 1 dyrektywy 93/13 i art. 7 ust. 3 tej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że pozwalają one sądowi krajowemu na dokonanie abstrakcyjnej oceny przejrzystości warunków umownych w kontekście postępowania wszczętego pozwem zbiorowym w okolicznościach, w których dane postępowanie jest skierowane przeciwko znacznej liczbie instytucji finansowych i wiąże się z dużą liczbą umów.
28. Wątpliwości sądu odsyłającego co do adekwatności przeprowadzenia abstrakcyjnej oceny klauzul umownych w kontekście powództwa zbiorowego wynikają, po pierwsze, z brzmienia art. 4 ust. 1 dyrektywy 93/13. Zgodnie z tym przepisem nieuczciwy charakter warunku umownego należy oceniać z uwzględnieniem wszystkich okoliczności towarzyszących zawarciu umowy, biorąc pod uwagę moment zawierania tej umowy. Po drugie, sąd odsyłający zwraca uwagę na odmienny charakter postępowań wszczętych pozwem indywidualnym i zbiorowym: w pierwszym przypadku dochodzi do konkretnego badania stosunku umownego, którego częścią jest sporny warunek, natomiast druga sytuacja wiąże się z abstrakcyjną kontrolą danej klauzuli. Po trzecie, sąd odsyłający podkreśla złożoność okoliczności sprawy w postępowaniu głównym, która wynika z bardzo dużej liczby pozwanych i umów, których dotyczy sprawa, jak również z różnego brzmienia „klauzul dolnego progu”.
29. Aby ustosunkować się do tych wątpliwości, należy przede wszystkim przypomnieć orzecznictwo Trybunału dotyczące charakteru kontroli sądowej w postępowaniach wszczynanych pozwem zbiorowym i indywidualnym, jak również kontroli wymogu przejrzystości warunków umownych. W świetle tego orzecznictwa zbadam, czy i na jakich warunkach możliwe jest przeprowadzenie kontroli przejrzystości w kontekście powództwa zbiorowego prowadzonego na taką skalę jak w postępowaniu głównym.
a) Charakter kontroli sądowej w postępowaniach wszczętych pozwem zbiorowym i indywidualnym
30. System ochrony sądowej ustanowiony dyrektywą 93/13 opiera się na dwóch rodzajach środków prawnych: powództwach indywidualnych i zbiorowych. Te dwa rodzaje powództw pozostają wobec siebie w stosunku komplementarności(8). Równolegle do prawa podmiotowego konsumenta do wystąpienia do sądu o zbadanie nieuczciwego charakteru danego warunku umowy, której konsument jest stroną, przewidziany w art. 7 ust. 2 dyrektywy 93/13 mechanizm pozwala państwom członkowskim na wprowadzenie kontroli nieuczciwych warunków zawartych we wzorach umów w drodze powództw o nakazanie zaprzestania szkodliwych praktyk wytaczanych w interesie publicznym przez stowarzyszenia ochrony konsumentów(9).
31. Cel polegający na zaprzestaniu stosowania nieuczciwych warunków przyświeca również dyrektywie 2009/22(10), która stanowi uzupełnienie ochrony konsumentów przewidzianej dyrektywą 93/13 poprzez udostępnienie odpowiednich środków proceduralnych na potrzeby nakazu sądowego(11).
32. Trybunał orzekł, że powództwa indywidualne i powództwa zbiorowe w kontekście dyrektywy 93/13 mają różne cele i skutki prawne, jak również różnią się co do swojego charakteru(12). Zatem w kontekście powództwa z udziałem indywidualnego konsumenta sądy są zobowiązane do dokonania in concreto oceny nieuczciwego charakteru warunku uwzględnionego w umowie, która została już zawarta. Sąd krajowy jest zobowiązany do uwzględnienia, zgodnie z art. 4 ust. 1 dyrektywy 93/13, wszystkich okoliczności towarzyszących zawarciu umowy. W przypadku powództwa o zaniechanie do sądów należy dokonanie in abstracto oceny nieuczciwego charakteru warunków wprowadzonych przez przedsiębiorców do umów zawieranych z konsumentami. Co więcej, z prewencyjnego charakteru i odstraszającego celu powództw o zaniechanie, jak również z okoliczności, że są one niezależne od wszelkich konkretnych sporów, wynika, iż powództwa te mogą być wytaczane nawet w sytuacji, gdy warunki umowne, których dotyczy żądanie wydania zakazu stosowania, nie stały się częścią żadnej konkretnej umowy(13).
33. Należy przy tym zauważyć, że dokonywana in abstracto weryfikacja nieuczciwych warunków jest charakterystyczna dla mechanizmów zbiorowego dochodzenia roszczeń, o których mowa w art. 7 dyrektywy 93/13(14). Rozważenie wszystkich indywidualnych okoliczności umowy jest stosowne wyłącznie w kontekście powództwa indywidualnego(15). Wynika to z art. 4 ust. 1 tej dyrektywy, który stanowi, że ocena wszystkich okoliczności towarzyszących zawarciu umowy, pozostaje „bez uszczerbku dla art. 7 ust. 2”. Zatem kontrola sądowa w postępowaniach zbiorowych jest zawsze abstrakcyjna, niezależnie od tego, czy warunki poddane kontroli zostały zastosowane w konkretnych umowach czy też nie.
34. Co się tyczy skutków powództw indywidualnych i zbiorowych, stwierdzenie nieuczciwego charakteru w ramach powództwa indywidualnego jest wiążące jedynie dla konsumenta będącego stroną tego postępowania. W powództwach zbiorowych stwierdzenie nieuczciwego charakteru może mieć szersze zastosowanie. Z orzecznictwa Trybunału wynika, że przepisy krajowe mogą przewidywać skutek ultra partes stwierdzenia nieuczciwego charakteru w ramach powództwa o zaniechanie wytoczonego przeciwko przedsiębiorców(16).
35. Mechanizmy weryfikacji in abstracto w ramach powództwa zbiorowego uzupełniają prawo podmiotowe konsumenta do wytoczenia powództwa indywidualnego i uwzględnienia wszystkich okoliczności jego umowy. Ponieważ powództwa zbiorowe i indywidualne pozostają względem siebie komplementarne, system ochrony sądowej ustanowiony dyrektywą 93/13 musi gwarantować możliwość skorzystania z obydwu powództw. Zatem wymogi mające zastosowanie w odniesieniu do powództwa indywidualnego, w szczególności konieczność uwzględniania wszystkich indywidualnych okoliczności umowy, nie stoją na przeszkodzie wytoczeniu powództwa zbiorowego, które jest niezależne od konkretnego sporu i okoliczności indywidualnych.
36. Powództwa indywidualne i powództwa zbiorowe stanowią elementy składowe kompleksowego systemu ochrony konsumentów wprowadzonej mocą dyrektywy 93/13.
b) Przejrzystość kontroli warunków umownych
37. Wymóg przejrzystości znajduje swój wyraz w zasadzie, z której wynika, że warunki umowne muszą być sformułowane prostym, zrozumiałym językiem (art. 4 ust. 2 i art. 5 dyrektywy 93/13)(17). Ponadto z motywu (20) dyrektywy 93/13 i załącznika pkt 1 lit. a) do tej dyrektywy wynika, że konsument musi uzyskać wcześniejszą wiedzę na temat wszystkich warunków umowy, aby móc podjąć w oparciu o pełną znajomość faktów decyzję, czy zamierza związać się tymi warunkami(18).
38. W szczególności na podstawie art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 ocena nieuczciwego charakteru nie może odnosić się ani do definicji „głównego przedmiotu umowy” ani do „relacji ceny i wynagrodzenia do dostarczonych w zamian towarów lub usług, o ile warunki te zostały wyrażone prostym i zrozumiałym językiem”. Wynika z tego, że zastosowanie wyjątku od mechanizmu kontroli nieuczciwego charakteru warunków umownych w stosunku do tak zwanych warunków podstawowych (zwanego „wyłączeniem dotyczącym warunków podstawowych”) jest uzależnione od przejrzystości tych warunków.
39. W art. 5 dyrektywy 93/13 zawarto ogólniejszą zasadę przejrzystości wymagającą, że warunki umowne „muszą zawsze być sporządzone prostym i zrozumiałym językiem”. Przepis ten można uznać za stwierdzający, jak sugeruje się w literaturze naukowej, pewną „nadrzędną zasadę” przejrzystości(19).
40. Trybunał orzekł, że wymóg przejrzystości zawarty, jak się zdaje, w art. 4 dyrektywy 93/13 ma taki sam zakres jak wymóg przewidziany w art. 5 tej dyrektywy(20).
41. Zdaniem Trybunału wymóg przejrzystości należy rozumieć szeroko(21), jako obejmujący zarówno kryteria formalne, jak i materialne(22). Zasadniczo przejrzystość formalna odnosi się do brzmienia i sposobu przedstawienia konsumentowi odpowiednich informacji. W celu zilustrowania tego w wytycznych Komisji dotyczących nieuczciwych warunków wymieniono następujące aspekty przedstawiania warunków umownych, uznając je za czynniki istotne dla oceny przejrzystości: przejrzystość prezentacji wizualnej, fakt, czy struktura umowy jest logiczna oraz czy ważne warunki należycie wyeksponowano, a nie ukryto pośród innych postanowień lub czy warunki znajdują się w umowie lub kontekście, w którym można byłoby ich w sposób uzasadniony oczekiwać, w tym w związku z innymi powiązanymi warunkami umowy itp(23).
42. Kontrola przejrzystości materialnej warunków umownych(24) wykracza poza ocenę prostego i zrozumiałego charakteru sporządzenia warunku i obejmuje również analizę, czy warunek pozwala konsumentowi zrozumieć jego rzeczywiste konsekwencje.
43. W tym względzie, jak wynika z utrwalonego orzecznictwa Trybunału, poinformowanie przed zawarciem umowy o warunkach umownych i konsekwencjach zawarcia umowy ma fundamentalne znaczenie dla konsumenta. To w szczególności na podstawie tych informacji konsument podejmuje decyzję, czy zamierza w umowie związać się warunkami sformułowanymi uprzednio przez przedsiębiorcę(25). Wymóg ten należy zatem rozumieć jako nakładający obowiązek, aby dany warunek umowny nie tylko był zrozumiały dla konsumenta pod względem formalnym i gramatycznym, ale również umożliwić przeciętnemu konsumentowi właściwie poinformowanemu oraz dostatecznie uważnemu i rozsądnemu zrozumienie konkretnego działania metody obliczania tej stopy procentowej i oszacowanie tym samym w oparciu o jednoznaczne i zrozumiałe kryteria – potencjalnie istotne – konsekwencji ekonomicznych takiego warunku dla swoich zobowiązań finansowych(26).
44. Jak dotąd, wymóg przejrzystości był badany przez Trybunał w kontekście powództw indywidualnych w świetle art. 4 ust. 2 i art. 5 dyrektywy 93/13 i głównie w odniesieniu do umów kredytu. W takim kontekście kwestię spełnienia wymogu przejrzystości należy badać w świetle wszystkich istotnych informacji i wszystkich istotnych okoliczności faktycznych, wśród których znajdują się reklamy i informacje dostarczone w ramach negocjacji spornej umowy kredytu nie tylko przez samego kredytodawcę, lecz również przez każdą inną osobę, która w imieniu tego przedsiębiorcy uczestniczyła w sprzedaży danego kredytu(27). Ściślej rzecz ujmując, to do sądu krajowego należy ustalenie, z uwzględnieniem ogółu okoliczności zawarcia umowy kredytu, czy w rozpatrywanej sprawie konsumentowi podano wszystkie informacje mogące mieć wpływ na zakres jego obowiązków i pozwalające mu ocenić między innymi całkowity koszt kredytu(28). Wśród elementów istotnych dla oceny znajduje się również język używany przez instytucję finansową w dokumentach przedumownych i umownych(29).
45. Wynika z tego, że w kontekście powództwa indywidualnego sąd krajowy dla celów kontroli przejrzystości powinien uwzględnić wszystkie okoliczności towarzyszące zawarciu umowy kredytu. Tymczasem należy zauważyć, że wiele elementów składających się na sądową ocenę przejrzystości opiera się na ocenie obiektywnej. Sąd krajowy ocenia standardowy warunek umowny zawarty w standardowej dokumentacji umownej i przedumownej sporządzonej wcześniej przez kredytodawcę w odniesieniu do kredytów oferowanych nieokreślonej liczbie konsumentów. Ponadto punktem odniesienia dla kontroli przejrzystości nie jest konkretny indywidualny konsument, lecz właściwie poinformowany oraz dostatecznie uważny i racjonalny przeciętny konsument(30).
46. Pojęcie przeciętnego konsumenta stanowi fictio iuris, która zmierza do sprowadzenia bardzo zróżnicowanej rzeczywistości do wspólnego mianownika(31). W związku z tym stanowi obiektywne kryterium odniesienia. W tym względzie Trybunał orzekł, że spełnienie wymogu przejrzystości należy zweryfikować w odniesieniu do obiektywnego standardu właściwie poinformowanego oraz dostatecznie uważnego i rozsądnego przeciętnego konsumenta(32). Standardowi temu nie odpowiada w szczególności ani konsument mniej poinformowany niż ten przeciętny konsument, ani konsument bardziej poinformowany od tego ostatniego(33).
47. Mając na względzie wszystkie elementy składające się na kontrolę przejrzystości, taka jak wykształcona w orzecznictwie Trybunału, w literaturze akademickiej słusznie zauważono, że „przeszkoda w spełnieniu kryterium przejrzystości” znacznie się zwiększyła(34), powodując, że model przeciętnego konsumenta „został lepiej dostosowany do realiów zachowania konsumentów przy zawieraniu umów adhezyjnych”.(35)
48. Tytułem dalszego przykładu: w sprawie dotyczącej umów denominowanych w walucie obcej, chociaż dany konsument otrzymał znaczną ilość informacji, Trybunał orzekł, że wymóg przejrzystości nie może zostać spełniony poprzez samo przekazanie konsumentowi informacji, choćby i obszernych. Konsument musi być również informowany o kontekście gospodarczym, który może mieć wpływ na wahania kursu walutowego, i musi mieć możliwość konkretnego zrozumienia potencjalnie poważnych konsekwencji dla jego sytuacji finansowej(36).
49. Im wyższy próg spełnienia wymogu przejrzystości, tym niższe są oczekiwania, jakie można mieć wobec przeciętnego konsumenta(37). Co więcej, to na przedsiębiorcy spoczywa obowiązek udowodnienia, że zostały spełnione ciążące na nim obowiązki przedumowne i umowne dotyczące w szczególności przejrzystości warunków umownych, które to obowiązki wynikają z art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13(38).
50. W zestawieniu z obiektywnym standardem modelu przeciętnego konsumenta i ustalaniem wysokiego progu dla wymogu przejrzystości sądowa kontrola przejrzystości warunków umownych stała się bardziej obiektywna opierając się na standaryzacji umów.
51. W świetle tych rozważań zbadam następnie, czy powództwo zbiorowe jest stosownym mechanizmem sądowym do kontroli przejrzystości.
c) Stosowność powództwa zbiorowego dla kontroli przejrzystości warunków umownych
52. W ramach systemu ochrony ustanowionego dyrektywą 93/13 sądowa kontrola nieuczciwego charakteru warunków umownych oraz zbadanie ich przejrzystości nie zależy od rodzaju powództwa, a więc tego czy jest indywidualne, czy zbiorowe. Sam początek art. 4 ust. 1 dyrektywy 93/13, który przewiduje indywidualną ocenę nieuczciwego charakteru warunku, stanowi, że ocena ta pozostaje bez uszczerbku dla art. 7 („nie naruszając art. 7”). Zgodnie ze wspomnianym już podejściem komplementarnym indywidualna ocena potencjalnie nieuczciwego charakteru warunku zawartego w konkretnej umowie nie wyklucza oceny in abstracto tego warunku w kontekście powództwa zbiorowego.
53. Co się tyczy wymogu przejrzystości, nic w dyrektywie 93/13 nie wskazuje, aby kontrola takiej przejrzystości w kontekście powództwa zbiorowego była wykluczona. Po pierwsze, przejrzystość jest warunkiem wstępnym zastosowania „wyłączenia dotyczącego warunków podstawowych” na podstawie art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13. Gdyby badanie przejrzystości warunków umownych nie było możliwe w kontekście postępowania wszczętego pozwem zbiorowym, oznaczałoby to, że „warunki podstawowe” zawsze byłyby wyłączone z kontroli w takim postępowaniu. Nie byłoby bowiem możliwe zbadanie w inny sposób, czy są one sporządzone prostym i zrozumiałym językiem.
54. Po drugie, w art. 5 dyrektywy 93/13(39) nie dokonuje się rozróżnienia między powództwami indywidualnymi a zbiorowymi, pomijając mającą zastosowanie regułę wykładni. Z przytoczonego przepisu wynika, że przewaga reguły wykładni najkorzystniejszej dla konsumenta nie ma zastosowania w kontekście postępowań w zakresie zbiorowego dochodzenia roszczeń przewidzianych przez państwa członkowskie na podstawie art. 7 ust. 2(40).
55. Ścisły wyjątek przewidziany w art. 5 wskazuje, że wymóg przejrzystości odnosi się do warunku standardowego, a nie do rodzaju powództwa wytoczonego przed sądami w celu dokonania kontroli tego warunku. Jak zauważyłam powyżej(41), art. 5 jest przepisem centralnym, zawierającym „zasadę nadrzędną”, której nie można ograniczać wyłącznie do postępowań indywidualnych. Ze względu na znaczenie wymogu przejrzystości w systemie ochrony ustanowionym dyrektywą 93/13 wymóg ten musi być zatem jednakowo ważny w odniesieniu do mechanizmu przewidzianego w art. 7 ust. 2(42).
56. Zamiast uniemożliwiać kontrolę przejrzystości w ramach powództwa zbiorowego kontrola sądowa musi być raczej dostosowana do celu i skutków prawnych powództw zbiorowych.
57. Odmienna wykładnia, jak zasadniczo stwierdziła Komisja w swoich uwagach na piśmie, niweczyłaby cel powództw zbiorowych poprzez wyłączenie wymogu przejrzystości z kontroli sądowej, mimo iż zbiorowe dochodzenie roszczeń jest istotnym elementem systemu ochrony konsumentów przewidzianym w dyrektywie 93/13.
58. Co więcej, takie wykluczenie byłoby niezgodne z ochroną sądową zapewnianą dyrektywą 2009/22, mającą zastosowanie w sprawie rozpoznawanej w postępowaniu głównym, co jak zauważono powyżej, stanowi uzupełnienie ochrony konsumentów przewidzianej dyrektywą 93/13. Dyrektywa 2009/22 przewidywała harmonizację powództw o zaprzestanie szkodliwych praktyk [powództw o zaniechanie], których celem jest ochrona zbiorowych interesów konsumentów objętych dyrektywami wymienionymi w załączniku I, wśród których znajduje się dyrektywa 93/13. Powództwo o zaprzestanie szkodliwych praktyk [powództwo o zaniechanie] może zostać wytoczone w celu zakwestionowania naruszenia dowolnego z przepisów dyrektywy 93/13, w tym przepisu dotyczącego przejrzystości.
59. Wykluczenie badania przejrzystości warunków umownych w kontekście powództwa zbiorowego byłoby również niespójne z niedawnymi zmianami prawodawstwa zmierzającymi ku wzmocnieniu mechanizmów proceduralnych na rzecz ochrony zbiorowych interesów konsumentów, a mianowicie przyjęciem dyrektywy 2020/1828 w sprawie powództw przedstawicielskich, uchylającej dyrektywę 2009/22(43). Dyrektywa 2020/1828 ma zastosowanie do powództw przedstawicielskich(44) prowadzonych w przedmiocie naruszenia przepisów prawa Unii, o których mowa w załączniku I do tej dyrektywy, w tym dyrektywy 93/13(45). Zignorowanie tych zmian i interpretowanie dyrektywy 93/13 w taki sposób, że kontrola przejrzystości nie byłaby stosowna w ramach powództwa zbiorowego prowadziłoby do poważnej defragmentacji i podważałoby skuteczność systemu ochrony konsumentów, który obecnie uzupełnia dyrektywa 2020/1828. Oznaczałoby to poważny regres w ochronie zbiorowych interesów konsumentów.
60. Co się tyczy elementów kontroli sądowej wymogu przejrzystości w powództwach zbiorowych, możliwa jest transpozycja orzecznictwa przedstawionego w poprzedniej części z dostosowaniami niezbędnymi w świetle zastosowanego mechanizmu proceduralnego. Elementy charakterystyczne dla powództwa indywidualnego, a mianowicie uwzględnienie wszystkich okoliczności towarzyszących zawarciu każdej umowy, nie mają zastosowania. Z kolei przy abstrakcyjnym badaniu przejrzystości mają zastosowanie obiektywne elementy kontroli przejrzystości. W tym kontekście, jak zasadniczo stwierdziła Komisja na rozprawie, musi istnieć możliwość oceny klauzuli umownej niezależnie od konkretnych i indywidualnych okoliczności każdej z umów. Wynika to ze standaryzacji zawierania umów, która znajduje odzwierciedlenie w obiektywnej wykładni standardowego przeciętnego konsumenta, niezależnie od mechanizmu procesowego stosowanego na potrzeby kontroli przejrzystości.
61. Ściślej rzecz ujmując, aby ocenić formalną i materialną przejrzystość warunku w umowach kredytu, w kontroli sądowej należy skupić się na standardowych dokumentach oraz standardowych praktykach umownych i przedumownych przyjętych przez danego przedsiębiorcę wobec przeciętnego konsumenta przy promowaniu i oferowaniu umowy. Kontrola ta obejmuje praktyki umowne danego przedsiębiorcy, ale również jego praktyki przedumowne, a mianowicie materiały reklamowe skierowane do każdego konsumenta oraz standardowe informacje przedumowe lub wytyczne przedstawiane przez dowolną inną osobę, która uczestniczy w sprzedaży danego kredytu w imieniu tego przedsiębiorcy. Wszystkie te elementy składają się na to, co sąd apelacyjny słusznie określił mianem „standardowego schematu” zawierania umowy(46). W zależności od rodzaju warunku umownego sąd krajowy musi określić odpowiednie kryteria pozwalające uznać wymóg przejrzystości za spełniony. Na podstawie tych kryteriów sąd musi ustalić, czy przeciętny konsument jest w stanie zrozumieć konkretne działanie tego warunku, a zatem ocenić na podstawie jasnych i zrozumiałych kryteriów potencjalnie istotne konsekwencje ekonomiczne takiego warunku dla jego zobowiązań finansowych.
62. Jeżeli chodzi konkretniej o kontrolę „klauzul dolnego progu” w postępowaniu głównym, należy ustalić, czy włączenie tych klauzul stanowiło ogólną praktykę w standardowej dokumentacji bankowej. Kontrola sądowa koncentruje się następnie na stosowanych przez przedsiębiorców standardowych praktykach umownych i przedumownych w celu określenia kryteriów, które sprawiają, że dany warunek jest przejrzysty lub nie.
63. Jak zauważył sąd odsyłający, krajowy sąd apelacyjny zidentyfikował pewne praktyki istotne dla kontroli przejrzystości „klauzul dolnego progu”. Te praktyki obejmowały ukrywanie lub maskowanie skutków klauzuli, jej umiejscowienie w umowie lub jej prezentacja wraz z warunkiem ograniczającym korektę w górę(47). W sytuacji gdy kontrola sądowa obejmuje więcej niż jednego pozwanego, ważne jest ustalenie w odniesieniu do każdego banku, czy w jego praktyce zawierania umów spełniono kryteria przejrzystości(48).
64. Co więcej, odpowiednie kryterium istotne dla oceny przejrzystości klauzuli „dolnego progu” w umowach standardowych może obejmować kwestię tego, czy okres obowiązywania umowy został odzwierciedlony w informacjach przekazanych konsumentowi. Umowa kredytu hipotecznego jest umową długoterminową, czy też nawet, jak sugeruje się w literaturze naukowej, umową „dożywotnią”(49). Konsument musi być w stanie zrozumieć stosunek między danym warunkiem, przyszłym rozwojem gospodarki i konsekwencjami dla jego sytuacji finansowej z pomocą symulacji. Nie można zatem uznać wymogu przejrzystości za spełniony na tej podstawie, że przekazano konsumentowi informacje o „klauzuli dolnego progu”, jeżeli informacje te opierają się na założeniu, że kontekst ekonomiczny pozostanie taki sam przez cały okres obowiązywania umowy(50). Konsument musi zostać poinformowany, że zmieniające się okoliczności gospodarcze mogłyby mieć potencjalnie poważne konsekwencje dla jego sytuacji finansowej ze względu na zastosowanie „klauzuli dolnej granicy”.
65. Podsumowując, kontrola sądowa przejrzystości w powództwach zbiorowych jest stosowna i możliwa. Metoda zastosowana przez krajowy sąd apelacyjny, opisana przez sąd odsyłający, stanowi konkretny przykład w tym względzie. Kontrolę sądową należy dostosować do poziomu abstrakcji właściwego dla powództw zbiorowych i należy koncentrować się na standardowej praktyce w zakresie zawierania umów stosowanej przez dostawcę wobec obiektywnego standardu właściwie poinformowanego oraz dostatecznie uważnego i racjonalnie przeciętnego konsumenta.
d) Kontrola przejrzystości w kontekście powództwa zbiorowego wytoczonego przeciwko dużej liczbie dostawców
66. Kolejną kwestią podniesioną przez sąd odsyłający jest to, czy aspekty „ilościowe” sprawy rozpoznawanej w postępowaniu głównym powinny prowadzić do wniosku, że abstrakcyjna kontrola przejrzystości nie jest stosowna. Sąd odsyłający wyjaśnia, że w przeciwieństwie do sytuacji, w której powództwo zbiorowe wytacza się przeciwko jednej instytucji finansowej lub bardzo niewielkiej liczbie instytucji finansowych, sprawa w postępowaniu głównym dotyczy dużej liczby pozwanych instytucji finansowych i dużej liczby umów o wielu różnych brzmieniach i zawierających wiele różnych sformułowań, stosowanych przez długi czas.
67. W tym względzie należy na wstępie wskazać, że art. 7 ust. 3 dyrektywy 93/13 stanowi, że przy należytym uwzględnieniu przepisów krajowych zbiorowe prawne środki zabezpieczające można skierować „oddzielnie lub łącznie” przeciwko „kilku” przedsiębiorcom z tego samego sektora gospodarki, którzy stosują te same ogólne lub „podobne” warunki umowne. Z przepisu tego wynika, że istotnym kryterium w odniesieniu do pozwanych w ramach powództwa grupowego nie jest ich liczba, ale ich przynależność do tego samego sektora gospodarki. Jeżeli chodzi o przedmiot powództwa, kontrola sądowa dotyczy podobnych warunków.
68. Pozwane instytucje finansowe, które przedstawiły uwagi na piśmie, jak również rząd hiszpański, zauważały, że „jednorodność” okoliczności jest warunkiem koniecznym do wytoczenia powództwa zbiorowego. Z ich uwag wynika w istocie, że wymóg ten jest spełniony, gdy różne sytuacje indywidualne mogą być rozstrzygane zbiorowo, ponieważ wykazują one podobieństwo faktyczne i prawne pozwalające na dokonanie wspólnej oceny. Argumentowali oni, że powództwo zbiorowe w postępowaniu głównym nie powinno było zostać dopuszczone ze względu na niespełnienie wymogu jednorodności.
69. W tym względzie należy zauważyć, że ani w dyrektywie 93/13, ani w dyrektywie 2009/22 nie przewidziano „jednorodności” okoliczności jako warunku korzystania z mechanizmów zbiorowego dochodzenia roszczeń. W art. 7 ust. 3 dyrektywy 93/13 mowa jedynie o wymogach materialnych dotyczących tożsamości sektora gospodarki i podobieństwa warunków umownych. Przepis ten nie przewiduje wymogów proceduralnych co do wymaganego stopnia podobieństwa poszczególnych roszczeń indywidualnych umożliwiającego wniesienie powództwa zbiorowego do sądu, ponieważ kwestia ta jest zagadnieniem regulowanym przez krajowe prawo procesowe. O ile zatem Trybunał określił już wielokrotnie i przy uwzględnieniu wymogów wynikających z art. 6 ust. 1 oraz z art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 sposób, w jaki sąd krajowy musi zapewnić ochronę praw wywodzonych przez konsumentów z tej dyrektywy, o tyle zasadniczo prawo Unii nie harmonizuje procedur stosowanych w odniesieniu do badania potencjalnie nieuczciwego charakteru warunku umowy, a tym samym procedury te należą do zakresu krajowego porządku prawnego państw członkowskich na mocy zasady autonomii proceduralnej tychże państw, pod warunkiem jednak, że nie są one mniej korzystne niż w wypadku podobnych sytuacji podlegających prawu krajowemu (zasada równoważności) oraz że nie czynią w praktyce niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym wykonywania praw przyznanych konsumentom przez prawo Unii (zasada skuteczności)(51).
70. Krajowe prawo procesowe może zatem przewidywać „jednorodność” powództw jako warunek konieczny dopuszczalności powództwa zbiorowego w przedmiocie kontroli nieuczciwych warunków umownych. Ponieważ jednak art. 7 ust. 3 dyrektywy 93/13 przewiduje kontrolę sądową podobnych warunków w powództwach zbiorowych, wymogu jednorodności nie można interpretować w ten sposób, by wszystkie okoliczności danego powództwa musiały być identyczne. Jeżeli powództwo zbiorowe dotyczy tej samej kategorii pozwanych, tego samego rodzaju klauzul wywołujących takie same skutki i tego samego rodzaju stosunków prawnych, wszystkie te elementy mogą stanowić istotne wskazanie, że podstawa powództwa jest wystarczająco podobna, by można było uznać takie powództwo za dopuszczalne. Jeżeli możliwe jest dokonanie obiektywnej oceny sądowej zestandaryzowanych warunków umownych, nie powinna zachodzić konieczność uwzględniania faktycznych i prawnych aspektów właściwych dla każdej umowy i każdego z konsumentów, na których te warunki mają wpływ.
71. Ostatecznie to do sądu krajowego należy ustalenie, czy w sprawie rozpoznawanej w postępowaniu głównym istnieje wystarczający stopień podobieństwa, by można uznać powództwo zbiorowe za dopuszczalne. W tym względzie może on wziąć pod uwagę okoliczność, że pozwani są instytucjami bankowymi, wszystkie sporne klauzule są standardowymi klauzulami „dolnego progu”, stosunki umowne obejmujące „klauzule dolnego progu” stanowią część umów kredytów hipotecznych, a skutkiem tych klauzul jest wykluczenie zmiany stopy procentowej poniżej określonego poziomu.
72. Należy zwrócić uwagę, że nawet w dyrektywie 2020/1828, stanowiącej najważniejszy przykład harmonizacji w dziedzinie powództw zbiorowych, nie dokonano harmonizacji wszystkich aspektów powództw przedstawicielskich, które reguluje. Zgodnie z motywem 12 tej dyrektywy, stosownie do zasady autonomii proceduralnej, to do państw członkowskich należy decyzja co do „wymaganego stopnia podobieństwa roszczeń indywidualnych […], aby dana sprawa mogła zostać dopuszczona do rozpoznania jako powództwo przedstawicielskie”. W motywie tym przypomniano jednak o ograniczeniu zasady skuteczności polegającym na tym, iż „[t]akie przepisy krajowe nie powinny utrudniać skutecznego funkcjonowania mechanizmu proceduralnego powództw przedstawicielskich wymaganych na mocy [dyrektywy 2020/1828]”.
73. Nawet jeżeli dyrektywa 2020/1828 nie ma zastosowania w sprawie rozpoznawanej w postępowaniu głównym, podczas rozprawy niektóre instytucje finansowe przytaczały przykłady krajowych transpozycji tej dyrektywy, a w szczególności ustawy niemieckie i włoskie, w których przewiduje się wymóg „jednorodności” w kontekście powództw przedstawicielskich.
74. Fakt, że istnieją przepisy krajowe przewidują wymóg „jednorodności”, nie prowadzi jednak do wniosku, że z uwagi na ten wymóg zbiorowe dochodzenie roszczeń nie jest właściwe w sytuacji, gdy powództwo zbiorowe jest skierowane przeciwko wielu instytucjom finansowym i dotyczy wielu umów. Istotną kwestią jest zbadanie, czy wdrożenie wymogu jednorodności zapewnia właściwą równowagę między podobieństwem sytuacji objętych powództwem zbiorowym, ekonomią procesową a skutecznością zbiorowego dochodzenia roszczeń(52).
75. Niektóre instytucje finansowe podniosły w swoich pismach procesowych, że sprawa sądowa jest niemożliwa do przeprowadzenia. Nie jest jednak zadaniem Trybunału badanie empirycznych aspektów sprawy sądowej. Jeżeli sąd odsyłający uzna, że sytuacje faktyczne i prawne umożliwiają zestandaryzowaną ocenę klauzul umownych, wówczas na sądzie tym spoczywa obowiązek podjęcia koniecznych środków zarządzania pracą sądu, aby umożliwić prowadzenie postępowania.
76. Należy jednak zauważyć, że skala sprawy sądowej nie powinna rzutować na prawo każdej instytucji finansowej do skutecznej ochrony sądowej. Wobec braku w dyrektywie 93/13 i 2009/22 przepisu przewidującego wyraźnie system skutecznej ochrony sądowej przedsiębiorcy dyrektywy te należy interpretować w świetle art. 47 karty(53). Każda instytucja finansowa musi mieć możliwość wykazania, że jej własna zestandaryzowana praktyka spełnia kryteria przejrzystości.
77. Ostatnią kwestią podniesioną przez sąd odsyłający jest dodatkowa złożoność, która wynika w niniejszej sprawie z połączenia powództwa o zwrot zapłaconych kwot w związku ze stwierdzeniem nieuczciwości warunku, którego dotyczy sprawa, z powództwem o zaniechanie. W tym względzie należy zauważyć, że kwestią krajowego prawa procesowego jest określenie sposobu wykonania orzeczenia wydanego w postępowaniu wszczętym pozwem zbiorowym. Możliwe trudności na etapie wykonania nie stanowią kryterium prawnego pozwalającego na wykluczenie możliwości zbiorowego dochodzenia roszczeń.
78. W świetle całości powyższych rozważań jestem zdania, że art. 4 ust. 1 dyrektywy 93/13, w zakresie odnoszącym się do wszystkich okoliczności towarzyszących zawarciu umowy, i art. 7 ust. 3 tej dyrektywy, w zakresie odnoszącym się do podobnych postanowień umownych, należy interpretować w ten sposób, że pozwalają one sądowi krajowemu na dokonanie abstrakcyjnej oceny przejrzystości warunków umownych w kontekście postępowania wszczętego pozwem zbiorowym w okolicznościach, w których dane postępowanie jest skierowane przeciwko znacznej liczbie instytucji finansowych i wiąże się z dużą liczbą umów. W celu dokonania takiej oceny na sądzie krajowym spoczywa obowiązek zbadania standardowej praktyki umownej i przedumownej każdej z zainteresowanych instytucji finansowych w świetle obiektywnego standardu właściwie poinformowanego oraz dostatecznie uważnego i rozsądnego przeciętnego konsumenta.
W przedmiocie pytania drugiego
79. W pytaniu drugim sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy abstrakcyjna kontrola przejrzystości z perspektywy przeciętnego konsumenta jest zgodna z art. 4 ust. 2 i art. 7 ust. 3 dyrektywy 93/13 w okolicznościach powództwa zbiorowego obejmującego znaczną liczbę instytucji finansowych, dużą liczbę różnych umów i konsumentów oraz w przypadku gdy dane warunki były zawarte w umowach przez długi okres.
80. Zarówno z drugiego pytania prejudycjalnego, jak i z postanowienia odsyłającego wynika, że sąd odsyłający ma wątpliwości co do możliwości ustalenia pojęcia „przeciętnego” konsumenta w kontekście powództwa zbiorowego o cechach „ilościowych” występujących w sprawie rozpoznawanej w postępowaniu głównym. W szczególności sąd odsyłający stwierdził, że powództwo zbiorowe obejmuje po pierwsze liczne instytucje finansowe różnej wielkości, o różnej strukturze, działające na różnych obszarach geograficznych (od małych kas oszczędnościowych o zasięgu regionalnym po niektóre duże europejskie banki o zasięgu międzynarodowym), po drugie różne wzory umów stosowane przez każdą instytucję finansową, po trzecie długi okres stosowania odpowiednich warunków oraz po czwarte różne grupy konsumentów, które są trudne do standaryzacji, takie jak konsumenci, którzy wstępują w prawa wynikające z umów kredytu zawartych przez przedsiębiorstwa deweloperskie; konsumenci, którzy korzystają z programów finansowania mieszkań socjalnych lub z programów dostępu do mieszkań publicznych w zależności od określonych przedziałów wiekowych; konsumenci, którzy uzyskują kredyt na warunkach szczególnych ze względu na wykonywany przez nich zawód (np. urzędnicy, pracownicy określonego przedsiębiorstwa).
81. Jeżeli chodzi o pojęcie przeciętnego konsumenta, wskazano już powyżej w kontekście analizy pytania pierwszego(54), że przestrzeganie wymogu przejrzystości należy ustalić w stosunku do obiektywnego standardu właściwie poinformowanego oraz dostatecznie uważnego i rozsądnego przeciętnego konsumenta(55). Standardowi temu nie odpowiada w szczególności ani konsument mniej poinformowany niż ten przeciętny konsument, ani konsument bardziej poinformowany od tego ostatniego(56).
82. Założenie obiektywnego punktu odniesienia dla przeciętnego konsumenta w kontekście dyrektywy 93/13 opiera się na pojęciu „konsumenta” w rozumieniu art. 2 lit. b) dyrektywy 93/13. Z pojęcia tego wynika, że ochrona przyznana przez tę dyrektywę zależy od celów, które przyświecają działaniu osoby fizycznej, a mianowicie celów wykraczających poza jej działalność handlową, gospodarczą lub zawodową, a nie od wiedzy specjalistycznej posiadanej przez daną osobę(57). Na podstawie tego założenia Trybunał orzekł, że fakt, iż osoba fizyczna zawierająca umowę z bankiem jest pracownikiem tego banku, nie stoi sam w sobie na przeszkodzie, by zakwalifikować tę osobę jako konsumenta w rozumieniu art. 2 lit. b) dyrektywy 93/13(58).
83. Ponieważ szczególna wiedza, jaką konsument może posiadać w kontekście postępowania indywidualnego, nie może uzasadniać odstępstwa od standardu przeciętnego konsumenta, tak samo powinno być, jeżeli chodzi o indywidualne cechy różnych konsumentów w kontekście powództwa zbiorowego. Obiektywne koncepcja przeciętnego konsumenta odpowiada sytuacji zawierania umów adhezyjnych, niezależnie od cech charakterystycznych czy liczby konsumentów, których dotyczy sprawa.
84. Jak wskazało w istocie ADICAE w swoich uwagach ustnych, różnice w wieku konsumentów, poziomie wykształcenia lub wykonywanym zawodzie nie mogą być uważane za decydujące kryteria rozróżnienia między tymi konsumentami i tworzenia różnych grup konsumentów. Uwaga ta jest prawidłowa, o ile osoby fizyczne działają poza swoją działalnością handlową, gospodarczą lub zawodową i o ile dane warunki nie były negocjowane indywidualnie(59).
85. Co się tyczy różnic między zainteresowanymi instytucjami finansowymi i różnymi wzorami umów stosowanymi przez te instytucje finansowe, nie uważam, aby takie różnice mogły mieć wpływ na pojęcie przeciętnego konsumenta. Jak zauważyłam w analizie pytania pierwszego powyżej, w kontekście abstrakcyjnej kontroli wymogu przejrzystości kontrola sądowa nie koncentruje się na każdej umowie i każdym konsumencie. Sądowa kontrola koncentruje się na standardowej praktyce umownej i przedumownej stosowanej przez każdego przedsiębiorcę wobec przeciętnego konsumenta w toku promowania i oferowania umowy(60). W dalszej kolejności na każdym przedsiębiorcy (w sprawie rozpoznawanej w postępowaniu głównym – na każdej instytucji finansowej) ciąży obowiązek udowodnienia, że jego własne praktyki spełniają wymogi dotyczące przejrzystości.
86. Rząd polski zasugerował w swoich uwagach, że w celu oceny różnych grup umów możliwe jest oparcie się na różnych typach przeciętnego konsumenta. Rząd ten zaproponował, aby w przypadku gdy umowę kredytu zawiera się według określonego wzorca przeznaczonego dla określonej grupy konsumentów, pojęcie przeciętnego konsumenta odpowiadało przeciętnemu członkowi grupy, z którym zawarto umowę.
87. W ostatecznym rozrachunku to do sądu krajowego należy zarządzanie sprawą sądową i ustalenie w każdej sprawie stosownych narzędzi w tym celu. Jeżeli ów sąd uważa, że okoliczności faktyczne i prawne powództwa odzwierciedlają standardową praktykę, a zaklasyfikowanie konsumentów do różnych grup przyczynia się do tej oceny, wówczas należy mu na to zezwolić. Należy przy tym przypomnieć, że koncepcja przeciętnego konsumenta jest odrębne od wiedzy lub zdolności każdego konsumenta. Zatem kategoryzacji konsumentów objętych powództwem zbiorowym nie można przeprowadzać na podstawie kryteriów sprzecznych z obiektywnym standardem przeciętnego konsumenta. Stąd też nie jest możliwe ustanowienie podgrup na podstawie różnego poziomu wiedzy konsumentów, ich wieku lub zawodu (w zakresie, w jakim działają oni w celach niezwiązanych z ich działalnością handlową lub zawodową). Co więcej, wzory umów mogą stanowić element odróżniający tylko wtedy, gdy element ten ma rzeczywisty wpływ na pojęcie przeciętnego konsumenta zawierającego umowę konkretnego typu. Jeżeli na zdolność konsumenta do zrozumienia konkretnych konsekwencji zastosowania klauzuli „dolnego progu” nie wpływa rodzaj zastosowanej umowy, wówczas rodzaj umowy nie może stanowić kryterium pozwalającego na odróżnienie pewnych grup konsumentów od wszystkich pozostałych.
88. Ostatnią kwestią podniesioną przez sąd odsyłający jest znaczenie upływu czas dla zastosowania pojęcia przeciętnego konsumenta.
89. Prawdą jest, że postrzeganie rzeczywistości ewoluuje z biegiem czasu. W trakcie rozprawy przypomniano starożytną grecką doktrynę nieustannej zmiany Heraklita, w myśl której „wszystko się zmienia i nie ma nic stałego”(61).
90. Pojęcie przeciętnego konsumenta, jak wskazała Komisja na rozprawie, wymaga jednak pewnej stabilności w celu zagwarantowania pewności prawa. Ogólna ewolucja postrzegania rzeczywistości następująca z biegiem czasu nie jest sama w sobie wystarczająca, aby udowodnić, że rozumienie danego warunku umownego przez przeciętnego konsumenta uległo zmianie. Konieczne jest ustalenie, czy nastąpiło szczególne zdarzenie, które znacząco zmieniło postrzeganie klauzul „dolnego progu” przez przeciętnego konsumenta. W tym względzie szczególnie istotna może być zmiana ram prawnych lub przełomowe orzeczenie dotyczące spornego warunku.
91. W sprawie rozpoznawanej w postępowaniu głównym upływ czasu między momentem zawarcia spornych umów a spadkiem stóp procentowych nie wydaje się istotny ani wystarczający, aby wpływać na koncepcję przeciętnego konsumenta. Jak stwierdził rząd hiszpański podczas rozprawy, w 2010 r. (przed gwałtownym spadkiem stóp procentowych) przeciętny konsument nie posiadał większej wiedzy na temat „klauzul dolnego progu” niż przeciętny konsument w 2000 r. Zanim bowiem skutek „klauzul dolnego progu” został uruchomiony za sprawą gwałtownego spadku stóp procentowych, samo istnienie tych klauzul w umowach było pozbawione praktycznego skutku.
92. Wydaje mi się zatem, że zagadnienie to należy rozważyć nie tyle z perspektywy upływu czasu, ale raczej tego, czy przeciętny konsument, który zawarł umowę kredytu po 2009 r. czy 2010 r. nie powinen być inaczej traktowany niż przeciętny konsument, który zaciągnął kredyt po tej dacie. W tym względzie do sądu krajowego należy dokonania oceny, czy obniżenie stóp procentowych prowadziło do zwiększenia świadomości istnienia „klauzul dolnego progu” i czy instytucje finansowe zmieniły swoje praktyki i spełniły wymogi dotyczące przejrzystości. To do sądu krajowego należy zatem zbadanie, czy istniała niejasność w sposobie postrzegania przez konsumentów zgodności z prawem tych klauzul, zanim doszło do sądowego ustalenia ich znaczenia. Sąd ten może również rozważyć, czy jego własny wyrok z dnia 9 maja 2013 r., w którym orzekł, że „klauzule dolnego progu” są co do zasady zgodne z prawem, przy czym brakuje im przejrzystości i są nieuczciwe, miał znaczenie dla ewentualnej zmiany postrzegania od tej daty. Dokonanie tych ustaleń należy ostatecznie do sądu krajowego.
93. W świetle powyższych rozważań jestem zdania, że abstrakcyjna kontrola przejrzystości z punktu widzenia przeciętnego konsumenta jest zgodna z art. 4 ust. 2 i art. 7 ust. 3 dyrektywy 93/13. Przeciętny konsument jest obiektywnym standardem w związku z oceną standardu warunków umownych przy umowach adhezyjnych, niezależnie od cech lub liczby zaangażowanych konsumentów. Fakt, że powództwo zbiorowe wytoczone w postępowaniu głównym obejmuje znaczną liczbę instytucji finansowych, znaczną liczbę różnych umów i konsumentów oraz że sporne warunki uwzględniano w umowach przez długi czas, nie wpływa sam z siebie na pojęcie przeciętnego konsumenta.
V. Wnioski
94. W świetle powyższych rozważań proponuję, aby Trybunał odpowiedział na pytania prejudycjalne skierowane przez Tribunal Supremo (sąd najwyższy, Hiszpania) w następujący sposób:
(1) Artykuł 4 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, w zakresie odnoszącym się do uwzględnienia wszystkich okoliczności towarzyszących zawarciu umowy, oraz art. 7 ust. 3, w zakresie odnoszącym się do podobnych warunków umownych,
należy interpretować w ten sposób, że umożliwiają one sądowi krajowemu dokonanie abstrakcyjnej oceny przejrzystości warunków umownych w kontekście powództwa zbiorowego w okolicznościach, w których odpowiednie powództwo wytoczono przeciwko znacznej liczbie instytucji finansowych i wiąże się ono z dużą liczbą umów. W celu dokonania takiej oceny na sądzie krajowym spoczywa obowiązek zbadania standardowych praktyk umownych i przedumownych każdej z zainteresowanych instytucji finansowych w świetle obiektywnego standardu właściwie poinformowanego oraz dostatecznie uważnego i rozsądnego przeciętnego konsumenta.
(2) Artykuł 4 ust. 2 i art. 7 ust. 3 dyrektywy 93/13
należy interpretować jako zgodne z abstrakcyjną kontrolą przejrzystości z punktu widzenia przeciętnego konsumenta. Przeciętny konsument jest obiektywnym standardem przy ocenie, standardu warunków umownych, niezależnie od cech lub liczby zaangażowanych konsumentów. Fakt, że powództwo zbiorowe wytoczone w postępowaniu głównym obejmuje znaczną liczbę instytucji finansowych, dużą liczbę różnych umów i konsumentów oraz że sporne warunki uwzględniano w umowach przez długi czas, nie wpływa sam z siebie na pojęcie przeciętnego konsumenta.