OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
HENRIKA SAUGMANDSGAARDA ØE
przedstawiona w dniu 27 kwietnia 2017 r.(1)
Sprawy połączone C‑168/16 i C‑169/16
Sandra Nogueira,
Victor Perez-Ortega,
Virginie Mauguit,
Maria Sanchez-Odogherty,
José Sanchez-Navarro
przeciwko
Crewlink Ltd (C‑168/16)
i
Miguel José Moreno Osacar
przeciwko
Ryanair, dawniej Ryanair, Ltd(C‑169/16)
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez cour du travail de Mons (trybunał pracy w Mons, Belgia)]
Odesłanie prejudycjalne – Rozporządzenie (WE) nr 44/2001 – Współpraca sądowa w sprawach cywilnych – Jurysdykcja – Artykuł 19 – Jurysdykcja w sprawach dotyczących indywidualnych umów o pracę – Jurysdykcja oparta na łączniku zwykłego miejsca świadczenia pracy – Sektor lotniczy – Personel pokładowy – Rozporządzenie (EWG) nr 3922/91 – Pojęcie „portu macierzystego”
I. Wprowadzenie
1. Cour du travail de Mons (trybunał pracy w Mons, Belgia) zwraca się do Trybunału o udzielenie odpowiedzi na dwa pytania prejudycjalne sformułowane w niemal identyczny sposób, dotyczące wykładni art. 19 pkt 2 rozporządzenia (WE) nr 44/2001(2).
2. Pytania te wpisują się w ramy dwóch sporów pomiędzy, po pierwsze, Sandrą Nogueirą, Victorem Perezem-Ortegą, Virginie Mauguit, Marią Sanchez-Odogherty i Josém Sanchezem-Navarrem (sprawa C‑168/16) i, po drugie, Miguelem Josém Morenem Osacarem (sprawa C‑169/16) (zwanymi dalej łącznie „wnoszącymi apelację”) a, odpowiednio, spółką Crewlink Ltd (sprawa C‑168/16) i spółką Ryanair, dawniej Ryanair Ltd (sprawa C‑169/16), byłymi pracodawcami wnoszących apelację, które to spory dotyczą kwestii warunków zatrudnienia i wypowiedzenia stosunku pracy zastosowanych przez tych ostatnich względem wnoszących apelację.
3. Na tym etapie postępowań głównych pomiędzy stronami istnieje spór w kwestii ustalenia państwa członkowskiego, którego sądy mają jurysdykcję międzynarodową dla rozstrzygnięcia omawianych sporów na podstawie rozporządzenia nr 44/2001.
4. Mając na względzie specyficzny charakter międzynarodowego pasażerskiego przewozu lotniczego, w ramach którego pracownicy mogą być zobowiązani do świadczenia pracy na terytorium wielu państw członkowskich, sąd odsyłający zwraca się do Trybunału o wykładnię pojęcia „miejsca, w którym pracownik zazwyczaj świadczy lub ostatnio zazwyczaj świadczył pracę”, o którym mowa w art. 19 pkt 2 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001.
5. Z poniżej wymienionych względów proponuję, by Trybunał zastosował swoje utrwalone orzecznictwo dotyczące umów o pracę wykonywanych na terytorium kilku państw członkowskich rozwinięte na gruncie konwencji brukselskiej(3) oraz konwencji rzymskiej(4) i w konsekwencji orzekł, że, miejsce to znajduje się w miejscu, w którym lub z którego pracownik wywiązuje się głównie ze swoich obowiązków wobec pracodawcy.
II. Ramy prawne
A. Rozporządzenie nr 44/2001
6. Tytułem wstępu pragnę zauważyć, że istotne dla sprawy postanowienia rozporządzenia nr 44/2001, powołane poniżej, nie zostały zmienione w okresie pomiędzy przyjęciem tego rozporządzenia a datą wystąpienia okoliczności mających znaczenie dla postępowania głównego.
7. Motyw 13 rozporządzenia nr 44/2001 stanowi:
„W sprawach dotyczących ubezpieczenia, umów zawartych pomiędzy konsumentami [zawieranych z konsumentami] i z zakresu prawa pracy strona słabsza powinna być chroniona przez przepisy jurysdykcyjne dla niej bardziej korzystne niż przepisy ogólne”.
8. Zawarta w rozdziale II rozporządzenia sekcja 5, zatytułowana „Jurysdykcja dla indywidualnych umów o pracę”, obejmuje art. 18–21.
9. Artykuł 18 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001 stanowi, że jeżeli przedmiotem postępowania jest indywidualna umowa o pracę lub roszczenia z indywidualnej umowy o pracę, jurysdykcję określa się według niniejszej sekcji, bez uszczerbku dla art. 4 i art. 5 pkt 5 rzeczonego rozporządzenia.
10. Artykuł 19 wzmiankowanego rozporządzenia przewiduje:
„Pracodawca mający miejsce zamieszkania w państwie członkowskim może być pozwany:
1) przed sądy państwa członkowskiego, w którym ma miejsce zamieszkania; lub
2) w innym państwie członkowskim:
a) przed sąd miejsca, w którym pracownik zazwyczaj świadczy lub ostatnio zazwyczaj świadczył pracę; lub
b) jeżeli pracownik zazwyczaj nie świadczy lub zazwyczaj nie świadczył pracy w jednym i tym samym państwie – przed sąd miejsca, w którym znajduje się albo znajdował się oddział, który pracownika zatrudnił”.
11. Artykuł 21 rozporządzenia nr 44/2001 stanowi:
„Od przepisów niniejszej sekcji można odstąpić na podstawie umowy tylko wówczas:
1) jeżeli umowa została zawarta po powstaniu sporu; lub
2) jeżeli przyznaje ona pracownikowi prawo do wytaczania powództwa przed sądy inne niż wymienione w niniejszej sekcji”.
B. Rozporządzenie nr 3922/91
12. Zgodnie z art. 1 ust. 1 rozporządzenie (EWG) nr 3922/91(5) „stosuje się do harmonizacji wymagań technicznych oraz procedur administracyjnych w dziedzinie bezpieczeństwa lotnictwa cywilnego”, związanej z „eksploatacją i obsługą statków powietrznych”, oraz „osób i organizacji [instytucji], zaangażowanych w takie zadania”.
13. Załącznik III do rozporządzenia nr 3922/91, zatytułowany „Wspólne wymagania techniczne i procedury administracyjne mające zastosowanie do zarobkowego przewozu lotniczego”, został wprowadzony rozporządzeniem (WE) nr 1899/2006(6).
14. Powyższy załącznik III zawiera część Q, zatytułowaną „Ograniczenia czasu lotu i służby oraz wymogi dotyczące wypoczynku”. W ramach tej części Q reguła OPS 1.1095 pkt 1.7 definiuje pojęcie „portu macierzystego” w sposób następujący:
„Miejsce wskazane przez operatora członkowi załogi, z którego członek załogi zazwyczaj rozpoczyna i w którym kończy okres służby lub serię okresów służby i w którym w zwykłych warunkach operator nie odpowiada za zakwaterowanie danego członka załogi”.
15. Reguła OPS 1.1090 pkt 3.1 stanowi, że operator wyznacza każdemu członkowi załogi stały port macierzysty.
16. Wspomniamy załącznik III został dwukrotnie zmieniony, odpowiednio przez rozporządzenia (WE) nr 8/2008(7) i (WE) nr 859/2008(8), przy czym brzmienie powołanych wyżej norm pozostało niezmienione.
C. Rozporządzenie nr 883/2004
17. W tytule II, zatytułowanym „Określenie mającego zastosowanie ustawodawstwa”, art. 11 ust. 1 rozporządzenia (WE) nr 883/2004(9) stanowi:
„Osoby, do których stosuje się niniejsze rozporządzenie, podlegają ustawodawstwu tylko jednego państwa członkowskiego. Ustawodawstwo takie określane jest zgodnie z przepisami niniejszego tytułu”.
18. Artykuł 11 ust. 5 rozporządzenia nr 883/2004, dodany przez rozporządzenie (UE) nr 465/2012(10), precyzuje:
„Praca w charakterze członka załogi lotniczej lub personelu pokładowego, wykonywana w lotniczym transporcie pasażerów lub towarów, jest uznawana za pracę wykonywaną w państwie członkowskim, w którym znajduje się port macierzysty, zgodnie z definicją zawartą w załączniku III do rozporządzenia [nr 3922/91]”.
19. Pragnę uściślić, że zmiana ta nie ma zastosowania ratione temporis do okoliczności sporu rozpatrywanego w postępowaniu głównym.
III. Postępowania główne i pytania prejudycjalne
20. Ryanair (sprawa C‑169/16) jest spółką prawa irlandzkiego z siedzibą w Irlandii, działającą w sektorze międzynarodowego pasażerskiego przewozu lotniczego.
21. Crewlink (sprawa C‑168/16) jest spółką prawa irlandzkiego, której siedziba znajduje się w Irlandii, specjalizującą się w rekrutacji i kształceniu personelu pokładowego dla spółek lotniczych.
22. We wszystkich umowach o pracę zawartych pomiędzy Crewlink a wnoszącymi apelację w sprawie C‑168/16 przewidziano, że pracownicy będą oddelegowani w ramach umowy do Ryanaira jako personel pokładowy.
23. Sandra Nogueira (sprawa C‑168/16) jest obywatelką Portugalii. Została zatrudniona przez Crewlink w charakterze stewardesy od dnia 8 października 2009 r. na podstawie umowy o pracę na czas określony na okres trzech lat. Wypowiedziała umowę z dniem 4 kwietnia 2011 r.
24. Victor Perez-Ortega (sprawa C‑168/16) jest obywatelem Hiszpanii. Został zatrudniony przez Crewlink w charakterze stewarda na podstawie umowy o pracę na czas określony na okres trzech lat, podpisanej w Porto (Portugalia). Wypowiedział umowę z dniem 15 czerwca 2011 r.
25. Virginie Mauguit (sprawa C‑168/16) jest obywatelką Belgii. Została zatrudniona przez Crewlink w charakterze stewardesy na podstawie podpisanej w Dublinie (Irlandia) umowy o pracę na czas określony na okres trzech lat. Została zwolniona w dniu 24 czerwca 2011 r.
26. Maria Sanchez-Odogherty (sprawa C‑168/16) jest obywatelką Hiszpanii. W dniu 1 kwietnia 2010 r. została zatrudniona przez Crewlink w charakterze stewardesy na podstawie umowy o pracę na czas określony na okres trzech lat. Wypowiedziała umowę z dniem 20 czerwca 2011 r.
27. José Sanchez-Navarro (sprawa C‑168/16) jest obywatelem Hiszpanii. W dniu 8 października 2009 r. został zatrudniony przez Crewlink w charakterze stewarda na podstawie podpisanej w Dublinie umowy o pracę na czas określony na okres trzech lat. Został zwolniony z dniem 10 listopada 2011 r.
28. Miguel José Moreno Osacar (sprawa C‑169/16) jest obywatelem Hiszpanii. W dniu 21 kwietnia 2008 r. zawarł umowę o pracę z Ryanairem w charakterze „cabin services agent”. Rozpoczął pracę w dniu 1 maja 2008 r. Wypowiedział umowę z dniem 16 czerwca 2011 r.
29. Wszystkie umowy o pracę zawarte pomiędzy wnoszącymi apelację, z jednej strony, a Crewlinkiem lub Ryanairem, z drugiej strony (zwane dalej „spornymi umowami o pracę”) zostały zredagowane w języku angielskim.
30. Stosownie do zawartych umów zadania wnoszących apelację obejmowały w szczególności zapewnienie bezpieczeństwa, opieki, pomocy i kontroli pasażerów, pomoc przy wejściu na pokład, sprzedaż na pokładzie samolotu oraz sprzątanie wnętrza samolotu.
31. W spornych umowach o pracę jako prawo właściwe wskazano prawo irlandzkie.
32. Ponadto umowy o pracę zawierały postanowienie dotyczące wyboru forum przyznające jurysdykcję sądom irlandzkim. Zdaniem sądu odsyłającego postanowienie to nie może być jednak powoływane względem wnoszących apelację na podstawie art. 21 rozporządzenia nr 44/2001.
33. Powyższe umowy stanowiły ponadto, że praca wykonywana przez wnoszących apelację jest uważana za świadczoną w Irlandii, ponieważ była wykonywana na pokładzie samolotów zarejestrowanych w Irlandii.
34. Niemniej jednak sąd odsyłający podkreśla w tym względzie, że samoloty, na których pokładzie wnoszący apelację wykonywali pracę, stacjonowały w Charleroi, więc w tym zakresie nie ma znaczenia, że samoloty te były zarejestrowane w Irlandii.
35. Sporne umowy o pracę wskazywały lotnisko w Charleroi jako port macierzysty (home base) wnoszących apelację, lecz przewidywały, że pracodawca może zdecydować o przeniesieniu ich do innego portu lotniczego. Bezsporne jest jednak, że lotnisko w Charleroi było jedynym portem macierzystym wnoszących apelację w ramach rozpatrywanych umów o pracę.
36. W umowie zobowiązano wnoszących apelację do zamieszkiwania w odległości godziny drogi od bazy, w której stacjonują, w ten sposób, że zamieszkiwali oni w Belgii przez cały okres trwania ich umów o pracę.
37. Wszyscy wnoszący apelację rozpoczynali i kończyli zawsze swój dzień pracy w porcie lotniczym Charleroi. Dokładniej, z ustaleń dokonanych przez sąd odsyłający wynika, że:
– wnoszący apelację otrzymywali polecenia na lotnisku w Charleroi za pośrednictwem intranetu pracodawcy;
– wnoszący apelację wylatywali zawsze z lotniska w Charleroi w celu udania się do określonego miejsca przeznaczenia;
– po wylocie z lotniska przeznaczenia wracali zawsze do Charleroi, oraz
– w przypadku większej liczby przelotów w ciągu jednego dnia przeloty nad Europą rozpoczynały się zawsze na lotnisku w Charleroi i kończyły powrotem do Charleroi na koniec dnia.
38. Spółka Ryanair (sprawa C‑169/16) zaprzeczyła, by posiadała jakikolwiek oddział w Belgii, jednak przyznała, że posiadała tam biuro (crewroom).
39. Spółka Crewlink (sprawa C‑168/16) podniosła przed sądem odsyłającym, że nie posiadała w Belgii oddziału ani biura, z którego byłaby organizowana praca, oraz że polecenia dotyczące pracy wykonywanej przez wnoszących apelację wydawane były z jej biur mieszczących się w Irlandii. Sąd odsyłający sprecyzował natomiast, że spółka Crewlink przyznała na rozprawie, że posiadała w Belgii wspólne biuro ze spółką Ryanair, zwane „crewroom”.
40. W razie niezdolności do pracy pracownicy byli zobowiązani stawić się w porcie lotniczym Charleroi celem wypełnienia formularza, który był następnie przekazywany do „head office” ich pracodawcy w Dublinie.
41. W przypadku problemów dyscyplinarnych pracownik był wzywany na spotkanie z członkiem kadry zarządzającej w sali dla załogi portu lotniczego w Charleroi. Kolejne etapy postępowania dyscyplinarnego były prowadzone z Dublina.
42. Wnoszący apelację stoją na stanowisku, że przepisy prawa irlandzkiego, stosowane przez spółki Crewlink i Ryanair do ich stosunku pracy są mniej korzystne niż przepisy prawa belgijskiego. Tymczasem brak jest w ich przekonaniu jakiegokolwiek związku pomiędzy wnoszącymi apelację a Irlandią, zważywszy, że wnoszący apelację nigdy tam nie zamieszkiwali, nie pracowali i w przypadku części z nich udali się tam jedynie raz w celu podpisania umowy o pracę i otwarcia konta bankowego.
43. Uznając, że spółki Crewlink i Ryanair były zobowiązane do poszanowania i stosowania postanowień prawa belgijskiego, oraz zważywszy, że sądy belgijskie były właściwe dla rozpoznania sprawy, wnoszący apelację w dniu 8 grudnia 2011 r. wytoczyli przed tribunal du travail de Charleroi (sądem pracy w Charleroi, Belgia), w oparciu o belgijskie przepisy prawa pracy powództwa o zobowiązanie pracodawców do zapłaty kwoty ustalonej tymczasowo na 20 000 EUR odpowiednio na rzecz każdego z wnoszących apelację, która to kwota odpowiada: zaległym wynagrodzeniom, dodatkom za pracę w nocy, wynagrodzeniu za nadgodziny, zwrotom kosztów przejazdu, kosztom związanym z zakupem, korzystaniem i czyszczeniem uniformu, kosztom szkolenia, odszkodowaniu odpowiadającemu wartości kuponów na posiłki, kwotom odzwierciedlającym różnicę pomiędzy płacą gwarantowaną a wynagrodzeniem rzeczywiście wypłaconym oraz odprawie.
44. Virginie Mauguit i José Sanchez-Navarro, którzy zostali zwolnieni przez spółkę Crewlink (sprawa C‑168/16) wnoszą ponadto o zapłatę odszkodowania z tytułu wypowiedzenia umowy w wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia.
45. Natomiast spółki Crewlink i Ryanair stoją na stanowisku, że właściwe do orzekania w sprawach są sądy irlandzkie.
46. W dwóch postanowieniach z dnia 4 listopada 2013 r. tribunal du travail de Charleroi (sąd pracy w Charleroi) stwierdził brak jurysdykcji sądów belgijskich do rozpoznania powództw w ww. sprawach.
47. W dniu 28 listopada 2013 r. wnoszący apelację zaskarżyli powyższe postanowienia, podnosząc w szczególności, że sądy belgijskie są właściwe dla rozpoznania sporów stanowiących przedmiot postępowań głównych na podstawie art. 18–21 rozporządzenia nr 44/2001 oraz że prawo belgijskie reguluje stosunki pracy będące przedmiotem sporu w postępowaniach głównych na podstawie art. 6 konwencji rzymskiej.
48. Sąd odsyłający uważa, że mając na względzie specyfikę sektora przewozu lotniczego, istnieje wątpliwość co do wykładni art. 19 pkt 2 rozporządzenia nr 44/2001, a w szczególności pojęcia „miejsca, w którym pracownik zazwyczaj świadczy lub ostatnio zazwyczaj świadczył pracę”.
49. W tych to okolicznościach cour du travail de Mons (trybunał pracy w Mons) postanowił zawiesić postępowanie w sprawach rozpatrywanych w postępowaniach głównych i przedstawić Trybunałowi jedno pytanie prejudycjalne w sprawie C‑168/16 oraz jedno pytanie prejudycjalne w sprawie C‑169/16, które są sformułowane w niemal identyczny sposób(11):
„Mając na względzie:
– wymogi przewidywalności rozstrzygnięć i pewności prawa, które zdeterminowały przyjęcie uregulowań w dziedzinie jurysdykcji i wykonywania orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych, takich jak zawarte w [konwencji brukselskiej], jak również w rozporządzeniu nr 44/2001 […],
– specyfikę europejskiego sektora przewozu lotniczego, w ramach którego personel latający [oddelegowany lub zatrudniony przez] spółkę lotniczą z siedzibą [w jednym z państw Unii Europejskiej] […] przelatuje codziennie nad terytorium Unii Europejskiej z portu macierzystego, który może być położony, tak jak w rozpatrywanej sprawie, [na terytorium innego państwa członkowskiego];
– szczególne okoliczności [sporów stanowiących przedmiot postępowań głównych];
– kryterium wyprowadzone z pojęcia »portu macierzystego« (zdefiniowanego w załączniku III do rozporządzenia nr 3922/91, zmienionego rozporządzeniem nr 1899/2006) użyte w rozporządzeniu nr 883/2004 w celu ustalenia ustawodawstwa dotyczącego zabezpieczenia społecznego mającego zastosowanie do członków załogi lotniczej i personelu pokładowego od dnia [28 czerwca 2012 r.];
– wnioski wywiedzione z orzecznictwa rozwiniętego przez [Trybunał],
czy pojęcie »miejsca, w którym pracownik zazwyczaj świadczy lub ostatnio zazwyczaj świadczył pracę« [zwykłego miejsca świadczenia pracy], do którego odnosi się art. 19 pkt 2 rozporządzenia nr 44/2001 może być interpretowane jako równoważne z pojęciem »portu macierzystego« – zdefiniowanym w załączniku III do rozporządzenia nr 3922/91 [zmienionego rozporządzeniem nr 1899/2006] […],
w celu ustalenia [państwa członkowskiego], na którego terytorium pracownicy zazwyczaj świadczą pracę, gdy pracownicy ci są [udostępniani lub zatrudnieni w charakterze członków personelu latającego w] spółce lotniczej poddanej prawu jednego z [państw członkowskich] i realizującej międzynarodowy przewóz pasażerów drogą lotniczą na całym terytorium [Unii],
ponieważ ten łącznik – wywiedziony z koncepcji »portu macierzystego« rozumianego jako »rzeczywisty ośrodek stosunku pracy« w zakresie, w jakim wszyscy pracownicy systematycznie rozpoczynają tam swój dzień pracy i tam go kończą, organizując tam swoją codzienną pracę i faktycznie mieszkając niedaleko od tego miejsca w okresie trwania stosunków umownych – wykazuje jednocześnie najściślejszy związek z [państwem członkowskim] i zapewnia najbardziej odpowiednią ochronę słabszej strony stosunku umownego?”.
IV. Postępowanie przed Trybunałem
50. Wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wpłynęły do sekretariatu Trybunału w dniu 25 marca 2016 r.
51. Wnoszący apelację, Ryanair, rządy belgijski, francuski, niderlandzki i szwedzki, jak również Komisja Europejska przedstawili swoje uwagi na piśmie.
52. Na rozprawie w dniu 2 lutego 2017 r. stawili się celem przedstawienia swoich uwag wnoszący apelację, Crewlink, Ryanair, rząd belgijski, rząd Irlandii, rządy francuski i szwedzki oraz Komisja.
V. Analiza
53. Przez swoje pytanie prejudycjalne sąd odsyłający dąży do ustalenia przez Trybunał, czy art. 19 pkt 2 rozporządzenia nr 44/2001 należy interpretować w ten sposób, że w stosunku do pracownika pracującego w sektorze przewozu lotniczego jako członek personelu pokładowego „miejsce, w którym pracownik zazwyczaj świadczy lub ostatnio zazwyczaj świadczył pracę”, może być uważane za równoważne z pojęciem „portu macierzystego” w rozumieniu załącznika III do rozporządzenia nr 3922/91, zmienionego rozporządzeniem nr 1899/2006.
54. Według mojej wiedzy Trybunał nie miał jeszcze okazji dokonania wykładni art. 19 pkt 2 rozporządzenia nr 44/2001 w kontekście takim jak w sprawach rozpatrywanych w postępowaniach głównych, to jest w kontekście dotyczącym pracowników sektora międzynarodowego przewozu lotniczego, świadczących pracę na terytorium kilku państw członkowskich.
55. Na tle orzecznictwa Trybunału dotyczącego świadczenia pracy na terytorium kilku państw członkowskich rozróżnić można jednak różne elementy odpowiedzi, tak na tle konwencji brukselskiej (śródtytuł A), jak i analogicznie, konwencji rzymskiej (śródtytuł B), a elementy te mogą być w sposób użyteczny odniesione do rozporządzenia nr 44/2001 (śródtytuł C).
56. Przed przystąpieniem do opisania tych elementów odpowiedzi przypominam, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem interpretacja postanowień odnoszących się do umów o pracę, tak w ramach rozporządzenia nr 44/2001, jak i dwóch konwencji powołanych powyższej, powinna uwzględniać cel w postaci zapewnienia odpowiedniej ochrony słabszej z punktu widzenia socjalnego strony stosunku umownego, w niniejszym przypadku pracownika(12).
57. Ponadto podkreślam, że zawarte w spornych umowach o pracę klauzule prorogacyjne przyznające jurysdykcję sądom irlandzkim nie mają zastosowania w stosunku do wnoszących apelację z uwagi na art. 21 rozporządzenia nr 44/2001, co podkreślili sąd odsyłający, wnoszący apelację, rządy francuski i szwedzki oraz Komisja.
58. Rzeczone klauzule nie są objęte żadną z hipotez tego przepisu, to znaczy nie mamy do czynienia z umową zawartą po powstaniu sporu ani z umową przyznającą pracownikowi prawo do wytoczenia powództwa przed sądy inne niż wymienione w sekcji 5 rozdziału II tego rozporządzenia,
A. Wykonywanie umowy o pracę na terytorium kilku państw członkowskich na tle konwencji brukselskiej
59. Przed przystąpieniem do analizy orzecznictwa Trybunału odnoszącego się do konwencji brukselskiej przypominam, że w zakresie, w jakim rozporządzenie nr 44/2001 zastępuje tę konwencję, wykładnia dokonana przez Trybunał w odniesieniu do postanowień tej konwencji pozostaje aktualna dla przepisów rozporządzenia, jeżeli przepisy tych aktów można uznać za równorzędne(13).
60. W tym względzie pragnę zauważyć, że art. 19 pkt 2 rozporządzenia nr 44/2001 jest zredagowany w sposób niemal identyczny co art. 5 ust. 1 zdania drugie i trzecie konwencji brukselskiej w wersji wynikającej z konwencji z San Sebastián(14).
61. Mając na względzie powyższą równorzędność, istotne jest zapewnienie, zgodnie z motywem 19 rozporządzenia nr 44/2001, kontynuacji wykładni pomiędzy tymi dwoma instrumentami, co podnieśli wnoszący apelację oraz rząd francuski(15).
62. Pragnę przypomnieć, że w pierwotnej wersji konwencja brukselska nie zawierała szczególnego postanowienia odnoszącego się do umów o pracę(16). Niemniej jednak Trybunał orzekł, że spory wynikające z umów o pracę należą do zakresu stosowania tej konwencji(17), a dokładniej podlegają jej art. 5 pkt 1, zgodnie z którym, jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa, pozwany może zostać pozwany przed sąd miejsca, gdzie zobowiązanie będące podstawą żądania zostało wykonane albo miało być wykonane(18).
63. Trybunał sprecyzował następnie, że kryterium ustanowione w art. 5 pkt 1 konwencji brukselskiej w ramach sporów na tle umów o pracę należy interpretować jako sąd miejsca, w którym powinien być wykonywany obowiązek świadczenia pracy(19).
64. W wyroku Mulox IBC(20) Trybunał miał doprecyzować ten wymóg w przypadku wykonywania pracy na terytorium kilku państw członkowskich.
65. Trybunał orzekł, że w przypadku gdy świadczenie pracy powierzonej pracownikowi odbywa się na terytorium kilku umawiających się państw, przepis ten należy interpretować w ten sposób, że wskazuje on „miejsce, w którym lub z którego pracownik wywiązuje się głównie ze swoich obowiązków wobec pracodawcy” (pkt 24 wyroku).
66. W pkt 25 przywołanego wyroku Trybunał wymienił kilka wskazówek, które mogą być brane pod uwagę przez sąd krajowy dla celów ustalenia tego miejsca, w szczególności okoliczność, że wykonywanie obowiązków powierzonych pracownikowi odbywało się z biura mieszczącego się w umawiającym się państwie, w którym pracownik miał miejsce zamieszkania, z którego wykonywał swoje zadania i do którego wracał po każdej podróży służbowej.
67. Powyższe orzecznictwo zostało częściowo skodyfikowane przy okazji zawarcia przywołanej w pkt 60 niniejszej opinii konwencji z San Sebastián. Przy tej okazji art. 5 pkt 1 konwencji brukselskiej został uzupełniony o szczególną zasadę odnoszącą się do umów o pracę i odzwierciedlającą powołane wyżej orzecznictwo Trybunału(21). Stosownie do tej nowej zasady pracodawca może zostać pozwany przed sąd miejsca, w którym pracownik na co dzień świadczy pracę lub, jeżeli pracownik na co dzień nie świadczy pracy w tym samym państwie, przed sąd miejsca, w którym aktualnie znajduje się lub znajdował się zakład (firma), który zatrudnił pracownika.
68. Trybunał został poproszony o dokonanie wykładni tej nowej zasady w kontekście umów o pracę wykonywanych na terytorium kilku umawiających się państw.
69. W wyroku Rutten(22) Trybunał orzekł, że „miejsce, w którym pracownik świadczy [zazwyczaj] swoją pracę” w rozumieniu art. 5 pkt 1 konwencji, dotyczy miejsca, w którym pracownik ustanowił rzeczywisty ośrodek swojej działalności zawodowej lub w którym, lub z którego wywiązuje się z najważniejszych obowiązków wobec pracodawcy (pkt 23 wyroku).
70. W pkt 25 przywołanego wyroku Trybunał wymienił wskazówki, jakie mogą być brane pod uwagę przez sąd krajowy dla celów identyfikacji tego miejsca, w szczególności okoliczność, że [pracownik] posiada w tym państwie biuro, z którego organizuje swoją pracę na rzecz pracodawcy i do którego wraca po każdej zagranicznej podróży służbowej.
71. Wyrok Weber(23) dotyczył innej sytuacji niż sytuacja, na tle której zostały wydane wyroki Mulox IBC i Rutten, ponieważ pracownik nie posiadał w żadnym państwie będącym stroną konwencji biura, które stanowiłoby rzeczywisty ośrodek jego działalności zawodowej i z którego wywiązywałby się z najważniejszych obowiązków wobec pracodawcy (pkt 48 owego wyroku).
72. Trybunał orzekł jednak, że nawet w takim przypadku wyrok Mulox IBC i wyrok Rutten zachowują znaczenie w zakresie, w jakim stanowią, że w odniesieniu do umów o pracę wykonywanych na terytorium kilku umawiających się państw, mając na względzie konieczność ustalenia miejsca, z którym spór wykazuje najistotniejsze powiązanie dla celów wskazania sądu znajdującego się w najlepszym położeniu, by orzec w sprawie, oraz zapewnienia odpowiedniej ochrony pracownika jako słabszej strony stosunku prawnego i uniknięcia mnożenia liczby sądów właściwych do orzekania w sprawie, art. 5 pkt 1 konwencji brukselskiej należy interpretować w ten sposób, że odsyła on do miejsca, w którym lub z którego pracownik wywiązuje się z najważniejszych obowiązków wobec pracodawcy (pkt 49 tego wyroku)(24).
B. Wykonywanie umowy o pracę na terytorium kilku państw członkowskich na tle konwencji rzymskiej
73. Zanim przystąpię do analizy orzecznictwa wypracowanego przez Trybunał na tle konwencji rzymskiej, uważam za konieczne by wyjaśnić przyczyny, dla których orzecznictwo to może stanowić istotny punkt odniesienia dla celów wykładni konwencji brukselskiej lub rozporządzenia nr 44/2001, co podnosili wnoszący apelację, Ryanair, rząd francuski oraz Komisja.
74. Co prawda przywołane instrumenty prawne służą różnym celom. Konwencja rzymska i rozporządzenie (WE) nr 593/2008(25) dążą do ustalenia państwa, którego prawo znajduje zastosowanie do zobowiązań umownych, podczas gdy konwencja brukselska i rozporządzenie nr 44/2001 dążą do ustalenia państwa, którego sądy są właściwe dla rozpoznania sporu w sprawach cywilnych i handlowych.
75. Pomimo różnych celów istnieje szereg względów przemawiających za tym, by dokonana przez Trybunał wykładnia konwencji rzymskiej i rozporządzenia Rzym I mogła być uznana za mającą znaczenie dla wykładni konwencji brukselskiej i rozporządzenia nr 44/2001.
76. Po pierwsze, motyw siódmy rozporządzenia Rzym I stanowi, że przedmiotowy zakres zastosowania oraz przepisy tego rozporządzenia powinny być spójne z rozporządzeniem nr 44/2001. Już preambuła do konwencji rzymskiej stanowiła w tym względzie, że konwencja ta zmierzała w kontekście prawa prywatnego międzynarodowego do kontynuacji unifikacji prawnej już rozpoczętej w ramach Unii, w szczególności w odniesieniu do jurysdykcji, uznawania i wykonywania orzeczeń.
77. Po drugie, Trybunał wielokrotnie przystępował już do równoległej wykładni przywołanych instrumentów prawnych i to w szczególności postanowień odnoszących się do umów o pracę zawartych w konwencji rzymskiej i konwencji brukselskiej(26).
78. Po trzecie, postanowienia dotyczące umów o pracę zawarte w przywołanych instrumentach prawnych realizują ten sam cel, polegający na zapewnieniu odpowiedniej ochrony pracownikowi jako słabszej stronie stosunku pracy(27).
79. Po czwarte, pragnę zwrócić uwagę, że art. 6 ust. 2 lit. a) i b) konwencji rzymskiej zredagowany jest w sposób niemal identyczny co art. 19 pkt 2 rozporządzenia nr 44/2001(28).
80. W związku z powyższym uważam, że orzecznictwo Trybunału dotyczące wykładni art. 6 ust. 2 lit. a) i b) konwencji rzymskiej należy uwzględnić na potrzeby wykładni art. 19 pkt 2 rozporządzenia nr 44/2001.
81. Trybunał dokonał wykładni art. 6 ust. 2 lit. a) i b) konwencji rzymskiej m.in. w wyrokach Koelzsch i Voogsgeerd(29). Wyroki te, dotyczące odpowiednio pracowników z sektora transportu drogowego i transportu morskiego, mają szczególne znaczenie w niniejszej sprawie dotyczącej pracowników z sektora transportu lotniczego.
82. W odniesieniu do przypadków, w których umowa o pracę wykonywana jest na terytorium kilku państw, Trybunał orzekł, że art. 6 ust. 2 konwencji rzymskiej ustanawia hierarchię łączników, którymi należy posługiwać się przy ustalaniu prawa znajdującego zastosowanie do umowy o pracę(30). Wynika z tego, że ponieważ celem jest zapewnienie odpowiedniej ochrony pracownikowi, łącznik państwa, w którym pracownik „zazwyczaj świadczy pracę” ustanowiony w art. 6 ust. 2 lit. a) tej konwencji należy interpretować rozszerzająco, podczas gdy łącznik siedziby „przedsiębiorstwa, w którym pracownik został zatrudniony”, przewidziany w art. 6 ust. 2 lit. b), powinien mieć zastosowanie wyłącznie wtedy gdy sąd, przed którym toczy się postępowanie, nie jest w stanie ustalić państwa, w którym praca jest zazwyczaj świadczona(31).
83. Z powyższego wynika, że art. 6 ust. 2 lit. a) konwencji rzymskiej należałoby stosować również w przypadku, w którym pracownik wykonuje zadania w więcej niż jednym umawiającym się państwie, gdy sąd, przed którym toczy się postępowanie, jest w stanie ustalić państwo, z którym praca wykazuje istotne powiązanie(32).
84. W takim przypadku łącznik państwa, w którym praca jest zazwyczaj świadczona, powinien być rozumiany w ten sposób, że odnosi się on do miejsca, w którym lub z którego pracownik rzeczywiście wykonuje swoją działalność zawodową, a w przypadku braku ośrodka takiej działalności – do miejsca, w którym pracownik wykonuje największą część swojej działalności(33).
85. Uwzględniając specyfikę pracy w sektorze transportu drogowego i transportu morskiego, Trybunał określił następnie pewne elementy, które mogą być brane pod uwagę przez sąd krajowy przy stosowaniu konkretnych łączników. Sąd krajowy musi w szczególności ustalić, w którym państwie członkowskim znajduje się miejsce, skąd pracownik wykonuje zadania związane z przewozem, otrzymuje polecenia dotyczące przewozów i organizuje swoją pracę, a także miejsce, gdzie znajdują się jego narzędzia pracy(34). Musi także w razie konieczności zbadać, do jakich miejsc następuje transport, gdzie następuje wyładunek towarów, oraz dokąd pracownik wraca po wykonaniu zadań związanych z przewozem(35).
C. Ustalenie „miejsca, w którym pracownik zazwyczaj świadczy lub ostatnio zazwyczaj świadczył pracę”, w kontekście okoliczności sporów stanowiących przedmiot postępowań głównych
86. Sąd odsyłający zwraca się do Trybunału o wykładnię art. 19 pkt 2 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001, którego stosowanie do okoliczności sporu w postępowaniu głównym nie było kwestionowane przez strony, które przedstawiły swoje uwagi w sprawie.
87. Przedstawiłem już względy, dla których orzecznictwo odnoszące się do postanowień odpowiadających konwencji brukselskiej i konwencji rzymskiej ma znaczenie dla wykładni tego przepisu(36).
88. Pozostaje mi zatem ustalenie, w oparciu o przywołane orzecznictwo, kryteriów pozwalających na zdefiniowanie „miejsca, w którym pracownik zazwyczaj świadczy lub ostatnio zazwyczaj świadczył pracę” w rozumieniu art. 19 pkt 2 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001 w okolicznościach takich jak w sporach będących przedmiotem postępowań głównych.
1. Miejsce, „w którym lub z którego” pracownik wywiązuje się głównie z obowiązków wobec pracodawcy
89. Z przywołanych wyroków wynika, że jeżeli świadczenie pracy rozciąga się na terytorium kilku państw członkowskich, łącznik ustanowiony w art. 19 pkt 2 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001 należy interpretować w ten sposób, że określa on miejsce, „w którym lub z którego” pracownik wywiązuje się głównie z obowiązków wobec pracodawcy(37).
90. Trybunał ustanowił tym samym podwójne kryterium („miejsce, w którym” lub „miejsce, z którego”) dla celów stosowania tego przepisu w stosunku do pracowników świadczących pracę na terytorium kilku państw członkowskich. Mając na względzie obowiązek rozszerzającej interpretacji tego przepisu(38) oraz posłużenie się przez Trybunał łącznikiem „lub”, uważam, że do sądu krajowego należy alternatywne stosowanie tego kryterium. Innymi słowy, jak słusznie zauważyły Ryanair i Komisja, sąd ten powinien starać się zidentyfikować, w świetle wszystkich istotnych okoliczności:
– czy to „miejsce, w którym” pracownik wywiązuje się głównie z obowiązków wobec pracodawcy,
– czy to „miejsce, z którego” pracownik wywiązuje się głównie z tychże obowiązków.
91. Dla przypomnienia: spory w postępowaniach głównych dotyczą pracowników zatrudnionych jako personel pokładowy (stewardesy lub stewardzi) na pokładzie samolotów wykorzystywanych przez Ryanair. Pracownicy ci świadczą pracę na terytorium kilku państw członkowskich, to jest w Belgii, gdzie znajduje się lotnisko wylotu (Charleroi), w państwie członkowskim przylotu oraz w innych państwach członkowskich, nad którymi ewentualnie przelatują w trakcie lotu.
92. Moim zdaniem w takich okolicznościach nie jest możliwe zidentyfikowanie „miejsca, w którym” pracownicy ci wywiązują się głównie z obowiązków wobec swoich pracodawców. Uważam bowiem, że trudno jest przypisać decydujące znaczenie zadaniom wykonywanym przez tych pracowników na lotnisku wylotu, na pokładzie samolotu czy też na lotnisku przylotu.
93. Natomiast w oparciu o ustalenia faktyczne dokonane przez sąd odsyłający we wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, uważam za możliwe określenie „miejsca, z którego” pracownicy ci wywiązują się głównie z obowiązków wobec swoich pracodawców.
94. Potwierdzenie powyższej interpretacji znajduję w pracach przygotowawczych do rozporządzenia Rzym I. Jak podkreślił bowiem rząd francuski i Komisja, z prac tych wynika, że dodanie pojęcia „kraju, z którego” w art. 8 ust. 2 tego rozporządzenia dotyczy szczególnie (ale nie wyłącznie) personelu pracującego na pokładzie samolotów(39).
95. O ile do sądu krajowego należy oczywiście dokonanie oceny ogółu elementów stanu faktycznego mających znaczenie dla określenia tego miejsca, Trybunał może jednak pokierować tą oceną, dostarczając wskazówek, które mogą być brane pod uwagę w tym celu(40).
2. Elementy istotne dla zidentyfikowania „miejsca, z którego” pracownik wywiązuje się głównie z obowiązków w okolicznościach sporów rozstrzyganych w postępowaniach głównych
96. Nie aspirując do stworzenia katalogu o charakterze wyczerpującym, uważam, że pewne okoliczności wskazane przez sąd odsyłający i podsumowane w pkt 34–42 niniejszej opinii stanowią elementy istotne dla zidentyfikowania, w kontekście sporów rozstrzyganych w postępowaniach głównych, „miejsca, z którego” wnoszący apelację wywiązywali się głównie z obowiązków wobec pracodawców.
97. Po pierwsze, wnoszący apelację rozpoczynali i kończyli swój dzień pracy w porcie lotniczym Charleroi. Moim zdaniem okoliczność ta ma decydujące znaczenie, co znajduje potwierdzenie w utrwalonym orzecznictwie Trybunału(41).
98. Po drugie, wnoszący apelację otrzymywali polecenia co do zadań i organizacji pracy na lotnisku w Charleroi, korzystając z intranetu pracodawców. Znaczenie tego kryterium było również wielokrotnie podkreślane przez Trybunał(42).
99. Ryainar podnosi, że element ten należy interpretować w ten sposób, że dotyczy on miejsca, w którym znajduje się pracodawca, w momencie gdy wydaje polecenia i organizuje pracę swoich pracowników. Takie odwrócenie perspektywy należy odrzucić z niżej przedstawionych przyczyn.
100. Po pierwsze, stoi ono w sprzeczności z pojęciami, którymi posłużył się Trybunał w powołanych wyżej wyrokach, które dotyczą wyraźnie miejsca, w którym lub z którego pracownik otrzymuje polecenia i organizuje swoją pracę, a nie miejsca, w którym lub z którego pracodawca wydaje polecenia i organizuje pracę swoich pracowników.
101. Po drugie, jak słusznie podkreślił rząd francuski, interpretacja taka stałaby w sprzeczności z celem ochrony pracowników. Narażałaby bowiem pracowników na ryzyko „forum shopping” ze strony pracodawcy, który mógłby wybierać miejsce, z którego wydaje polecenia i organizuje pracę swoich pracowników, tak by łącznik przewidziany w art. 19 pkt 2 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001 wskazał na sądy tego miejsca.
102. Po trzecie, samoloty wykorzystywane przez Ryanair i na pokładzie których wnoszący apelację pracowali jako personel pokładowy, stacjonowały w Charleroi. W tym względzie Trybunał miał już okazję sprecyzować, że w sektorze transportu międzynarodowego miejsce, w którym przechowywane są narzędzia pracy, stanowi istotny element dla ustalenia miejsca, z którego pracownik wywiązuje się głównie ze swoich obowiązków wobec pracodawcy(43).
103. Po czwarte, wnoszący apelację byli zobowiązani umownie do zamieszkiwania w odległości najwyżej godziny jazdy od lotniska w Charleroi. W wyroku Mulox IBC(44) Trybunał podniósł, że pracownik miał miejsce zamieszkania w państwie, w którym znajdowało się biuro, z którego wykonywał swoją działalność i do którego wracał po każdej podróży służbowej. Pragnę uściślić, biorąc pod uwagę brzmienie pytań prejudycjalnych, że element ten nie dotyczy rzeczywistego miejsca zamieszkania pracownika, a miejsca, w pobliżu którego zamieszkuje, co w sporach rozstrzyganych w postępowaniach głównych oznacza lotnisko w Charleroi(45). Moim zdaniem znaczenie tego elementu jest ponadto znacząco wzmocnione poprzez istnienie klauzuli umownej zobowiązującej pracowników do zamieszkiwania w pobliżu tego miejsca pracy.
104. Po piąte, sąd odsyłający stwierdził istnienie biura (crewroom) wspólnego dla Crewlinka i Ryanaira na lotnisku w Charleroi. Istnienie biura oddanego do dyspozycji przez pracodawcę stanowi kolejny element, którego istotność była podkreślana w orzecznictwie Trybunału(46).
105. Po szóste, sąd odsyłający sprecyzował, że w przypadku niezdolności do pracy lub problemów dyscyplinarnych wnoszący apelację byli zobowiązani udać się na lotnisko w Charleroi. O ile Trybunał nie miał jeszcze okazji dokonania oceny istotności tego elementu, moim zdaniem może on rzeczywiście przyczynić się do zidentyfikowania miejsca, z którego wnoszący apelację wywiązywali się głównie ze swoich obowiązków.
106. Uważam, że sześć powyższych elementów ma znaczenie dla celów określenia, na podstawie art. 19 pkt 2 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001, miejsca, z którego wnoszący apelację wywiązywali się głównie z obowiązków wobec swoich pracodawców w okolicznościach sporów rozstrzyganych w postępowaniach głównych.
107. O ile do Trybunału należy określenie tych elementów, rolą sądu odsyłającego jest ich konkretne zastosowanie w sporach rozstrzyganych w postępowaniach głównych. Tytułem przykładu uważam, że w oparciu o ustalenia faktyczne przedstawione przez sąd odsyłający we wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, sześć powyższych elementów wskazuje w sposób jednoznaczny na sądy miejsca położenia lotniska w Charleroi, jak zresztą podkreśliła to Komisja.
108. Pragnę uściślić również, że okoliczność, iż pracownik jest zatrudniony bezpośrednio przez Ryanair (sprawa C‑169/16) lub oddelegowany przez Crewlink do Ryanaira (sprawa C‑168/16) jest pozbawiona znaczenia w kontekście ustalania zwykłego miejsca świadczenia pracy w rozumieniu art. 19 pkt 2 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001, jak podkreślali to wnoszący apelację, Ryanair i rząd francuski. Miejsce to powinno być takie samo dla tych dwóch kategorii pracowników, jeżeli nałożone na nich w umowach o pracę obowiązki są podobne, co jest okolicznością bezsporną w sporach rozstrzyganych w postępowaniach głównych. Innymi słowy, zwykłe miejsce świadczenia pracy jest niezależne od stosunku prawnego istniejącego pomiędzy pracownikiem a podmiotem, na którego rzecz świadczona jest praca.
3. Port macierzysty jako element pośrednio istotny
109. Zważywszy, że pytanie zadane przez sąd odsyłający odnosi się wprost do pojęcia portu macierzystego jako elementu pozwalającego na zidentyfikowanie zwykłego miejsca świadczenia pracy w rozumieniu art. 19 pkt 2 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001, należy niniejszym przeanalizować jego znaczenie.
110. Port macierzysty zdefiniowany jest przez zawartą w załączniku III do zmienionego przez rozporządzenie nr 1899/2006 rozporządzenia nr 3922/91 regułę OPS 1.1095 pkt 1.7 jako miejsce wskazane przez operatora członkowi załogi, z którego członek załogi zazwyczaj rozpoczyna i w którym kończy okres służby lub serię okresów służby, i w którym w zwykłych warunkach operator nie odpowiada za zakwaterowanie danego członka załogi.
111. Zgodnie z wyjaśnieniami przedstawionymi przez Ryanair i Komisję, port macierzysty jest wykorzystywany w szczególności jako odnośnik dla wyliczenia okresu odpoczynku dla personelu pracującego na pokładzie samolotów. Ponadto sąd odsyłający ustalił, że lotnisko w Charleroi było jedynym portem macierzystym dla wnoszących apelację przez cały okres trwania ich umów o pracę.
112. Na wstępie pragnę uściślić, że nie wydaje mi się możliwe, w braku wyraźnego odesłania w tym względzie, do uzależniania zakresu znaczeniowego pojęcia „miejsca, w którym pracownik zazwyczaj świadczy lub ostatnio zazwyczaj świadczył pracę”, którym posługuje się art. 19 pkt 2 rozporządzenia nr 44/2001, od zakresu znaczeniowego pojęcia zawartego w akcie prawa Unii należącym do całkowicie innej domeny, to jest harmonizacji zasad w zakresie lotnictwa cywilnego, jak to słusznie zauważył rząd Irlandii.
113. W tym względzie zakres art. 19 pkt 2 rozporządzenia nr 44/2001 jest znacząco różny od zakresu art. 11 ust. 5 rozporządzenia nr 883/2004, o którym mowa w pytaniach prejudycjalnych, zważywszy, że ten drugi przepis zawiera wyraźne odesłanie do „portu macierzystego w znaczeniu zdefiniowanym w załączniku III do rozporządzenia nr 3922/91”.
114. Co za tym idzie, dla celów udzielenia jasnej odpowiedzi na pytania zadane przez sąd odsyłający nie wydaje mi się możliwe traktowanie pojęcia „zwykłego miejsca świadczenia pracy”, o którym mowa w art. 19 pkt 2 rozporządzenia nr 44/2001, jako równoważnego z pojęciem „portu macierzystego”, zdefiniowanym w załączniku III do rozporządzenia nr 3922/91, zmienionego przez rozporządzenie nr 1899/2006.
115. Wyjaśniwszy powyższe, stwierdzić należy, że pojęcie portu macierzystego nie jest pozbawione znaczenia dla celów wykładni art. 19 pkt 2 rozporządzenia nr 44/2001. Mając na względzie definicję tego pojęcia, przynajmniej częściowo pokrywa się ono bowiem z pierwszym elementem, który zidentyfikowałem w poprzednim podrozdziale, to jest miejscem, w którym pracownicy rozpoczynają i kończą swój dzień pracy, jak podkreśliły rząd niderlandzki i Komisja. Port macierzysty wydaje mi się również odpowiadać, jak twierdziła Komisja, miejscu, w którym znajduje się miejsce zamieszkania pracownika, zważywszy, że pracodawca nie jest co do zasady zobowiązany do zapewnienia pracownikowi noclegu.
116. Podkreślam, że znaczenie pojęcia portu macierzystego dla celów ustalenia zwykłego miejsca świadczenia pracy ma jedynie znaczenie pośrednie. Należy je bowiem brać pod uwagę jedynie w tym zakresie, w jakim potwierdza ono elementy wymienione powyżej jako istotne dla celów zidentyfikowania tego miejsca.
117. Pragnę dodać, że w praktyce nie można wykluczyć, że port macierzysty w rozumieniu załącznika III do rozporządzenia nr 3922/91, zmienionego przez rozporządzenie nr 1899/2006 mieści się, w większości przypadków tam, gdzie pracownik zazwyczaj wykonuje swoją pracę w rozumieniu art. 19 pkt 2 rozporządzenia nr 44/2001, ustalonym zgodnie z omówionymi wskazówkami.
4. Brak znaczenia przynależności państwowej samolotów
118. Crewlink i Ryanair podniosły, że dla celów ustalenia miejsca, w którym wnoszący apelację zazwyczaj świadczyli pracę w rozumieniu art. 19 pkt 2 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001, należy brać pod uwagę przynależność państwową samolotów, na których pokładzie pracowali.
119. W okolicznościach sporów rozstrzyganych w postępowaniach głównych, bezsporne jest, że samoloty wykorzystywane przez Ryanair, na których pokładzie pracowali wnoszący apelację, były zarejestrowane w Irlandii i w związku z tym mają irlandzką przynależność państwową zgodnie z art. 17 konwencji chicagowskiej(47).
120. Zgodnie z argumentacją przedstawioną przez Crewlink i Ryanair czas pracy wnoszących apelację na pokładzie tych samolotów był uważany, mając na względzie irlandzką przynależność państwową tych samolotów, za spędzony na terytorium Irlandii w zrozumieniu art. 19 pkt 2 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001.
121. Zanim przedstawię względy, dla których argumentacja ta jest całkowicie bezzasadna, pragnę podkreślić jej strategiczne znaczenie. Jest możliwe, że czas pracy na pokładzie samolotu jest często znacznie dłuższy niż czas pracy na lotnisku wylotu i czas pracy na lotnisku przeznaczenia. Co za tym idzie, uznanie, że czas pracy na pokładzie irlandzkiego samolotu jest czasem pracy spędzonym na terytorium Irlandii dla celów stosowania art. 19 pkt 2 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001, mogłoby w licznych przypadkach prowadzić do przyjęcia, że personel pokładowy zazwyczaj świadczy pracę na terytorium Irlandii, zgodnie z rezultatem, który pragną osiągnąć Crewlink i Ryanair w sporach rozstrzyganych w postępowaniach głównych.
122. Sąd odsyłający, rząd francuski, rząd Irlandii oraz Komisja są zdania, że argumentacja ta jest bezzasadna, z czym zgadzam się z niżej przedstawionych powodów.
123. Po pierwsze, żaden przepis rozporządzenia nr 44/2001 nie zawiera jakiegokolwiek odesłania do konwencji chicagowskiej, ani do przynależności państwowej samolotów, na których pokładzie pracownicy świadczą pracę.
124. Po drugie, żaden przepis konwencji chicagowskiej nie stanowi, aby praca świadczona na pokładzie samolotu miała być uważana za świadczoną na terytorium państwa przynależności samolotu.
125. Po trzecie, pojęcie „przynależności państwowej statku powietrznego”, o którym mowa w art. 17 konwencji chicagowskiej nie ma na celu ani nie powoduje przyłączenia wnętrza statku powietrznego do terytorium państwa, do którego przynależy ten statek powietrzny. Pojęcie przynależności państwowej statku powietrznego wykorzystywane jest bowiem z jednej strony w celu ograniczenia zakresu stosowania licznych postanowień tej konwencji, które mają zastosowanie wyłącznie do statków powietrznych przynależących do jednego z umawiających się państw(48) i z drugiej strony, w celu zakazania dokonywania pewnych podziałów w oparciu o przynależność państwową(49).
126. Zważywszy, że żaden przepis konwencji chicagowskiej nie powoduje przyłączenia powierzchni wnętrza statku powietrznego do terytorium państwa, do którego przynależy ten statek powietrzny, nie widzę żadnego powodu, dla którego praca świadczona na pokładzie irlandzkiego statku powietrznego miałaby zostać uznana za wykonywaną na terytorium Irlandii dla celów stosowania art. 19 pkt 2 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001.
127. Z powyższych rozważań wywodzę, że przynależność państwowa samolotu w rozumieniu art. 17 konwencji chicagowskiej jest pozbawiona znaczenia i nie może być brana pod uwagę przez sąd krajowy dla celów ustalenia miejsca, w którym personel pokładowy zazwyczaj świadczy swoją pracę w rozumieniu art. 19 pkt 2 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001.
5. Cel ochrony pracowników
128. Muszę jeszcze krótko przeanalizować argument podniesiony przez Crewlink i Ryanair i oparty na celu ochrony pracowników.
129. Zdaniem tych stron sporu cel ten wymaga interpretowania art. 19 pkt 2 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001 jako dotyczącego miejsca siedziby pracodawcy, to jest Irlandii w sporach rozstrzyganych w postępowaniach głównych, ponieważ pracownicy nie zawsze znają język postępowania sądów zwykłego miejsca świadczenia pracy, w tym konkretnym przypadku języka francuskiego przed sądem odsyłającym.
130. Oprócz tego, że argument ten jest niezgodny z wyraźnym brzmieniem tego przepisu, jest on również bezzasadny, gdyż pracownicy mają zawsze możliwość, jeżeli tego chcą, wystąpienia do sądów państwa członkowskiego, w którym pracodawca ma swoją siedzibę na podstawie art. 19 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001. W konsekwencji ciężko mi zrozumieć, w jaki sposób zniesienie prawa do wystąpienia do sądu zwykłego miejsca świadczenia pracy miałby przyczynić się do ochrony pracowników.
131. Dla pełnego obrazu pragnę dodać, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem cel ochrony pracowników jest zabezpieczony w lepszy sposób, jeżeli spory odnoszące się do umowy o pracę należą do kompetencji sądów miejsca, z którego pracownik wywiązuje się ze swoich obowiązków wobec pracodawcy, ponieważ to w tym miejscu pracownik może, po najniższych kosztach, zwrócić się do sądu lub podjąć obronę(50).
VI. Wnioski
132. W świetle całości powyższych rozważań proponuję, by Trybunał udzielił następującej odpowiedzi na pytanie prejudycjalne przedstawione przez cour du travail de Mons (trybunał pracy w Mons, Belgia):
Artykuł 19 pkt 2 lit. a) rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych należy interpretować w ten sposób, że w odniesieniu do pracownika sektora międzynarodowego przewozu lotniczego, zatrudnionego w charakterze personelu pokładowego „miejsce, w którym pracownik zazwyczaj świadczy pracę”, nie może być traktowane jako równoważne z pojęciem „portu macierzystego” zdefiniowanym w załączniku III do rozporządzenia Rady (EWG) nr 3922/91 z dnia 16 grudnia 1991 r. w sprawie harmonizacji wymagań technicznych i procedur administracyjnych w dziedzinie lotnictwa cywilnego, zmienionego rozporządzeniem nr 1899/2006, gdyż chodzi o miejsce, z którego pracownik wywiązuje się głównie ze swoich obowiązków wobec pracodawcy.
Ustalenie tego miejsca należy do sądu krajowego w świetle wszystkich istotnych okoliczności, a w szczególności:
– miejsca, w którym pracownik rozpoczyna i kończy swój dzień pracy;
– miejsca, w którym zazwyczaj stacjonują samoloty, na pokładzie których pracownik świadczy swoją pracę;
– miejsca, w którym otrzymuje on polecenia od pracodawcy oraz w którym organizuje swój dzień pracy;
– miejsca, w którym ma wynikający z umowy obowiązek zamieszkiwania;
– miejsca, w którym znajduje się biuro udostępnione przez pracodawcę oraz
– miejsca, w które powinien się udać w razie niezdolności do pracy lub wystąpienia problemów dyscyplinarnych.