WYROK TRYBUNAŁU (piąta izba)
z dnia 30 marca 2023 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Zbliżanie ustawodawstw – Ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych – Dyrektywa 2009/103/WE – Artykuł 3 – Obowiązek ubezpieczenia pojazdów – Artykuł 18 – Bezpośrednie roszczenie – Zakres – Ustalenie kwoty odszkodowania – Koszty hipotetyczne – Możliwość uzależnienia wypłaty odszkodowania od spełnienia określonych warunków – Sprzedaż pojazdu
W sprawie C‑618/21
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy w Warszawie (Polska) postanowieniem z dnia 30 sierpnia 2021 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 30 września 2021 r., w postępowaniach:
AR
przeciwko
PK S.A.,
CR,
oraz
BF
przeciwko
SI S.A.,
oraz
ZN
przeciwko
MB S.A.,
oraz
NK sp. z o.o. s.k.
przeciwko
PK S.A.,
oraz
KP
przeciwko
SI S.A.,
oraz
RD sp. z o.o.
przeciwko
EZ S.A.,
TRYBUNAŁ (piąta izba),
w składzie: E. Regan, prezes izby, D. Gratsias (sprawozdawca), M. Ilešič, I. Jarukaitis i Z. Csehi, sędziowie,
rzecznik generalny: J. Richard de la Tour,
sekretarz: A. Calot Escobar,
uwzględniając pisemny etap postępowania,
rozważywszy uwagi, które przedstawili:
– w imieniu AR – R. Lewandowski, radca prawny,
– w imieniu KP – L. Nawrocki, radca prawny,
– w imieniu RD sp. z o.o. – G. Stasiak, radca prawny,
– w imieniu SI S.A. – M. Nycz, radca prawny,
– w imieniu rządu polskiego – B. Majczyna, w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu rządu czeskiego – M. Smolek i J. Vláčil, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu niemieckiego – J. Möller, P. Busche i M. Hellmann, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Europejskiej – U. Małecka, B. Sasinowska i H. Tserepa-Lacombe, w charakterze pełnomocników,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 15 grudnia 2022 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 18 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/103/WE z dnia 16 września 2009 r. w sprawie ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych i egzekwowania obowiązku ubezpieczania od takiej odpowiedzialności (Dz.U. 2009, L 263, s. 11) w związku z art. 3 tej dyrektywy.
2 Wniosek ten został złożony w ramach sześciu sporów między AR a PK S.A. i CR, BF a SI S.A., ZN a MB S.A., NK sp. z o.o. s.k. a PK S.A., KP a SI oraz RD sp. z o.o. a EZ S.A., czyli pomiędzy właścicielami pojazdów mechanicznych a zakładami ubezpieczeń udzielającymi ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej osobom odpowiedzialnym za szkody powstałe w tych pojazdach, w przedmiocie żądania odszkodowania w związku z tymi szkodami.
Ramy prawne
Prawo Unii
3 Motyw 30 dyrektywy 2009/103 ma następujące brzmienie:
„Prawo powołania się na umowę ubezpieczenia i wystąpienia z roszczeniem bezpośrednio wobec zakładu ubezpieczeń ma wielkie znaczenie dla ochrony poszkodowanych w wypadkach drogowych. W celu ułatwienia skutecznej i szybkiej likwidacji szkody oraz uniknięcia w takim stopniu, w jakim to możliwe, kosztownych postępowań sądowych prawo do bezpośredniego pozwania zakładu ubezpieczeń chroniącego sprawcę wypadku w zakresie odpowiedzialności cywilnej powinno zostać rozszerzone na poszkodowanych we wszystkich wypadkach drogowych”.
4 Artykuł 3 tej dyrektywy, zatytułowany „Obowiązek ubezpieczenia pojazdów”, stanowi:
„Z zastrzeżeniem art. 5 każde państwo członkowskie podejmuje wszelkie stosowne środki w celu zapewnienia objęcia ubezpieczeniem odpowiedzialności cywiln[ej] odnosząc[ej] się do ruchu pojazdów normalnie przebywających na jego terytorium.
Zakres pokrycia szkód oraz warunki ubezpieczenia zostają ustalone w ramach środków określonych w akapicie pierwszym.
[…]
Ubezpieczenie, o którym mowa w akapicie pierwszym, pokrywa obligatoryjnie zarówno szkody majątkowe, jak i szkody na osobie”.
5 Zgodnie z art. 5 wspomnianej dyrektywy każde państwo członkowskie może przewidzieć odstępstwo od jej art. 3 w stosunku do niektórych osób fizycznych lub prawnych, publicznych lub prywatnych, lub niektórych rodzajów pojazdów, lub niektórych pojazdów posiadających specjalne tablice.
6 Artykuł 9 owej dyrektywy, zatytułowany „Kwoty minimalne”, przewiduje w ust. 1:
„Bez uszczerbku dla możliwości ustanowienia przez państwa członkowskie wyższych sum gwarancyjnych każde państwo członkowskie wymaga obowiązkowego ubezpieczenia, o którym mowa w art. 3, co najmniej w zakresie następujących kwot:
a) w przypadku szkód na osobie – minimalna suma gwarancyjna w wysokości 1 000 000 EUR na jednego poszkodowanego lub 5 000 000 EUR na jedno zdarzenie szkodowe, niezależnie od liczby poszkodowanych;
b) w przypadku szkód materialnych – 1 000 000 EUR na jedno zdarzenie szkodowe, niezależnie od liczby poszkodowanych.
[…]”.
7 Artykuł 18 dyrektywy 2009/103, zatytułowany „Roszczenie bezpośrednie”, ma następujące brzmienie:
„Państwa członkowskie zapewniają, aby poszkodowanemu w wypadku spowodowanym przez pojazd objęty ubezpieczeniem, o którym mowa […] w art. 3, przysługiwało bezpośrednie roszczenie wobec zakładu ubezpieczeń chroniącego sprawcę wypadku w zakresie odpowiedzialności cywilnej”.
Prawo polskie
8 Artykuł 363 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r., nr 16, poz. 93), w brzmieniu mającym zastosowanie do sporów w postępowaniach głównych (zwanej dalej „kodeksem cywilnym”), stanowi:
„Naprawienie szkody powinno nastąpić, według wyboru poszkodowanego, bądź przez przywrócenie stanu poprzedniego, bądź przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej. Jednakże gdyby przywrócenie stanu poprzedniego było niemożliwe albo gdyby pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, roszczenie poszkodowanego ogranicza się do świadczenia w pieniądzu”.
9 Artykuł 822 §§ 1 i 4 kodeksu cywilnego przewiduje:
„§ 1. Przez umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej ubezpieczyciel zobowiązuje się do zapłacenia określonego w umowie odszkodowania za szkody wyrządzone osobom trzecim, wobec których odpowiedzialność za szkodę ponosi ubezpieczający albo ubezpieczony.
[…]
§ 4. Uprawniony do odszkodowania w związku ze zdarzeniem objętym umową ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej może dochodzić roszczenia bezpośrednio od ubezpieczyciela”.
Postępowania główne i pytania prejudycjalne
10 Przed Sądem Rejonowym dla m.st. Warszawy w Warszawie (Polska), który jest sądem odsyłającym, zawisło sześć sporów. W pięciu z nich powodami są, odpowiednio, BF, ZN, NK, KP i RD, z których każdy dochodzi odszkodowania w związku ze szkodami powstałymi w jego pojeździe w wyniku wypadku drogowego. W szóstym sporze AR dochodzi odszkodowania w związku ze szkodą powstałą w jego pojeździe wskutek opadnięcia bramy garażowej.
11 Powodowie w postępowaniach głównych oszacowali poniesione szkody na podstawie kosztów naprawy odpowiadających szacunkowej wartości rynkowej oryginalnych części zamiennych i robocizny niezbędnych do naprawienia uszkodzonych pojazdów. Ze względu na to, że naprawy wskazanych pojazdów jeszcze nie przeprowadzono, sąd odsyłający określa te koszty jako „hipotetyczne”. Ze swej strony pozwani w postępowaniach głównych, a mianowicie zakłady ubezpieczeń udzielające ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej osobom zobowiązanym do naprawienia szkód poniesionych przez powodów w postępowaniach głównych, podnoszą, że odszkodowanie to nie może przekroczyć wysokości rzeczywiście poniesionej szkody, obliczonej w oparciu o tzw. metodę dyferencyjną. Zgodnie z tą metodą owa wysokość musi odpowiadać różnicy między wartością, jaką uszkodzony pojazd miałby, gdyby nie doszło do wypadku, a aktualną wartością tego pojazdu w stanie uszkodzonym. W ocenie wspomnianych zakładów ubezpieczeń koszty naprawy można uwzględnić jedynie w przypadku wykazania, że rzeczywiście je poniesiono.
12 Sąd odsyłający zauważa, że w prawie krajowym naprawienie szkody ma na celu przyznanie poszkodowanemu kwoty odpowiadającej różnicy między wartością rzeczy uszkodzonej a wartością, jaką rzecz ta miałaby, gdyby szkoda nie zaistniała, jednocześnie nie pozwalając na to, by poszkodowany się wzbogacił.
13 Sąd ten wyjaśnia, że zgodnie z polskim orzecznictwem odszkodowanie, które ma zostać wypłacone właścicielowi uszkodzonego pojazdu, należy obliczyć na podstawie hipotetycznych kosztów naprawy tego pojazdu, niezależnie od tego, czy jego właściciel rzeczywiście go naprawił lub zamierza go naprawić. Odszkodowanie uwzględniające takie hipotetyczne koszty naprawy, które znacznie przewyższają wysokość poniesionej szkody ustaloną w oparciu o metodę dyferencyjną, może zostać zasądzone nawet na rzecz poszkodowanych, którzy zbyli już swój uszkodzony pojazd i którzy w związku z tym nie wykorzystają tego odszkodowania na jego naprawę. Zdaniem sądu odsyłającego praktyka ta skutkuje nieuzasadnionym wzbogaceniem się poszkodowanych ze szkodą dla wszystkich pozostałych ubezpieczających, na których zakłady ubezpieczeń przenoszą koszty wynikające z tych zawyżonych odszkodowań, żądając od nich zapłaty coraz wyższych składek.
14 Według sądu odsyłającego to orzecznictwo – które budzi kontrowersje, ponieważ w niektórych przypadkach umożliwia wzbogacenie się poszkodowanego – mogłoby być uzasadnione wynikającą z prawa Unii szczególną ochroną poszkodowanych w wypadkach drogowych. Uważa on zatem, że konieczne jest wyjaśnienie zakresu uprawnień poszkodowanego wynikających z przewidzianego w art. 18 dyrektywy 2009/103 bezpośredniego roszczenia wobec zakładu ubezpieczeń.
15 Sąd odsyłający zastanawia się w szczególności nad zakresem wspomnianego roszczenia, zważywszy, że zgodnie z prawem polskim poprzez wytoczenie powództwa przeciwko osobie odpowiedzialnej poszkodowany może, według własnego wyboru, żądać albo wypłaty odszkodowania pieniężnego, albo naprawy uszkodzonego pojazdu, czyli świadczenia w naturze, zaś art. 822 § 1 kodeksu cywilnego przewiduje, że zobowiązanie zakładu ubezpieczeń może polegać wyłącznie na świadczeniu o charakterze pieniężnym.
16 Sąd odsyłający dąży zatem do ustalenia, czy prawo Unii stoi na przeszkodzie przepisom prawa krajowego, które skutkują tym, że poszkodowany, który zamierza dochodzić bezpośredniego roszczenia od zakładu ubezpieczeń, jest pozbawiony jednego z przewidzianych w prawie krajowym sposobów naprawienia szkody. Ze swej strony skłania się on ku uznaniu, że prawo Unii należy interpretować w taki sposób, by na pytanie to udzielić odpowiedzi twierdzącej.
17 Sąd ten zastanawia się jednak również nad przedmiotem przysługującego poszkodowanemu wobec ubezpieczyciela bezpośredniego roszczenia, poprzez które poszkodowany żądałby naprawy swojego pojazdu. Możliwe byłoby bowiem albo odstąpienie od wynikającej z art. 822 § 1 kodeksu cywilnego zasady, zgodnie z którą świadczenie ubezpieczyciela może mieć wyłącznie charakter pieniężny, i tym samym umożliwienie poszkodowanemu żądania od ubezpieczyciela, by ten zajął się naprawą jego uszkodzonego pojazdu, albo przyznanie poszkodowanemu uprawnienia do żądania od ubezpieczyciela, by ten – zamiast zająć się naprawą – wypłacił niezbędne do tego celu środki.
18 Sąd odsyłający skłania się ku drugiej wskazanej możliwości. Niemniej zastanawia się on również nad kwestią, czy prawo Unii stoi na przeszkodzie stosowaniu przepisów prawa krajowego, które pozwalają na uzależnienie wypłaty poszkodowanemu środków niezbędnych do naprawy jego pojazdu od spełnienia warunków mających na celu uniemożliwienie mu wykorzystania tych środków na cele niezwiązane z tą naprawą oraz znalezienia się w sytuacji, w której jego majątek w wyniku wypadku wzrósł. Ponadto sąd odsyłający ma wątpliwości co do tego, czy uprawnienie do żądania od ubezpieczyciela wypłaty środków niezbędnych do naprawy uszkodzonego pojazdu należy przyznać również takiemu właścicielowi uszkodzonego pojazdu, który już go zbył, w związku z czym nie ma fizycznej możliwości jego naprawienia.
19 Wreszcie sąd odsyłający jest zdania, że odpowiedzi na pytania prejudycjalne mają również znaczenie dla rozstrzygnięcia sporu w tym z postępowań głównych, w którym powodem jest AR, nawet jeżeli szkoda powstała w pojeździe wskutek opadnięcia bramy garażowej nie jest objęta zakresem stosowania dyrektywy 2009/103. W ocenie owego sądu w świetle „zasady równości wobec prawa” słuszne wydaje się bowiem zastosowanie do tego sporu tych samych zasad co zasady mające zastosowanie do sporów w pozostałych postępowaniach głównych.
20 W tych okolicznościach Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy w Warszawie postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy art. 18 w związku z art. 3 [dyrektywy 2009/103] należy interpretować w taki sposób, że sprzeczne są z nim przepisy krajowe, w świetle których poszkodowany, który korzysta z bezpośredniego roszczenia o naprawienie szkody w swoim pojeździe powstałej w związku z ruchem pojazdów mechanicznych wobec zakładu ubezpieczeń chroniącego sprawcę wypadku w zakresie odpowiedzialności cywilnej, może uzyskać od zakładu ubezpieczeń wyłącznie odszkodowanie w wysokości rzeczywistej i aktualnej straty w jego majątku, czyli różnicy między pojazdem [wartością pojazdu] w stanie sprzed wypadku a pojazdem uszkodzonym [wartością pojazdu uszkodzonego], powiększonej o faktycznie już poniesione uzasadnione koszty naprawy pojazdu i inne faktycznie już poniesione uzasadnione koszty wynikłe z wypadku, podczas gdy, gdyby dochodził naprawienia szkody bezpośrednio od sprawcy, mógłby zażądać od niego, wedle własnego wyboru, zamiast odszkodowania – przywrócenia pojazdu do stanu sprzed szkody (naprawienia osobiście przez sprawcę albo przez opłacony przez niego warsztat)?
2) W razie odpowiedzi twierdzącej na powyższe pytanie – czy art. 18 w związku z art. 3 [dyrektywy 2009/103] należy interpretować w taki sposób, że sprzeczne są z nim przepisy krajowe, w świetle których poszkodowany, który korzysta z bezpośredniego roszczenia o naprawienie szkody w swoim pojeździe powstałej w związku z ruchem pojazdów mechanicznych wobec zakładu ubezpieczeń chroniącego sprawcę wypadku w zakresie odpowiedzialności cywilnej, może uzyskać od zakładu ubezpieczeń, zamiast odszkodowania w wysokości rzeczywistej i aktualnej straty w jego majątku, czyli różnicy między pojazdem [wartością pojazdu] w stanie sprzed wypadku a pojazdem uszkodzonym [wartością pojazdu uszkodzonego], powiększonej o faktycznie już poniesione uzasadnione koszty naprawy pojazdu i inne faktycznie już poniesione uzasadnione koszty wynikłe z wypadku, jedynie kwot[ę] stanowiąc[ą] równowartość kosztów przywrócenia pojazdu do stanu sprzed szkody, podczas gdy, gdyby dochodził naprawienia szkody bezpośrednio od sprawcy, mógłby zażądać od niego, wedle własnego wyboru, zamiast odszkodowania – przywrócenia pojazdu do stanu sprzed szkody (a nie jedynie dania środków na ten cel)?
3) W razie odpowiedzi twierdzącej na pytanie [pierwsze] i negatywnej na pytanie [drugie] – czy art. 18 w związku z art. 3 [dyrektywy 2009/103] należy interpretować w taki sposób, że sprzeczne są z nim przepisy krajowe, w świetle których zakład ubezpieczeń, do którego właściciel uszkodzonego w związku z ruchem pojazdów mechanicznych samochodu zwrócił się o zapłatę hipotetycznych kosztów, których nie poniósł, ale musiałby ponieść, gdyby postanowił przywrócić pojazd do stanu sprzed wypadku, może:
a) uzależnić tę wypłatę od uprawdopodobnienia przez poszkodowanego, że rzeczywiście zamierza naprawić pojazd w konkretny sposób u konkretnego mechanika, za konkretną cenę części i usługi – i przekazać środki na tę naprawę bezpośrednio temu mechanikowi (ew. sprzedawcy niezbędnych do naprawy części) z zastrzeżeniem zwrotu, jeśliby cel, na jaki te środki zostały wypłacone, miał nie zostać zrealizowany, a jeśli nie, to:
b) uzależnić tę wypłatę od zobowiązania się konsumenta do wykazania w umówionym terminie, że wykorzystał wypłacone środki na naprawę samochodu, albo do ich zwrotu zakładowi ubezpieczeń, a jeśli nie, to:
c) po wypłaceniu tych środków ze wskazaniem celu wypłaty (sposobu ich wykorzystania) i upływie niezbędnego czasu, w którym poszkodowany mógł dokonać naprawy samochodu – zażądać od niego wykazania wydatkowania tych środków na naprawę albo ich zwrotu
– tak żeby wyeliminować możliwość wzbogacenia się poszkodowanego na szkodzie?
4) W razie odpowiedzi twierdzącej na pytanie [pierwsze] i negatywnej na pytanie [drugie] – czy art. 18 w związku z art. 3 [dyrektywy 2009/103] należy interpretować w taki sposób, że sprzeczne są z nim przepisy krajowe, w świetle których poszkodowany, który nie jest już właścicielem uszkodzonego samochodu, bowiem zbył go i otrzymał w zamian pieniądze, w związku z czym nie może już tego pojazdu naprawić – nie może w związku z tym żądać od zakładu ubezpieczeń chroniącego sprawcę wypadku w zakresie odpowiedzialności cywilnej zapłaty kosztów naprawy, która byłaby potrzebna, żeby przywrócić uszkodzony pojazd do stanu sprzed szkody, a jego roszczenie ogranicza się do żądania od zakładu ubezpieczeń odszkodowania w wysokości rzeczywistej i aktualnej straty w jego majątku, czyli różnicy między wartością pojazdu w stanie sprzed wypadku a kwotą uzyskaną ze sprzedaży pojazdu, powiększonej o faktycznie już poniesione uzasadnione koszty naprawy pojazdu i inne faktycznie już poniesione uzasadnione koszty wynikłe z wypadku?”.
W przedmiocie dopuszczalności wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym
21 W uwagach przedstawionych Trybunałowi RD wnosi o odmowę wydania orzeczenia prejudycjalnego, ponieważ pytania prejudycjalne mają w rzeczywistości na celu podważenie przewidzianych w prawie polskim zasad likwidacji szkód wynikających z ruchu pojazdów mechanicznych z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej. Ze swej strony rząd polski zauważa, że poprzez roszczenia leżące u podstaw sporów w postępowaniach głównych powodowie w tych postępowaniach nie żądają przywrócenia swoich pojazdów do stanu sprzed szkody, lecz dochodzą wypłaty odszkodowania pieniężnego, w związku z czym dwa pierwsze pytania należy uznać za hipotetyczne, a tym samym – niedopuszczalne.
22 W tym względzie prawdą jest, że z orzecznictwa Trybunału wynika, iż w obecnym stanie prawa Unii państwa członkowskie co do zasady zachowują swobodę w określaniu w ramach swych systemów odpowiedzialności cywilnej w szczególności podlegających naprawieniu szkód wyrządzonych przez pojazdy mechaniczne, zakresu odszkodowania za te szkody i osób uprawnionych do rzeczonego naprawienia [wyrok z dnia 20 maja 2021 r., K.S. (Koszty holowania uszkodzonego pojazdu), C‑707/19, EU:C:2021:405, pkt 25 i przytoczone tam orzecznictwo].
23 Jednakże w niniejszym wypadku pytania prejudycjalne nie dotyczą kwestii, o których mowa w poprzednim punkcie. Poprzez swoje pytania sąd odsyłający dąży bowiem w istocie do ustalenia, czy art. 18 dyrektywy 2009/103 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu państwa członkowskiego, które przewiduje pewne zasady dotyczące dochodzenia przez osoby, które poniosły szkodę w wyniku wypadku drogowego, przysługującego im wobec ubezpieczyciela osoby odpowiedzialnej za tę szkodę bezpośredniego roszczenia przyznanego przez ten artykuł.
24 Ponadto argument rządu polskiego, zgodnie z którym roszczenia leżące u podstaw sporów w postępowaniach głównych dotyczą nie przywrócenia wskazanych uszkodzonych pojazdów do stanu sprzed szkody, lecz wypłaty odszkodowania pieniężnego, nie wystarcza do wykazania, że dwa pierwsze pytania sądu odsyłającego mają charakter hipotetyczny.
25 Z przedstawionych przez ten sąd informacji, które streszczono w pkt 13–17 niniejszego wyroku, wynika bowiem, że jest on w pełni świadomy faktu, iż roszczenia leżące u podstaw sporów w postępowaniach głównych dotyczą wypłaty odszkodowania pieniężnego. Sąd ten dąży jednak do ustalenia w szczególności, czy art. 18 dyrektywy 2009/103 należy interpretować w ten sposób, że jeżeli uregulowanie państwa członkowskiego przewiduje, iż poszkodowany może żądać od osoby odpowiedzialnej za szkodę, według własnego wyboru, wypłaty odszkodowania pieniężnego lub przywrócenia uszkodzonego pojazdu do stanu sprzed szkody, to jest on uprawniony, korzystając z przysługującego mu wobec ubezpieczyciela udzielającego ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej osobie odpowiedzialnej bezpośredniego roszczenia, do żądania od tego ubezpieczyciela odszkodowania pieniężnego obliczonego nie w oparciu o tzw. metodę dyferencyjną, lecz w oparciu o koszty niezbędne do przywrócenia owego pojazdu do stanu sprzed szkody.
26 Wynika stąd, że pytania sądu odsyłającego dotyczą wykładni prawa Unii i nie mają charakteru hipotetycznego.
27 Należy wszakże stwierdzić, że zgodnie z informacjami przekazanymi przez sąd odsyłający spór w postępowaniu głównym, którego stronami są AR oraz PK i CR, dotyczy naprawienia szkód powstałych w pojeździe wskutek opadnięcia bramy garażowej.
28 Dyrektywa 2009/103 dąży do zapewnienia ochrony poszkodowanych w wypadkach spowodowanych przez pojazdy mechaniczne, który to cel był stale realizowany i umacniany przez prawodawcę Unii [zob. podobnie wyrok z dnia 20 maja 2021 r., K.S. (Koszty holowania uszkodzonego pojazdu), C‑707/19, EU:C:2021:405, pkt 27 i przytoczone tam orzecznictwo].
29 Jest natomiast oczywiste, że odpowiedzialność cywilna, jaką ponosi osoba, która sprawuje pieczę nad garażem, w następstwie opadnięcia bramy garażowej na pojazd mechaniczny, wynika nie ze szkody spowodowanej przez dany pojazd, lecz ze szkody powstałej w tym pojeździe wskutek opadnięcia elementu budynku. Wynika stąd, że – jak sąd odsyłający sam przyznaje – okoliczności faktyczne leżące u podstaw sporu w postępowaniu głównym, którego stronami są AR oraz PK i CR, nie wchodzą w zakres stosowania dyrektywy 2009/103.
30 Sąd odsyłający zauważa jednak, że w świetle „zasady równości wobec prawa” słuszne wydaje się zastosowanie do wspomnianego sporu tych samych zasad co zasady mające zastosowanie do sporów w pozostałych postępowaniach głównych. W zakresie, w jakim sąd ten jedynie rozważa tym samym, jakie skutki mogą wynikać z niniejszego wyroku na mocy zasady przyjętej w prawie polskim, wystarczy przypomnieć, że w ramach postępowania przewidzianego w art. 267 TFUE Trybunał nie jest właściwy do dokonywania wykładni prawa krajowego ani do stosowania przepisów prawa do konkretnej sytuacji, zadania te należą bowiem wyłącznie do sądu odsyłającego (zob. podobnie postanowienia: z dnia 3 września 2020 r., Vikingo Fővállalkozó, C‑610/19, EU:C:2020:673, pkt 68 i przytoczone tam orzecznictwo; a także z dnia 9 stycznia 2023 r., A.T.S. 2003, C‑289/22, EU:C:2023:26, pkt 29). W konsekwencji rozważania te nie są wystarczające do wykazania istnienia związku między przedmiotem tego pierwszego sporu a żądaną wykładnią prawa Unii.
31 W związku z tym w świetle wszystkich powyższych uwag należy stwierdzić, że wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym jest dopuszczalny z wyjątkiem tej jego części, która dotyczy sporu między AR a PK i CR, w zakresie której jest on niedopuszczalny.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
32 Poprzez pytania prejudycjalne, które należy rozpatrzyć łącznie, sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 18 dyrektywy 2009/103 w związku z art. 3 tej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które w odniesieniu do bezpośredniego roszczenia osoby, której pojazd został uszkodzony w wyniku wypadku drogowego, wobec ubezpieczyciela osoby odpowiedzialnej za szkodę przewiduje, że jedynym sposobem uzyskania naprawienia szkody od tego ubezpieczyciela jest wypłata odszkodowania pieniężnego, oraz, w stosownym przypadku, jakie obowiązki wynikają z tych przepisów w odniesieniu do zasad obliczania tego odszkodowania oraz warunków jego wypłaty.
33 Artykuł 3 dyrektywy 2009/103 przewiduje, że każde państwo członkowskie – z zastrzeżeniem odstępstw, jakie może ono przewidzieć na mocy art. 5 tej dyrektywy – ma obowiązek przyjęcia wszelkich stosownych środków w celu zapewnienia objęcia ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej związanej z ruchem pojazdów normalnie przebywających na jego terytorium.
34 W tym względzie należy na wstępie zauważyć, że – z uwagi na brak wskazań sądu odsyłającego świadczących o odmiennym stanowisku – pięć sporów w postępowaniach głównych, w odniesieniu do których wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym uznano za dopuszczalny, nie dotyczy osób lub pojazdów, względem których Rzeczpospolita Polska skorzystała z możliwości wprowadzenia odstępstw przewidzianej we wspomnianym art. 5.
35 Co się tyczy zapisanego w art. 18 dyrektywy 2009/103 bezpośredniego roszczenia poszkodowanych wobec ubezpieczyciela, należy stwierdzić, że przepis ten nie stoi na przeszkodzie temu, by prawo krajowe przewidywało, że ten sposób uzyskania naprawienia szkody może polegać wyłącznie na świadczeniu o charakterze pieniężnym.
36 Należy bowiem zauważyć, że z motywu 30 tej dyrektywy wynika, iż roszczenie to polega na umożliwieniu poszkodowanemu powołania się na umowę ubezpieczenia bezpośrednio przeciwko zakładowi ubezpieczeń. Wynika stąd, że przedmiotem takiego roszczenia może być jedynie spełnienie przez ubezpieczyciela osoby odpowiedzialnej –bezpośrednio na rzecz poszkodowanego – świadczenia, jakie ubezpieczyciel ten byłby zobowiązany spełnić na rzecz swojego ubezpieczonego w granicach umowy ubezpieczenia.
37 Jeżeli zatem świadczenie ubezpieczyciela określone w umowie ubezpieczenia ma charakter wyłącznie pieniężny, art. 18 wspomnianej dyrektywy nie stoi na przeszkodzie temu, by przedmiotem bezpośredniego roszczenia dochodzonego przez poszkodowanego od ubezpieczyciela była obligatoryjnie wypłata odszkodowania pieniężnego.
38 W tym względzie, jak zauważył w istocie rzecznik generalny w pkt 52 opinii, taką wykładnię potwierdza okoliczność, że w szczególności art. 9 dyrektywy 2009/103 określa minimalne obowiązkowe pokrycie w postaci minimalnych kwot odszkodowania.
39 W niniejszym wypadku dotyczy to bezpośrednich roszczeń dochodzonych w postępowaniach głównych na podstawie art. 18 tej dyrektywy, ponieważ – jak wynika z informacji przedstawionych Trybunałowi – art. 822 § 1 kodeksu cywilnego przewiduje, że świadczenie ubezpieczyciela może mieć wyłącznie charakter pieniężny.
40 W tym kontekście pytania sądu odsyłającego dotyczą również zasad obliczania takiego odszkodowania pieniężnego, a także zasad związanych z jego wypłatą, w szczególności odnośnie do możliwości uzależnienia wypłaty takiego odszkodowania przez ubezpieczyciela od spełnienia warunków mających na celu zagwarantowanie, że poszkodowany rzeczywiście wykorzysta je na naprawę swojego pojazdu, co ma wykluczyć sytuację, w której odszkodowanie to odpowiadałoby kosztom przywrócenia jego uszkodzonego pojazdu do stanu sprzed szkody, podczas gdy poszkodowany zbył go w stanie niezmienionym.
41 W tym względzie należy zauważyć, że sądy krajowe mają prawo czuwać nad tym, by ochrona praw zagwarantowanych w porządku prawnym Unii Europejskiej nie prowadziła do bezpodstawnego wzbogacenia osób uprawnionych [wyroki: z dnia 25 marca 2021 r., Balgarska Narodna Banka, C‑501/18, EU:C:2021:249, pkt 125; z dnia 21 marca 2023 r., Mercedes-Benz Group (Odpowiedzialność producentów pojazdów wyposażonych w urządzenia ograniczające skuteczność działania), C‑100/21, EU:C:2023:229, pkt 94].
42 Niemniej trzeba również przypomnieć, że obowiązek objęcia ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej szkód wyrządzonych w związku z ruchem pojazdów mechanicznych osobom trzecim jest kwestią odrębną od zakresu odszkodowań wypłacanych im z tytułu odpowiedzialności cywilnej ubezpieczonego. O ile bowiem ta pierwsza kwestia jest objęta gwarancją prawa Unii i w nim zdefiniowana, o tyle druga jest co do zasady regulowana przez prawo krajowe [wyrok z dnia 20 maja 2021 r., K.S. (Koszty holowania uszkodzonego pojazdu), C‑707/19, EU:C:2021:405, pkt 23 i przytoczone tam orzecznictwo].
43 Przepisy Unii nie mają zatem na celu harmonizacji systemów odpowiedzialności cywilnej państw członkowskich, które co do zasady zachowują swobodę co do określenia systemu odpowiedzialności cywilnej mającego zastosowanie do szkód wynikających z ruchu pojazdów [wyrok z dnia 20 maja 2021 r., K.S. (Koszty holowania uszkodzonego pojazdu), C‑707/19, EU:C:2021:405, pkt 24 i przytoczone tam orzecznictwo].
44 W konsekwencji, jak przypomniano w pkt 22 niniejszego wyroku, w obecnym stanie prawa Unii państwa członkowskie co do zasady zachowują swobodę w określaniu w ramach swych systemów odpowiedzialności cywilnej w szczególności podlegających naprawieniu szkód wyrządzonych przez pojazdy mechaniczne, zakresu odszkodowania za te szkody i osób uprawnionych do rzeczonego naprawienia.
45 Jednakże państwa członkowskie powinny wykonywać swoje kompetencje w tej dziedzinie, przestrzegając prawa Unii, a przepisy krajowe regulujące kwestie odszkodowania szkód wynikających z ruchu pojazdów nie mogą pozbawiać przepisów unijnych skuteczności (effet utile), w szczególności wyłączając z urzędu lub ograniczając w nieproporcjonalny sposób prawo poszkodowanego do uzyskania odszkodowania z tytułu obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej związanej z ruchem pojazdów mechanicznych [zob. podobnie wyroki: z dnia 20 maja 2021 r., K.S. (Koszty holowania uszkodzonego pojazdu), C‑707/19, EU:C:2021:405, pkt 26 i przytoczone tam orzecznictwo; a także z dnia 10 czerwca 2021 r., Van Ameyde España, C‑923/19, EU:C:2021:475, pkt 44 i przytoczone tam orzecznictwo].
46 W tym względzie należy zauważyć, że z uwagi na to, iż poszkodowany, dochodząc przysługującego mu wobec ubezpieczyciela udzielającego ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej osobie odpowiedzialnej za szkodę bezpośredniego roszczenia, żąda od ubezpieczyciela spełnienia na swoją rzecz świadczenia przewidzianego w umowie ubezpieczenia, wypłata tego świadczenia może być uzależniona jedynie od spełnienia warunków wyraźnie określonych w tej umowie.
47 W konsekwencji, jak podkreślił rzecznik generalny w pkt 62 opinii, warunki, o których mowa w pkt 40 niniejszego wyroku, nie mogą skutkować wyłączeniem lub ograniczeniem wynikającego z art. 3 dyrektywy 2009/103, spoczywającego na ubezpieczycielu obowiązku pokrycia w pełni odszkodowania, jakie osoba odpowiedzialna za szkodę powinna zapewnić poszkodowanemu z tytułu poniesionej przez tego ostatniego szkody, gdyż w przeciwnym wypadku doszłoby do naruszenia skuteczności (effet utile) przewidzianego w art. 18 tej dyrektywy bezpośredniego roszczenia.
48 W świetle wszystkich powyższych uwag na zadane pytania trzeba odpowiedzieć, iż art. 18 dyrektywy 2009/103 w związku z art. 3 tej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że:
– nie stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które w odniesieniu do bezpośredniego roszczenia osoby, której pojazd został uszkodzony w wyniku wypadku drogowego, wobec ubezpieczyciela osoby odpowiedzialnej za szkodę przewiduje, że jedynym sposobem uzyskania naprawienia szkody od tego ubezpieczyciela jest wypłata odszkodowania pieniężnego;
– stoi on na przeszkodzie zasadom obliczania tego odszkodowania oraz warunkom jego wypłaty w zakresie, w jakim skutkowałyby one – w ramach bezpośredniego roszczenia dochodzonego na podstawie tego art. 18 – wyłączeniem lub ograniczeniem wynikającego z owego art. 3, spoczywającego na ubezpieczycielu obowiązku pokrycia w pełni odszkodowania, jakie osoba odpowiedzialna za szkodę powinna zapewnić poszkodowanemu z tytułu poniesionej przez tego ostatniego szkody.
W przedmiocie kosztów
49 Dla stron w postępowaniach głównych niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionych przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniach głównych, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (piąta izba) orzeka, co następuje:
Artykuł 18 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/103/WE z dnia 16 września 2009 r. w sprawie ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych i egzekwowania obowiązku ubezpieczania od takiej odpowiedzialności w związku z art. 3 tej dyrektywy
należy interpretować w ten sposób, że:
– nie stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które w odniesieniu do bezpośredniego roszczenia osoby, której pojazd został uszkodzony w wyniku wypadku drogowego, wobec ubezpieczyciela osoby odpowiedzialnej za szkodę przewiduje, że jedynym sposobem uzyskania naprawienia szkody od tego ubezpieczyciela jest wypłata odszkodowania pieniężnego;
– stoi on na przeszkodzie zasadom obliczania tego odszkodowania oraz warunkom jego wypłaty w zakresie, w jakim skutkowałyby one – w ramach bezpośredniego roszczenia dochodzonego na podstawie tego art. 18 – wyłączeniem lub ograniczeniem wynikającego z owego art. 3, spoczywającego na ubezpieczycielu obowiązku pokrycia w pełni odszkodowania, jakie osoba odpowiedzialna za szkodę powinna zapewnić poszkodowanemu z tytułu poniesionej przez tego ostatniego szkody.
Wyrok ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu w dniu 30 marca 2023 r.
A. Calot Escobar | | E. Regan |