POSTANOWIENIE TRYBUNAŁU (dziewiąta izba)
z dnia 12 stycznia 2024 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Artykuł 99 regulaminu postępowania przed Trybunałem – Odpowiedź, która może zostać w sposób jednoznaczny wyprowadzona z orzecznictwa – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Dyrektywa 93/13/EWG – Artykuł 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 – Umowa kredytu hipotecznego indeksowanego do waluty obcej – Skutki uznania tej umowy za nieważną w całości – Sądowa waloryzacja świadczenia odpowiadającego udostępnionemu kapitałowi
W sprawie C‑488/23 Naniowski[(i)],
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Sąd Okręgowy w Warszawie (Polska) postanowieniem z dnia 28 lipca 2023 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 31 lipca 2023 r., w postępowaniu:
mBank S.A.
przeciwko
KŁ,
JŁ,
TRYBUNAŁ (dziewiąta izba),
w składzie: O. Spineanu-Matei, prezes izby, J.‑C. Bonichot i S. Rodin (sprawozdawca), sędziowie,
rzecznik generalny: A.M. Collins,
sekretarz: A. Calot Escobar,
postanowiwszy, po zapoznaniu się ze stanowiskiem rzecznika generalnego, orzec w formie postanowienia z uzasadnieniem, zgodnie z art. 99 regulaminu postępowania przed Trybunałem,
wydaje następujące
Postanowienie
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. 1993, L 95, s. 29), a także zasad skuteczności, równoważności i proporcjonalności.
2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy mBank S.A. a KŁ i JŁ w przedmiocie powództwa o zaspokojenie roszczenia wynikającego z korzystania z określonej sumy pieniężnej pożyczonej na podstawie umowy kredytu hipotecznego, która powinna zostać uznana za nieważną ze względu na to, że zawiera nieuczciwe warunki.
Ramy prawne
Prawo Unii
3 Motywy dziesiąty i dwudziesty czwarty dyrektywy 93/13 mają następujące brzmienie:
„bardziej skuteczną ochronę konsumenta można osiągnąć poprzez przyjęcie jednolitych norm prawnych dotyczących nieuczciwych warunków; […]
[…]
sądy i organy administracyjne państw członkowskich muszą mieć do swojej dyspozycji stosowne i skuteczne środki zapobiegające dalszemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich”.
4 Artykuł 6 ust. 1 tej dyrektywy ma następujące brzmienie:
„Państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków”.
5 Artykuł 7 ust. 1 tej dyrektywy przewiduje:
„Zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów, państwa członkowskie zapewnią stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie dalszemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami”.
Prawo polskie
6 Artykuł 3581 § 1–4 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93) w wersji mającej zastosowanie do sporu w postępowaniu głównym (zwanej dalej „kodeksem cywilnym”) stanowi:
„§ 1. Jeżeli przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna, spełnienie świadczenia następuje przez zapłatę sumy nominalnej, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej.
§ 2. Strony mogą zastrzec w umowie, że wysokość świadczenia pieniężnego zostanie ustalona według innego niż pieniądz miernika wartości.
§ 3. W razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalone w orzeczeniu lub umowie.
§ 4. Z żądaniem zmiany wysokości lub sposobu spełnienia świadczenia pieniężnego nie może wystąpić strona prowadząca przedsiębiorstwo, jeżeli świadczenie pozostaje w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa”.
7 Artykuł 3851 § 1 kodeksu cywilnego ma następujące brzmienie:
„§ 1. Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny”.
8 Artykuł 405 tego kodeksu przewiduje:
„Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości”.
9 Artykuł 410 § 1 i 2 tego kodeksu stanowi:
„§ 1. Przepisy artykułów poprzedzających stosuje się w szczególności do świadczenia nienależnego.
§ 2. Świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia”.
Postępowanie główne i pytanie prejudycjalne
10 W dniu 11 września 2008 r. KŁ i JŁ zawarli z mBankiem umowę kredytu hipotecznego na okres 360 miesięcy, opiewającą na kwotę 226 000 złotych polskich (PLN) (około 50 000 EUR) wraz z odsetkami według zmiennej stopy procentowej (zwaną dalej „umową kredytu hipotecznego”). Kredyt był indeksowany do franka szwajcarskiego (CHF), a umowa kredytu hipotecznego przewidywała, że miesięczne raty kredytu powinny zostać spłacone w PLN po przeliczeniu zgodnie z kursem sprzedaży CHF według tabeli kursów walut obcych stosowanej przez mBank w dniu zapłaty każdej raty.
11 W pozwie wniesionym do Sądu Okręgowego w Łodzi (Polska) KŁ i JŁ wnieśli o stwierdzenie nieważności umowy kredytu hipotecznego.
12 Z kolei w dniu 13 grudnia 2021 r. mBank wniósł pozew przeciwko KŁ i JŁ do Sądu Okręgowego w Warszawie (Polska), który jest sądem odsyłającym. Sąd ów wskazuje, że w pozwie tym mBank żąda, w pierwszej kolejności, zasądzenia od KŁ i JŁ solidarnie na jego rzecz kwoty 226 000 PLN, powiększonej o ustawowe odsetki za opóźnienie od dnia 30 listopada 2021 r., tytułem zwrotu równowartości kapitału, który został im udostępniony. W drugiej kolejności domaga się on, tytułem żądania głównego, zasądzenia od KŁ i JŁ zapłaty na jego rzecz kwoty 83 126,87 PLN (około 18 000 EUR), powiększonej o ustawowe odsetki za opóźnienie, tytułem zwrotu równowartości jego świadczenia polegającego na udostępnieniu kapitału wypłaconego w wykonaniu umowy kredytu hipotecznego, która została uznana za nieważną, oraz, tytułem żądania ewentualnego, zasądzenia od KŁ i JŁ zapłaty kwoty 74 168,05 PLN (około 16 000 EUR), powiększonej o ustawowe odsetki za opóźnienie, tytułem sądowej waloryzacji świadczenia polegającego na udostępnieniu KŁ i JŁ kapitału.
13 Co się tyczy tego żądania sądowej waloryzacji, z postanowienia odsyłającego wynika, że mBank wyjaśnia, iż jego podstawą prawną jest art. 3581 § 3 kodeksu cywilnego, i że na poparcie tego wniosku mBank podnosi, iż w okresie pomiędzy wypłaceniem kwoty kredytu (rok 2008) a datą wniesienia pozwu (rok 2021) doszło do istotnego spadku siły nabywczej pieniądza ze względu na inflację, która wyniosła w tym okresie 32,8 %. Kwota żądana tytułem ewentualnym odpowiada dokładnie utracie wartości kapitału udostępnionego KŁ i JŁ wynikającej z tej inflacji.
14 Sąd Okręgowy w Warszawie uważa, że zawarte w umowie kredytu hipotecznego klauzule przeliczeniowe mają nieuczciwy charakter i że bez tych warunków umowa ta nie może dalej obowiązywać, w związku z czym umowa ta jest nieważna w całości. Sąd odsyłający wyjaśnia, że w takiej sytuacji wszystkie świadczenia wykonane na podstawie umowy stanowią świadczenia nienależne i że strony mogą domagać się ich wzajemnego zwrotu zgodnie z przepisami art. 405 i art. 410 § 1 kodeksu cywilnego. Tym samym, zdaniem sądu odsyłającego, po pierwsze, mBank może żądać od kredytobiorców zwrotu równowartości kapitału udostępnionego im kredytu, a po drugie, kredytobiorcy mogą żądać od tego banku zwrotu równowartości zapłaconych rat miesięcznych.
15 W tym kontekście sąd odsyłający jest zdania, po pierwsze, że roszczenie mBanku o zapłatę kwoty 226 000 PLN wraz z odsetkami za opóźnienie jest uzasadnione. Po drugie, uważa on, że żądanie zapłaty kwoty 83 126,87 PLN z tytułu wynagrodzenia za korzystanie z wypłaconego kapitału jest bezzasadne według orzecznictwa Trybunału.
16 Ponadto sąd odsyłający zastanawia się, czy prawo Unii sprzeciwia się roszczeniu mBanku o zapłatę kwoty 74 168,05 PLN opartemu na żądaniu waloryzacji kapitału, który został oddany do dyspozycji kredytobiorców. Odnosząc się do wyroku z dnia 15 czerwca 2023 r., Bank M. (Skutki uznania umowy za nieważną) (C‑520/21, EU:C:2023:478), sąd odsyłający zastanawia się, czy kwota, która w przypadku istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza może zostać przyznana przez sąd na podstawie art. 3581 § 3 kodeksu cywilnego, wchodzi w zakres pojęcia „rekompensaty”, o którym mowa w pkt 76, 78–80, 84 i 85 tego wyroku.
17 W tych okolicznościach Sąd Okręgowy w Warszawie postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„Czy w kontekście uznania umowy kredytu hipotecznego za nieważną w całości ze względu na to, że nie może ona dalej obowiązywać po usunięciu z niej nieuczciwych warunków, art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 oraz zasady skuteczności, równoważności i proporcjonalności należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą bank poza zwrotem kapitału wypłaconego z tytułu wykonania tej umowy oraz poza zapłatą ustawowych odsetek za opóźnienie od dnia wezwania do zapłaty ma prawo żądać od konsumenta także rekompensaty polegającej na sądowej waloryzacji świadczenia wypłaconego kapitału w razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po wypłaceniu kapitału kredytu [konsumentowi]?”.
W przedmiocie pytania prejudycjalnego
18 Zgodnie z art. 99 regulaminu postępowania Trybunał może w każdej chwili, na wniosek sędziego sprawozdawcy i po zapoznaniu się ze stanowiskiem rzecznika generalnego, orzec w formie postanowienia z uzasadnieniem, jeżeli odpowiedź na pytanie prejudycjalne można wywieść w sposób jednoznaczny z orzecznictwa.
19 Należy również przypomnieć, że współpraca sądowa ustanowiona w art. 267 TFUE opiera się na wyraźnym rozdziale kompetencji pomiędzy sądami krajowymi a Trybunałem. Z jednej strony Trybunał jest uprawniony nie do stosowania przepisów prawa Unii w określonej sprawie, lecz wyłącznie do orzekania w kwestii wykładni traktatów oraz aktów przyjętych przez instytucje, organy lub jednostki organizacyjne Unii (zob. podobnie wyrok z dnia 18 maja 2021 r., Asociația „Forumul Judecătorilor din România” i in., C‑83/19, C‑127/19, C‑195/19, C‑291/19, C‑355/19 i C‑397/19, EU:C:2021:393, pkt 201 i przytoczone tam orzecznictwo). Z drugiej strony, zgodnie z pkt 11 zaleceń Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej dla sądów krajowych dotyczących składania wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym (Dz.U. 2019, C 380, s. 1), do sądów krajowych należy wyciągnięcie w zawisłych przed nimi sporach konkretnych konsekwencji z elementów wykładni przedstawionych przez Trybunał (zob. podobnie wyrok z dnia 25 października 2018 r., Roche Lietuva, C‑413/17, EU:C:2018:865, pkt 43).
20 W niniejszej sprawie Trybunał uważa, że wykładnię prawa Unii, o której dokonanie zwrócił się sąd odsyłający, można wywieść w sposób jednoznaczny z wyroku z dnia 15 czerwca 2023 r., Bank M. (Skutki uznania umowy za nieważną) (C‑520/21, EU:C:2023:478). Należy zatem zastosować art. 99 regulaminu postępowania w niniejszej sprawie.
21 Jak wynika z pkt 19 niniejszego postanowienia, do sądu odsyłającego należeć będzie wyciągnięcie z elementów wykładni wynikających z tego orzecznictwa Trybunału konkretnych konsekwencji w sporze w postępowaniu głównym.
22 Poprzez swoje pytanie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że w kontekście uznania za nieważną w całości umowy kredytu hipotecznego zawartej z konsumentem przez instytucję kredytową, a to ze względu na to, że umowa ta zawierała nieuczciwe warunki, bez których nie mogła dalej obowiązywać, przepisy te stoją na przeszkodzie wykładni sądowej prawa państwa członkowskiego, zgodnie z którą instytucja ta ma prawo żądać od tego konsumenta, poza zwrotem kwot kapitału wypłaconego z tytułu wykonania tej umowy oraz ustawowych odsetek za opóźnienie od dnia wezwania do zapłaty, rekompensaty polegającej na sądowej waloryzacji świadczenia wypłaconego kapitału w przypadku istotnej zmiany siły nabywczej danego pieniądza po wypłaceniu tego kapitału rzeczonemu konsumentowi.
23 W tym względzie Trybunał orzekł w szczególności w wyroku z dnia 15 czerwca 2023 r., Bank M. (Skutki uznania umowy za nieważną) (C‑520/21, EU:C:2023:478):
„68. […] zgodność z prawem Unii przepisów krajowych regulujących praktyczne skutki nieważności umowy kredytu hipotecznego z powodu istnienia nieuczciwych warunków zależy od tego, czy przepisy te, po pierwsze, pozwalają na przywrócenie pod względem prawnym i faktycznym sytuacji konsumenta, w której znajdowałby się on w braku tej umowy, a po drugie, nie zagrażają realizacji odstraszającego skutku zamierzonego w dyrektywie 93/13.
[…]
75. […] co się tyczy roszczeń przedsiębiorcy wobec konsumenta, należy wskazać, że podobnie jak w przypadku możliwości dochodzenia przez konsumenta roszczeń wynikających z nieważności umowy kredytu hipotecznego takie roszczenia mogą być dopuszczalne tylko wtedy, gdy nie zagrażają celom wskazanym w pkt 68 niniejszego wyroku.
76. Tymczasem przyznanie instytucji kredytowej prawa do żądania od konsumenta rekompensaty wykraczającej poza zwrot kapitału wypłaconego z tytułu wykonania tej umowy oraz poza zapłatę, w danym przypadku, odsetek za zwłokę mogłoby podważyć odstraszający skutek zamierzony przez dyrektywę 93/13 […].
[…]
84. W konsekwencji w kontekście uznania umowy kredytu hipotecznego za nieważną w całości ze względu na to, że nie może ona dalej obowiązywać po usunięciu zawartych w niej nieuczciwych warunków, dyrektywa 93/13 stoi na przeszkodzie wykładni prawa krajowego, zgodnie z którą instytucja kredytowa ma prawo żądać od konsumenta rekompensaty wykraczającej poza zwrot kapitału wypłaconego z tytułu wykonania tej umowy oraz poza zapłatę ustawowych odsetek za zwłokę od dnia wezwania do zapłaty”.
24 Należy stwierdzić, że dokonywana przez sąd waloryzacja świadczenia odpowiadającego kapitałowi wypłaconemu konsumentowi, taka jak przewidziana w art. 3581 § 3 kodeksu cywilnego, stanowi rekompensatę, która może zostać przyznana przez sąd ze względu na istotną zmianę siły nabywczej pieniądza po powstaniu danego zobowiązania. Otóż ze względu na sam charakter takiej rekompensaty jej przyznanie oznaczałoby, że prawo przedsiębiorcy wykraczałoby poza zwykłą spłatę kapitału wypłaconego z tytułu wykonania danej umowy kredytu hipotecznego i zapłatę ustawowych odsetek za zwłokę.
25 W tych okolicznościach na zadane pytanie należy udzielić odpowiedzi, że art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, iż w kontekście uznania za nieważną w całości umowy kredytu hipotecznego zawartej z konsumentem przez instytucję kredytową, a to ze względu na to, że umowa ta zawierała nieuczciwe warunki, bez których nie mogła dalej obowiązywać, przepisy te stoją na przeszkodzie wykładni sądowej prawa państwa członkowskiego, zgodnie z którą instytucja ta ma prawo żądać od tego konsumenta, poza zwrotem kwot kapitału wypłaconego z tytułu wykonania tej umowy oraz ustawowych odsetek za opóźnienie od dnia wezwania do zapłaty, rekompensaty polegającej na sądowej waloryzacji świadczenia wypłaconego kapitału w przypadku istotnej zmiany siły nabywczej danego pieniądza po wypłaceniu tego kapitału rzeczonemu konsumentowi.
W przedmiocie kosztów
26 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach.
Z powyższych względów Trybunał (dziewiąta izba) orzeka, co następuje:
Artykuł 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich
należy interpretować w ten sposób, że:
w kontekście uznania za nieważną w całości umowy kredytu hipotecznego zawartej z konsumentem przez instytucję kredytową, a to ze względu na to, że umowa ta zawierała nieuczciwe warunki, bez których nie mogła dalej obowiązywać, przepisy te stoją na przeszkodzie wykładni sądowej prawa państwa członkowskiego, zgodnie z którą instytucja ta ma prawo żądać od tego konsumenta, poza zwrotem kwot kapitału wypłaconego z tytułu wykonania tej umowy oraz ustawowych odsetek za opóźnienie od dnia wezwania do zapłaty, rekompensaty polegającej na sądowej waloryzacji świadczenia wypłaconego kapitału w przypadku istotnej zmiany siły nabywczej danego pieniądza po wypłaceniu tego kapitału rzeczonemu konsumentowi.
Sporządzono w Luksemburgu w dniu 12 stycznia 2024 r.
A. Calot Escobar | | O. Spineanu-Matei |