Sprawa C‑487/19
W.Ż.
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Sąd Najwyższy (Izba Cywilna)]
Wyrok Trybunału (wielka izba) z dnia 6 października 2021 r.
Odesłanie prejudycjalne – Państwo prawne – Skuteczna ochrona prawna w dziedzinach objętych prawem Unii – Artykuł 19 ust. 1 akapit drugi TUE – Zasady nieusuwalności i niezawisłości sędziów – Przeniesienie sędziego sądu powszechnego bez jego zgody – Odwołanie – Postanowienie o niedopuszczalności wydane przez sędziego Sądu Najwyższego (Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych) (Polska) – Sędzia powołany przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie uchwały Krajowej Rady Sądownictwa mimo orzeczenia sądowego wstrzymującego wykonanie tej uchwały w oczekiwaniu na wydanie przez Trybunał orzeczenia w trybie prejudycjalnym – Sędzia niebędący niezawisłym i bezstronnym sądem ustanowionym uprzednio na mocy ustawy – Pierwszeństwo prawa Unii – Możliwość uznania takiego postanowienia o niedopuszczalności za niebyłe
1. Państwa członkowskie – Obowiązki – Ustanowienie środków niezbędnych do zapewnienia skutecznej ochrony prawnej – Poszanowanie zasad nieusuwalności i niezawisłości sędziów – System regulujący przeniesienie sędziego bez jego zgody – Środki w postaci przeniesienia sędziego, które powinny być podejmowane wyłącznie z uzasadnionych powodów takich jak wykorzystanie dostępnych zasobów – Możliwość skutecznego zaskarżenia takich środków na drodze sądowej
(art. 2, art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE; Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 47, art. 51 ust. 1)
(zob. pkt 102–118)
2. Prawa podstawowe – Prawo do skutecznej ochrony sądowej – Zagwarantowanie go w art. 47 akapit drugi Karty praw podstawowych Unii Europejskiej i w art. 6 ust. 1 europejskiej konwencji praw człowieka – Identyczne znaczenie i zakres – Poziom ochrony zapewniany przez kartę praw podstawowych nienaruszający poziomu ochrony zagwarantowanego w tej konwencji
(Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 47 akapit drugi, art. 52 ust. 3)
(zob. pkt 123)
3. Prawo Unii Europejskiej – Zasady – Prawo do skutecznej ochrony sądowej – Prawo do niezawisłego i bezstronnego sądu ustanowionego uprzednio na mocy ustawy – Zakres
(Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 47 akapit drugi)
(zob. pkt 126–130, 147, 148)
4. Państwa członkowskie – Obowiązki – Ustanowienie środków niezbędnych do zapewnienia skutecznej ochrony prawnej – Poszanowanie zasady niezawisłości sędziowskiej – Pierwszeństwo – Obowiązki sądów krajowych – Odwołanie sędziego orzekającego w sądzie, do którego należy dokonywanie wykładni i stosowanie prawa Unii, od decyzji o przeniesieniu tego sędziego bez jego zgody – Załączony do takiego odwołania wniosek o wyłączenie sędziego – Postanowienie organu orzekającego w ostatniej instancji i w składzie jednego sędziego odrzucające wspomniane odwołanie – Powołanie sędziego orzekającego jednoosobowo z rażącym naruszeniem podstawowych norm regulujących dany system sądownictwa – Okoliczności powołania wzbudzające w przekonaniu jednostek uzasadnione wątpliwości co do niezawisłości i bezstronności odnośnego sędziego orzekającego w jednoosobowym składzie – Postanowienie uznane za niebyłe
(art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE; art. 267 TFUE)
(zob. pkt 138–146, 149–161; sentencja)
Streszczenie
W sierpniu 2018 r. W.Ż., sędzia sądu okręgowego w Polsce, został przeniesiony bez swojej zgody z wydziału, w którym orzekał dotychczas, do innego wydziału tego sądu. Od tej decyzji o przeniesieniu wniósł on odwołanie do Krajowej Rady Sądownictwa (Polska) (zwanej dalej „KRS”), która wydała uchwałę o umorzeniu postępowania w sprawie tego odwołania. W listopadzie 2018 r. W.Ż. zaskarżył tę uchwałę przed Sądem Najwyższym (Polska), wnosząc jednocześnie o wyłączenie wszystkich sędziów Sądu Najwyższego orzekających w Izbie Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych (Polska). Uważał on, że ze względu na sposób ich członkowie tej izby powołania nie dają wymaganej rękojmi niezawisłości i bezstronności.
W tym względzie Sąd Najwyższy (Izba Cywilna) (Polska), który ma rozpoznać powyższy wniosek o wyłączenie, wskazuje w swym postanowieniu odsyłającym, że do Naczelnego Sądu Administracyjnego (Polska) zostały wniesione odwołania od uchwały KRS nr 331/2018 w przedmiocie przedstawienia Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej (zwanemu dalej „Prezydentem RP”) wniosku o powołanie nowych sędziów Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych. Jednakże mimo wstrzymania wykonania uchwały nr 331/2018 przez ten ostatni sąd Prezydent RP powołał niektórych kandydatów wskazanych w tej uchwale do pełnienia urzędu sędziego w Izbie Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych.
W marcu 2019 r., mimo że z jednej strony wspomniane postępowanie wciąż toczyło się przed Naczelnym Sądem Administracyjnym, zaś z drugiej strony sąd ten wystąpił do Trybunału z odesłaniem prejudycjalnym dotyczącym innej uchwały KRS obejmującej wniosek o przedstawienie Prezydentowi RP listy kandydatów na stanowiska sędziowskie w Sądzie Najwyższym(1), w Izbie Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych został powołany, na podstawie uchwały nr 331/2018, nowy sędzia (zwany dalej „sędzią Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych”). Orzekając w składzie jednoosobowym, nie dysponując aktami sprawy i bez wysłuchania W.Ż., ten nowy sędzia wydał postanowienie (zwane dalej „spornym postanowieniem”) odrzucające jako niedopuszczalne odwołanie W.Ż. od uchwały KRS o umorzeniu postępowania.
Sąd odsyłający wystąpił do Trybunału z pytaniem, czy sędzia powołany w takich okolicznościach jest niezawisłym i bezstronnym sądem ustanowionym uprzednio na mocy ustawy w rozumieniu, w szczególności, art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE(2), i zwrócił się do niego o doprecyzowanie następstw, jakie ustalenie braku takiego statusu mogłoby mieć w odniesieniu do spornego postanowienia.
W wyroku wydanym w składzie wielkiej izby Trybunał wypowiedział się w przedmiocie okoliczności, które sąd krajowy powinien uwzględnić przy ustalaniu, czy w ramach procedury powołania sędziego doszło do nieprawidłowości uniemożliwiających uznanie tego sędziego za niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony uprzednio na mocy ustawy w rozumieniu art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE, oraz w przedmiocie konsekwencji, jakie w takim wypadku należy wyciągnąć z zasady pierwszeństwa prawa Unii w stosunku do wydanego przez takiego sędziego orzeczenia takiego jak sporne postanowienie.
Ocena Trybunału
Trybunał stwierdził przede wszystkim, że sąd powszechny taki jak polski sąd okręgowy należy do polskiego systemu środków odwoławczych „w dziedzinach objętych prawem Unii” w rozumieniu art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE. Aby taki sąd mógł zapewniać skuteczną ochronę prawną wymaganą na podstawie tego postanowienia, kluczowe jest zachowanie przez niego niezależności. Tymczasem przeniesienie sędziego bez jego zgody może naruszać zasady nieusuwalności i niezawisłości sędziów. Może ono bowiem wpływać na zakres spraw przydzielanych danym sędziom do rozpoznania i prowadzenie spraw, które mają oni w swoim referacie, ale także mieć istotne następstwa dla życia i kariery tych sędziów, w związku z czym może ono stanowić środek służący kontrolowaniu treści orzeczeń sądowych oraz wywoływać skutki analogiczne do tych, z którymi wiążą się kary dyscyplinarne. W konsekwencji istnienie niezawisłości sędziowskiej oznacza, że system regulujący przeniesienie sędziego bez jego zgody musi zawierać gwarancje niezbędne do wyłączenia wszelkiego ryzyka, że ta niezawisłość zostanie zagrożona poprzez bezpośrednie lub pośrednie ingerencje z zewnątrz. Tego rodzaju środki w postaci przeniesienia, które mogą być podejmowane wyłącznie z uzasadnionych powodów związanych w szczególności z wykorzystaniem dostępnych zasobów, powinny zatem móc podlegać zaskarżeniu na drodze sądowej zgodnie z procedurą w pełni gwarantującą prawo do obrony.
Trybunał stwierdził następnie, że powołanie sędziego Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych z naruszeniem mocy wiążącej prawomocnego postanowienia Naczelnego Sądu Administracyjnego wstrzymującego wykonanie uchwały KRS nr 331/2018 i bez oczekiwania na wyrok Trybunału w sprawie A.B. i in. (powołanie sędziów Sądu Najwyższego – odwołanie) (C‑824/18) naruszyło skuteczność systemu odesłania prejudycjalnego ustanowionego w art. 267 TFUE. W istocie, kiedy doszło do tego powołania, oczekiwana w tej sprawie odpowiedź Trybunału mogła doprowadzić do tego, że Naczelny Sąd Administracyjny byłby zmuszony, w stosownym wypadku, uchylić uchwałę KRS nr 331/2018 w całości.
W odniesieniu do innych okoliczności towarzyszących powołaniu sędziego Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Trybunał przypomniał również, że w swoich niedawnych wyrokach orzekł, iż niektóre okoliczności wskazane przez sąd odsyłający, a dotyczące zmian, jakim poddano w ostatnim czasie skład KRS, mogły wzbudzić uzasadnione wątpliwości co do niezależności tego organu(3). Ponadto do tego powołania i do wydania spornego postanowienia doszło, mimo że sąd odsyłający nie rozpoznał jeszcze wniosku o wyłączenie dotyczącego wszystkich sędziów orzekających już w Izbie Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych.
Powyższe okoliczności rozpatrywane łącznie mogą, z zastrzeżeniem ostatecznej oceny, której przeprowadzenie należy do sądu odsyłającego, prowadzić do wniosku, że powołanie sędziego Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych nastąpiło z rażącym naruszeniem podstawowych reguł procedury powoływania sędziów Sądu Najwyższego. Te same okoliczności mogą również skłonić sąd odsyłający do przyjęcia wniosku, że warunki, w jakich doszło do tego powołania, zagroziły prawidłowości skutku, do którego doprowadził wspomniany proces nominacyjny, przyczyniając się do wzbudzenia w przekonaniu jednostek uzasadnionych wątpliwości oraz do wystąpienia braku widocznych oznak niezawisłości lub bezstronności sędziego Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych, co mogłoby podważyć zaufanie, jakie sądownictwo powinno budzić w jednostkach w społeczeństwie demokratycznym i państwie prawnym.
W konsekwencji Trybunał orzekł, że na mocy art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE oraz zasady pierwszeństwa prawa Unii sąd krajowy rozpoznający wniosek o wyłączenie sędziego, taki jak ten będący przedmiotem sprawy w postępowaniu głównym, powinien – gdy taka konsekwencja jest z punktu widzenia danej sytuacji procesowej nieodzowna dla zagwarantowania pierwszeństwa prawa Unii – uznać za niebyłe postanowienie takie jak sporne postanowienie, jeżeli z całokształtu warunków i okoliczności, w jakich został przeprowadzony proces powołania sędziego, który wydał to postanowienie, wynika, że nie jest on niezawisłym i bezstronnym sądem ustanowionym uprzednio na mocy ustawy w rozumieniu przywołanego postanowienia.