WYROK TRYBUNAŁU (druga izba)
z dnia 17 czerwca 2010 r.(*)
Odwołanie – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Płyty gipsowe – Przeinaczenie dowodów – Ciężar dowodu – Brak uzasadnienia – Rozporządzenie nr 17 – Artykuł 15 ust. 2 – Sankcja – Powrót do naruszenia – Etap uwzględnienia odstraszającego skutku grzywny
W sprawie C‑413/08 P
mającej za przedmiot odwołanie w trybie art. 56 statutu Trybunału Sprawiedliwości, wniesione w dniu 18 września 2008 r.,
Lafarge SA, z siedzibą w Paryżu (Francja), reprezentowana przez adwokatów A. Wincklera, F. Bruneta, E. Paroche’a, H. Kanellopoulos oraz C. Medinę,
wnosząca odwołanie,
w której drugą stroną są:
Komisja Europejska, reprezentowana przez F. Castilla de la Torrego oraz N. von Lingena, działających w charakterze pełnomocników, z adresem do doręczeń w Luksemburgu,
strona pozwana w pierwszej instancji,
Rada Unii Europejskiej,
interwenient w pierwszej instancji,
TRYBUNAŁ (druga izba),
w składzie: J.N. Cunha Rodrigues, prezes izby, P. Lindh, U. Lõhmus, A. Ó Caoimh i A. Arabadjiev (sprawozdawca), sędziowie,
rzecznik generalny: J. Mazák,
sekretarz: R. Şereş, administrator,
uwzględniając procedurę pisemną i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 22 października 2009 r.,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 11 lutego 2010 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 W swym odwołaniu Lafarge SA (zwana dalej „Lafarge”) wnosi o uchylenie wyroku Sądu Pierwszej Instancji Wspólnot Europejskich z dnia 8 lipca 2008 r. w sprawie T‑54/03 Lafarge przeciwko Komisji (zwanego dalej „zaskarżonym wyrokiem”), w którym Sąd oddalił jej skargę o stwierdzenie nieważności decyzji Komisji 2005/471/WE z dnia 27 listopada 2002 r. dotyczącej postępowania na podstawie art. 81 traktatu WE przeciwko BPB PLC, Gebrüder Knauf Westdeutsche Gipswerke KG, Société Lafarge SA i Gyproc Benelux NV (sprawa COMP/E‑1/37.152 – Płyty gipsowe) (Dz.U. 2005, L 166, s. 8, zwanej dalej „sporną decyzją”).
Ramy prawne
2 Artykuł 15 ust. 2 rozporządzenia Rady nr 17 z dnia 6 lutego 1962 r., pierwszego rozporządzenia wprowadzającego w życie art. [81] i [82] traktatu (Dz.U. 1962, 13, s. 204) stanowi:
„Komisja może nałożyć, w drodze decyzji, na przedsiębiorstwa i związki przedsiębiorstw kary pieniężne [grzywny] w wysokości 1000–1 000 000 jednostek rozliczeniowych albo ponad tę kwotę do dziesięciu procent wartości osiągniętego w poprzednim roku gospodarczym [obrachunkowym] obrotu każdego z przedsiębiorstw uczestniczących w naruszeniu, jeśli umyślnie lub przez niedbalstwo:
a) naruszają art. [81] ust. 1 lub art. [82] traktatu;
[…]
Przy ustalaniu wysokości kary pieniężnej [grzywny] należy uwzględnić, oprócz wagi naruszenia, również okres trwania tego naruszenia”.
3 Preambuła komunikatu Komisji zatytułowanego „Wytyczne w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Węgla i Stali” (Dz.U. 1998, C 9, s. 3, zwanego dalej „wytycznymi z 1998 r.”) stanowi:
„Przedstawione tutaj […] zasady powinny zapewnić przejrzystość oraz bezstronność decyzji Komisji zarówno w oczach przedsiębiorstw, jak również Trybunału Sprawiedliwości, przy jednoczesnym respektowaniu posiadanego przez Komisję prawa do ustalania grzywien według własnego uznania, w ramach odnośnego prawodawstwa, w granicach 10% całości obrotu […].
Nowa metoda określania kwoty grzywny będzie zgodna z następującymi przepisami, które na wstępie określają kwotę podstawową, która będzie zwiększona, tak aby umożliwić wzięcie pod uwagę okoliczności obciążających, oraz zmniejszana, tak aby wziąć pod uwagę okoliczności łagodzące”.
4 Zgodnie z pkt 1 wspomnianych wytycznych, zatytułowanym „Kwota podstawowa”:
„Kwota podstawowa będzie określana w zależności od wagi i trwania naruszenia, które są jedynymi kryteriami, do których istnieje odniesienie w artykule 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17.
A. Waga naruszenia
[…]
Trzeba będzie wziąć również pod uwagę rzeczywiste ekonomiczne możliwości przestępcy [sprawców naruszenia] spowodowania znaczących szkód innym podmiotom działającym na rynku, w szczególności konsumentom, i w zależności od tego ustalić grzywnę na takim poziomie, który zapewni odpowiednio odstraszający efekt [skutek].
Ogólnie mówiąc, można również wziąć pod uwagę fakt, że duże przedsiębiorstwa posiadają zazwyczaj wiedzę prawną i gospodarczą oraz infrastrukturę, która umożliwia im łatwiejsze zdanie sobie sprawy, że ich działanie stanowi naruszenie, i mogą być świadom[e] konsekwencji wynikających z prawa konkurencji.
[…]”.
5 Zgodnie z pkt 2 omawianych wytycznych kwota podstawowa może zostać podwyższona w razie wystąpienia okoliczności obciążających, takich jak ponowne popełnienie naruszenia tego samego typu przez to samo przedsiębiorstwo lub te same przedsiębiorstwa (zwane dalej również „powrotem do naruszenia”).
Okoliczności faktyczne leżące u podstaw sporu
6 W zaskarżonym wyroku Sąd streścił okoliczności faktyczne leżące u podstaw sporu w następujący sposób:
„1 Skarżąca […] jest francuskim przedsiębiorstwem prowadzącym na poziomie światowym działalność w sektorze materiałów budowlanych. Posiada 99,99% kapitału Lafarge Gypsum International SA (zwanej dalej »Lafarge Plâtres«), która produkuje i sprzedaje różne produkty na bazie gipsu, w tym płyty gipsowe.
2 Czterej główni producenci prowadzą działalność w sektorze płyt gipsowych w Europie: BPB plc [(zwana dalej »BPB«)], Gebrüder Knauf Westdeutsche Gipswerke KG (zwana dalej »Knauf«), Gyproc Benelux NV (zwana dalej »Gyproc«) i Lafarge Plâtres.
3 Na podstawie otrzymanych informacji Komisja przeprowadziła w dniu 25 listopada 1998 r. niezapowiedziane kontrole w ośmiu przedsiębiorstwach działających w sektorze płyt gipsowych, w tym w pomieszczeniach Lafarge Plâtres w l’Isle‑sur‑la‑Sorgue (Francja) i Lafarge w Paryżu (Francja). W dniu 1 lipca 1999 r. Komisja przeprowadziła kontrole w dwóch kolejnych przedsiębiorstwach.
4 Następnie w dniu 21 września 1999 r. Komisja skierowała do poszczególnych przedsiębiorstw objętych kontrolami, w tym do Lafarge, żądania udzielenia informacji na podstawie art. 11 rozporządzenia Rady nr 17 [...]. Lafarge odpowiedziała na nie w dniu 29 października 1999 r.
5 W dniu 18 kwietnia 2001 r. Komisja wszczęła postępowanie administracyjne i wydała pismo w sprawie przedstawienia zarzutów przedsiębiorstwom: BPB, Knauf, Lafarge, Etex SA i Gyproc […].
[…]
8 W dniu 27 listopada 2002 r. Komisja wydała [sporną] decyzję.
9 Sentencja [spornej] decyzji stanowi:
»Artykuł 1
BPB […], grupa Knauf, […] Lafarge […] i Gyproc […] naruszyły art. 81 ust. 1 [WE], uczestnicząc w szeregu porozumień i uzgodnionych praktyk w sektorze płyt gipsowych.
Naruszenie trwało w okresie:
a) BPB […]: od dnia 31 marca 1992 r. najpóźniej do dnia 25 listopada 1998 r.;
b) [grupa] Knauf: od dnia 31 marca 1992 r. najpóźniej do dnia 25 listopada 1998 r.;
c) […] Lafarge […]: od dnia 31 sierpnia 1992 r. najpóźniej do dnia 25 listopada 1998 r.;
d) Gyproc […]: od dnia 6 czerwca 1996 r. najpóźniej do dnia 25 listopada 1998 r.
[…]
Artykuł 3
Z tytułu naruszenia, o którym mowa w art. 1, na następujące przedsiębiorstwa nakłada się następujące grzywny:
a) BPB […]: 138,6 mln EUR;
b) […] Knauf […]: 85,8 mln EUR;
c) […] Lafarge […]: 249,6 mln EUR;
d) Gyproc […]: 4,32 mln EUR.
[…]«.
10 Komisja stwierdza w [spornej] decyzji, że omawiane przedsiębiorstwa brały udział w jednolitym i ciągłym naruszeniu, które przejawiało się w następujących zachowaniach, stanowiących porozumienia lub uzgodnione praktyki:
– przedstawiciele BPB i Knauf spotkali się w Londynie (Zjednoczone Królestwo) w 1992 r. i wyrazili wspólną wolę ustabilizowania rynków płyt gipsowych na terytorium Niemiec, Zjednoczonego Królestwa, Francji i Beneluksu;
– przedstawiciele BPB i Knauf ustanowili od 1992 r. systemy wymiany informacji, do których przyłączyły się Lafarge, a następnie Gyproc, odnoszące się do osiąganych przez te przedsiębiorstwa wielkości sprzedaży na rynkach niemieckim, francuskim, Zjednoczonego Królestwa i na rynku Beneluksu;
– przedstawiciele BPB, Knauf i Lafarge wielokrotnie informowali się wzajemnie i z wyprzedzeniem o podwyżkach cen na rynku Zjednoczonego Królestwa;
– wychodząc naprzeciw szczególnej sytuacji na rynku niemieckim, przedstawiciele BPB, Knauf, Lafarge i Gyproc spotkali się w Wersalu (Francja) w 1996 r., w Brukseli (Belgia) w 1997 r. i w Hadze (Niderlandy) w 1998 r. celem podzielenia między siebie lub przynajmniej ustabilizowania rynku niemieckiego;
– przedstawiciele BPB, Knauf, Lafarge i Gyproc wielokrotnie wzajemnie informowali się i ustalali wprowadzenie podwyżek cen na rynku niemieckim w latach 1996–1998.
11 Celem obliczenia kwoty grzywny Komisja zastosowała metodę określoną w wytycznych [z 1998 r.].
12 W celu określenia kwoty wyjściowej grzywien, ustalanej na podstawie wagi naruszenia, Komisja stwierdziła na wstępie, że zainteresowane przedsiębiorstwa dopuściły się bardzo poważnego naruszenia już z samej jego natury, ponieważ omawiane praktyki miały na celu zakończenie wojny cenowej i ustabilizowanie rynku poprzez wymianę poufnych informacji. Komisja uznała ponadto, że praktyki te miały wpływ na rynek, gdyż oferta tych przedsiębiorstw stanowiła prawie całą podaż w zakresie płyt gipsowych, a poszczególne przejawy istnienia kartelu miały miejsce na rynku, który był ponadto bardzo skoncentrowany i oligopolistyczny. Jeżeli chodzi o rozmiar właściwego rynku geograficznego, Komisja stwierdziła, że kartel obejmował cztery główne rynki Wspólnoty Europejskiej, a mianowicie Niemcy, Zjednoczone Królestwo, Francję i Beneluks.
13 Uznawszy następnie, że między zainteresowanymi przedsiębiorstwami istniała znaczna dysproporcja, Komisja potraktowała je w zróżnicowany sposób, opierając się w tym względzie na obrotach pochodzących ze sprzedaży omawianego produktu na właściwych rynkach w ostatnim pełnym roku naruszenia. Ustalona na tej podstawie kwota wyjściowa grzywien wyniosła: 80 mln EUR dla BPB, 52 mln EUR dla Knauf i Lafarge oraz 8 mln EUR dla Gyproc.
14 W celu zapewnienia grzywnie wystarczająco odstraszającego skutku, zważywszy na wielkość i całkowite zasoby przedsiębiorstw, kwota wyjściowa grzywny nałożonej na Lafarge została zwiększona o 100% i wyniosła 104 mln EUR.
15 W celu uwzględnienia czasu trwania naruszenia kwota wyjściowa została następnie zwiększona o 65% dla BPB i Knauf, o 60% dla Lafarge i o 20% dla Gyproc, ponieważ naruszenie to zostało zakwalifikowane przez Komisję jako długotrwałe w przypadku Knauf, Lafarge i BPB oraz jako naruszenie o średnim czasie trwania w przypadku Gyproc.
16 Jeżeli chodzi o okoliczności obciążające, kwota podstawowa grzywien nałożonych na BPB i Lafarge została powiększona o 50% z tytułu powrotu do naruszenia.
17 Następnie Komisja obniżyła o 25% grzywnę nałożoną na Gyproc z uwagi na okoliczności łagodzące, wynikające z faktu, że stanowiła ona element destabilizacyjny, przyczyniając się w ten sposób do ograniczenia skutków wywoływanych przez kartel na rynku niemieckim, oraz że była nieobecna na rynku Zjednoczonego Królestwa.
18 Wreszcie na podstawie pkt D ust. 2 komunikatu Komisji dotyczącego nienakładania grzywien lub obniżania ich kwoty w sprawach kartelowych (Dz.U. 1996, C 207, s. 4, zwanego dalej »komunikatem w sprawie współpracy«) Komisja obniżyła kwotę grzywien dla BPB o 30% i dla Gyproc o 40%. W konsekwencji ostateczna kwota nałożonych grzywien wyniosła: 138,6 mln EUR dla BPB, 85,8 mln EUR dla Knauf, 249,6 mln EUR dla Lafarge i 4,32 mln EUR dla Gyproc”.
Zaskarżony wyrok
7 Pismem złożonym w sekretariacie Sądu w dniu 14 lutego 2003 r. Lafarge wniosła skargę o stwierdzenie nieważności spornej decyzji. Pomocniczo wniosła do Sądu o obniżenie nałożonej na nią grzywny.
8 W zaskarżonym wyroku Sąd oddalił tę skargę w całości.
Żądania stron
9 W swoim odwołaniu Lafarge wnosi do Trybunału o:
– uchylenie zaskarżonego wyroku;
– uwzględnienie żądań, które przedstawiła tytułem głównym w pierwszej instancji, poprzez stwierdzenie nieważności spornej decyzji w zakresie, w jakim nakłada na nią grzywnę;
– pomocniczo – uchylenie w części zaskarżonego wyroku;
– uwzględnienie żądań, które przedstawiła pomocniczo w pierwszej instancji, poprzez obniżenie kwoty grzywny nałożonej na nią w spornej decyzji oraz;
– obciążenie Komisji kosztami postępowania.
10 Komisja wnosi do Trybunału o:
– oddalenie odwołania oraz;
– obciążenie wnoszącej odwołanie kosztami postępowania.
W przedmiocie odwołania
11 Na poparcie swych żądań Lafarge podnosi sześć zarzutów; zarzut pierwszy – podniesiony tytułem głównym – zmierza do uchylenia w całości zaskarżonego wyroku, a pięć pozostałych zarzutów – podniesionych pomocniczo – zmierza do uchylenia w części tego wyroku.
W przedmiocie zarzutu pierwszego, opartego na przeinaczeniu dowodów
Argumentacja stron
12 Lafarge zarzuca Sądowi, że przeinaczył dowody, nawiązując systematycznie do „ogólnego kontekstu”, by wykazać każde z zachowań uznanych za zachowania o znamionach naruszenia. Takie przeinaczenie wynika w szczególności ze stwierdzeń zawartych w zaskarżonym wyroku w odniesieniu do: okoliczności dotyczących systemu wymiany informacji (pkt 270 i 271 zaskarżonego wyroku), wymiany informacji dotyczących Zjednoczonego Królestwa (pkt 303 zaskarżonego wyroku), podwyżek cen w Zjednoczonym Królestwie w okresie przed dniem 7 września 1996 r. (pkt 324 zaskarżonego wyroku), istnienia porozumienia w sprawie ustabilizowania rynku niemieckiego (pkt 398 i 402 zaskarżonego wyroku), jak również podwyżek cen w Niemczech w 1994 r. i w 1995 r. (pkt 426 i 430 zaskarżonego wyroku).
13 Zasadniczo Sąd oparł się na ogólnym kontekście, podczas gdy istnienie tego kontekstu nie zostało wykazane, a mogło zostać wykazane wyłącznie w oparciu o inne zachowania o znamionach naruszenia, które zostały zakwalifikowane jako takie przez Sąd jedynie na podstawie tegoż „ogólnego kontekstu”. Rozumowanie Sądu ma zatem charakter błędnego koła.
14 Komisja uważa, że Lafarge nie wskazuje w większości przypadków, jakie dowody zostały według niej przeinaczone, i nie wykazuje, jakie błędy w analizie doprowadziły jej zdaniem Sąd do tegoż przeinaczenia dowodów. W każdym razie nie można zarzucać Sądowi, że nawiązywał do ogólnego kontekstu, który nie został wykazany, ani że oparł się na rozumowaniu mającym charakter błędnego koła, zważywszy iż przeprowadził on drobiazgowe badanie poszczególnych dowodów.
Ocena Trybunału
15 Z utrwalonego orzecznictwa wynika, że Trybunał nie jest właściwy do ustalania okoliczności faktycznych ani też – z zastrzeżeniem wyjątków – do badania dowodów, które Sąd dopuścił na poparcie tych okoliczności. Jeżeli dowody te uzyskano w prawidłowy sposób przy poszanowaniu ogólnych zasad prawa i wymogów proceduralnych dotyczących ciężaru dowodu i postępowania dowodowego, wyłącznie do Sądu należy ocena tego, jaką wagę należy przywiązywać do przedstawionych mu dowodów (zob. wyroki: z dnia 8 maja 2003 r. w sprawie C‑122/01 P T. Port przeciwko Komisji, Rec. s. I‑4261, pkt 27; z dnia 25 października 2007 r. w sprawie C‑167/06 P Komninou i in. przeciwko Komisji, pkt 40). Ocena ta nie stanowi więc, z wyjątkiem przypadków przeinaczenia tych dowodów, kwestii prawnej, która jako taka podlega kontroli Trybunału (zob. w szczególności wyrok z dnia 28 maja 1998 r. w sprawie C‑8/95 P New Holland Ford przeciwko Komisji, Rec. s. I‑3175, pkt 26).
16 Jeżeli wnoszący odwołanie zarzuca przeinaczenie dowodów przez Sąd, winien on – na podstawie art. 225 WE, art. 51 akapit pierwszy statutu Trybunału Sprawiedliwości i art. 112 § 1 akapit pierwszy lit. c) regulaminu Trybunału – dokładnie wskazać, które dowody zostały jego zdaniem przeinaczone przez Sąd, oraz wykazać błędy w ocenie, które w jego opinii doprowadziły Sąd do tego przeinaczenia (zob. podobnie wyrok z dnia 7 stycznia 2004 r. w sprawach połączonych C‑204/00 P, C‑205/00 P, C‑211/00 P, C‑213/00 P, C‑217/00 P i C‑219/00 P Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, Rec. s. I‑123, pkt 50).
17 Takie przeinaczenie dowodów występuje wówczas, gdy – bez potrzeby przeprowadzania nowych dowodów – ocena dowodów istniejących okazuje się w sposób oczywisty błędna (zob. wyrok z dnia 18 stycznia 2007 r. w sprawie C‑229/05 P PKK i KNK przeciwko Radzie, Zb.Orz. s. I‑439, pkt 37).
18 Jedynym konkretnym dowodem, który w opinii Lafarge został przeinaczony, jest wewnętrzna notatka z października 1994 r. znaleziona w pomieszczeniach BPB. Zdaniem Lafarge owa notatka nie pozwala uznać, że konkurenci utrzymywali ze sobą kontakty.
19 W pkt 430 zaskarżonego wyroku Sąd odrzucił w tym względzie twierdzenie Lafarge, że BPB wiedziała za pośrednictwem klientów o zapowiedzianej w omawianej notatce podwyżce cen przez Knauf. Sąd zauważył, że „autor tej notatki, opisawszy na wstępie skrótowo sytuację na rynku, wyjaśnia, że dyrektor sprzedaży Gyproc skarżył się, że jego przedsiębiorstwo straciło udziały w rynku i musiało je odzyskać. Ponadto w notatce przewidziano zamrożenie cen na wskazanym w niej poziomie, jak również to, że podwyżka cen miała mieć miejsce od dnia 1 lutego 1995 r. Ta ostatnia wzmianka jest szczególnie odkrywcza. Skoro bowiem wysłanie ogłoszeń o podwyżkach cen przez Knauf stanowiło akt jednostronny i pozostali producenci podążyli jedynie za tą podwyżką cen, BPB nie mogła wiedzieć w październiku 1994 r., że podwyżka cen była przewidziana na dzień 1 lutego 1995 r., zważywszy że Knauf ogłosiła ją dopiero w listopadzie 1994 r.”. Następnie Sąd wziął pod uwagę inne konkretne okoliczności, a mianowicie po pierwsze fakt, iż Knauf wskazała w odpowiedzi na żądanie udzielenia informacji wystosowane przez Komisję, że od dłuższego czasu ustaliła się praktyka polegająca na wysyłaniu zawiadomień o podwyżkach cen wraz z cennikami bezpośrednio do konkurentów w tym samym czasie co do klientów, po drugie fakt, iż w toku kontroli przeprowadzonej w pomieszczeniach BPB i Lafarge Komisja znalazła liczne kopie zawiadomień o podwyżkach cen konkurentów, a po trzecie okoliczność, że podwyżka cen nastąpiła faktycznie z dniem 1 lutego 1995 r.
20 Tak więc z zaskarżonego wyroku wynika, że Sąd nie zbadał omawianej wewnętrznej notatki w oderwaniu, ale wraz z innymi konkretnymi dowodami z akt sprawy. W związku z tym zarzut dotyczący tejże notatki nie zasługuje na uwzględnienie.
21 W pozostałym zakresie należy stwierdzić, że wnosząca odwołanie nie wskazała dokładnie, jakie inne dowody zostały przeinaczone przez Sąd. Poprzestaje ona bowiem na wskazaniu fragmentów zaskarżonego wyroku, w których Sąd nawiązał do „ogólnego kontekstu”, mianowicie pkt 271, 303, 324, 398, 402, 426 i 430, ale nie wskazuje konkretnych dowodów, których ocena dokonana przez Sąd jest w sposób oczywisty błędna.
22 W okolicznościach takich jak okoliczności niniejszej sprawy istnienie przeinaczenia dowodów winno zostać zbadane w świetle faktu, iż skoro zakaz udziału w praktykach i porozumieniach antykonkurencyjnych, jak również sankcje, które grożą podmiotom naruszającym prawo, są powszechnie znane, jest normalne, że działania, które te praktyki i porozumienia obejmują, mają miejsce poza prawem, że spotkania odbywają się potajemnie, najczęściej w państwie trzecim, a dokumentacja z tym związania jest ograniczona do minimum. Nawet jeśli Komisja odkryje dokumenty świadczące wyraźnie o bezprawnym nawiązaniu kontaktu pomiędzy przedsiębiorstwami, takie jak protokoły ze spotkań, będą one zazwyczaj jedynie fragmentaryczne i odosobnione, i dlatego często będzie konieczna rekonstrukcja niektórych elementów w drodze dedukcji. W większości przypadków istnienie praktyki lub porozumienia antykonkurencyjnego musi być wywnioskowane na podstawie szeregu zbieżnych okoliczności oraz wskazówek, które rozpatrywane łącznie mogą stanowić, w przypadku braku innego możliwego wytłumaczenia, dowód naruszenia reguł konkurencji (zob. podobnie ww. wyrok w sprawach połączonych Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 55–57).
23 Wprawdzie wnosząca odwołanie podnosi przeinaczenie dowodów, ale tak naprawdę zmierza ona do uzyskania ponownej oceny tychże dowodów, co nie należy do właściwości Trybunału.
24 W związku z tym zarzut pierwszy należy odrzucić jako częściowo niedopuszczalny i oddalić jako częściowo bezzasadny.
25 W tych okolicznościach należy zbadać zarzuty podniesione pomocniczo przez wnoszącą odwołanie.
W przedmiocie zarzutu drugiego, opartego na naruszeniu reguł w zakresie ciężaru dowodu, zasady domniemania niewinności i zasady in dubio pro reo
Argumentacja stron
26 Wnosząca odwołanie zarzuca Sądowi, że naruszył reguły w zakresie ciężaru dowodu, zasadę domniemania niewinności i zasadę in dubio pro reo, gdy stwierdził, iż Komisja wykazała w sposób wystarczający pod względem prawnym, że udział Lafarge w naruszeniu sięga dnia 31 sierpnia 1992 r. Wnosząca odwołanie przypomina w tym względzie, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunał powinien upewnić się, czy przestrzegane były ogólne zasady prawa wspólnotowego i przepisy proceduralne dotyczące ciężaru dowodu i postępowania dowodowego. Ponadto na Komisji spoczywa ciężar dowodu w zakresie naruszenia i czasu jego trwania.
27 W niniejszej sprawie wnosząca odwołanie twierdzi, że Sąd uznał w pkt 507, 508 i 510 zaskarżonego wyroku, iż Komisja ustaliła w sposób wystarczający pod względem prawnym udział Lafarge w naruszeniu od dnia 31 sierpnia 1992 r., ponieważ Lafarge nie wskazała ani dokładnej daty rozpoczęcia swego uczestnictwa, ani okoliczności, które skłoniły ją do przyłączenia się do antykonkurencyjnej wymiany informacji. Sąd przeniósł w ten sposób ciężar dowodu. Tymczasem takie przeniesienie ciężaru dowodu stanowi również naruszenie domniemania niewinności i zasady in dubio pro reo.
28 Komisja nie zgadza się z twierdzeniami Lafarge i podnosi, że Sąd uznał po prostu, iż dowody wskazane w pkt 503, 507 i 512 zaskarżonego wyroku stanowią wskazówki wystarczające, by udowodnić udział Lafarge w naruszeniu od połowy 1992 r., ale że Lafarge mogła dostarczyć dowody przeciwne, czego nie uczyniła.
Ocena Trybunału
29 Z orzecznictwa Trybunału wynika, że do strony lub organu, które zarzucają naruszenie reguł konkurencji, należy udowodnienie tego naruszenia, a do przedsiębiorstwa lub związku przedsiębiorstw podnoszących środek obrony przed zarzutem naruszenia tychże reguł należy wykazanie, że przesłanki zastosowania przepisu, z którego wywodzony jest ów środek obrony, są spełnione, w związku z czym wspomniany organ będzie wówczas musiał przedstawić inne dowody (zob. podobnie ww. wyrok w sprawach połączonych Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 78).
30 Chociaż zgodnie z tymi zasadami ciężar dowodu spoczywa na Komisji albo na danym przedsiębiorstwie lub związku przedsiębiorstw, okoliczności faktyczne, na które strona powołuje się, mogą być tego rodzaju, że druga strona będzie musiała przedstawić wyjaśnienie lub uzasadnienie, a w przypadku ich braku będzie można uznać, że dochowano reguł w zakresie ciężaru dowodu (zob. ww. wyrok w sprawach połączonych Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 79).
31 Z pkt 515 zaskarżonego wyroku wynika, że Sąd uznał, iż Komisja wykazała w sposób wystarczający pod względem prawnym, że BPB poinformowała Lafarge najpóźniej pod koniec sierpnia 1992 r. o porozumieniu pomiędzy BPB a Knauf w sprawie wymiany danych i że przy tej okazji Lafarge przystąpiła do tego porozumienia. By dojść do tego wniosku, Sąd oparł się po pierwsze na pewnych oświadczeniach BPB (pkt 503 i nast. zaskarżonego wyroku), a po drugie na fakcie, że rynkowy udział Lafarge w głównych rynkach europejskich został określony w tabelach BPB w wartościach bezwzględnych i procentach począwszy od 1991 r. (pkt 512 zaskarżonego wyroku).
32 Dlatego też należy uznać, że Sąd – wskazując w pkt 508 zaskarżonego wyroku, iż wnosząca odwołanie poprzestała na podkreśleniu nieścisłości w oświadczeniach BPB i nie wskazała dokładnej daty ani okoliczności, które skłoniły ją do przyłączenia się do takiej wymiany danych – uznał na podstawie orzecznictwa Trybunału przytoczonego w pkt 29 i 30 niniejszego wyroku, że dowody przedstawione przez Komisję były tego rodzaju, że druga strona musiała przedstawić wyjaśnienie lub uzasadnienie, a ze względu na ich brak można było uznać, że instytucja ta dopełniła obowiązków, które na niej spoczywały w zakresie ciężaru dowodu. Sąd poprzestał w ten sposób na wskazaniu, iż wnosząca odwołanie nie przedstawiła dowodów na poparcie swego twierdzenia, że przyłączyła się do porozumienia w sprawie wymiany danych na pewno po czerwcu 1993 r., a prawdopodobnie nawet na początku 1994 r.
33 Wynika stąd, że Sąd nie naruszył reguł w zakresie ciężaru dowodu.
34 Zważywszy, że zarzuty oparte na naruszeniu domniemania niewinności i zasady in dubio pro reo opierają się na rzekomym przeniesieniu ciężaru dowodu, również należy je oddalić.
35 W związku z tym zarzut drugi jest bezzasadny.
W przedmiocie zarzutu trzeciego, opartego na braku uzasadnienia i naruszeniu zasady równego traktowania
Argumentacja stron
36 Wnosząca odwołanie zarzuca Sądowi, że nie ustosunkował się do jej argumentu opartego na nierównym traktowaniu Lafarge w porównaniu z Gyproc, sformułowanego w pkt 374 i 375 jej skargi w pierwszej instancji, przez co naruszył spoczywający na nim obowiązek uzasadnienia. W jej opinii Sąd uznał w pkt 500–518 zaskarżonego wyroku, że w przypadku Lafarge dowody przyjęte przez Komisję, a mianowicie wzmianka o udziałach Lafarge w rynku poczyniona w tabelach pana [D.] i oświadczenia BPB, wykazują w sposób wystarczający pod względem prawnym udział Lafarge w jednolitym, złożonym i ciągłym naruszeniu od dnia 31 sierpnia 1992 r., podczas gdy w przypadku Gyproc Komisja uznała, że oba te elementy nie były wystarczającymi dowodami. Lafarge dodaje w replice, że podniosła naruszenie zasady równego traktowania również w pkt 124, 511 i 512 swej skargi w pierwszej instancji, przy czym Sąd nie ustosunkował się do tego twierdzenia.
37 Zdaniem Komisji zarzut trzeci jest niedopuszczalny, ponieważ wnosząca odwołanie nie może podnosić na etapie postępowania odwoławczego zarzutu, którego nie podniosła przed Sądem. Ponadto jeśli chodzi o naruszenie zasady równego traktowania, Komisja zwraca uwagę, że Lafarge nie może twierdzić, iż znajdowała się w tej samej sytuacji co Gyproc, ponieważ Gyproc uczestniczyła bezpośrednio w wymianie informacji dopiero od 1996 r. i w ogóle nie brała udziału w wymianie danych dotyczących rynku Zjednoczonego Królestwa, jako że nie prowadziła na nim działalności. Komisja podnosi też, że dodatkowe elementy podniesione przez Lafarge w jej replice stanowią nowy zarzut, który jest niedopuszczalny na etapie repliki.
Ocena Trybunału
38 Jeśli chodzi o brak uzasadnienia zarzucany Sądowi polegający na tym, że Sąd – zdaniem wnoszącej odwołanie – nie ustosunkował się w zaskarżonym wyroku do jej argumentu sformułowanego w pkt 374 i 375 jej skargi w pierwszej instancji, opartego na nierównym traktowaniu Lafarge w porównaniu z Gyproc, należy stwierdzić, że wspomniane punkty mają następujące brzmienie:
„Zważywszy, że udział [Lafarge] przed końcem 1993 r., a nawet początkiem 1994 r. nie został wykazany, wymiana danych nie jest pierwszym »przejawem« w przypadku [Lafarge], ponieważ wymiana informacji dotyczących wielkości sprzedaży oraz kontakty w sprawie cen, zarzucane przez Komisję i dotyczące konkretnie rynku brytyjskiego, rozpoczęły się wcześniej.
Żaden z obu tych przejawów – przy założeniu, że zostały one wykazane – nie może ewidentnie, jako taki, stanowić o przystąpieniu [Lafarge] do jednolitego, złożonego i ciągłego naruszenia obejmującego cztery główne rynki europejskie. Ponadto Komisja uznała w przypadku Gyproc, że udział w tych samych przejawach nie mógł być wystarczający, by wykazać przystąpienie do jednolitego, złożonego i ciągłego naruszenia”.
39 Po pierwsze, należy zaznaczyć, że żadne twierdzenie dotyczące naruszenia zasady równego traktowania nie zostało wyraźnie sformułowane w przytoczonym powyżej fragmencie skargi. Po drugie, zakładając nawet, że takie twierdzenie może zostać stąd wywiedzione, nie jest ono ani jasne, ani dokładne i nie opiera się na szczegółowych dowodach mających na celu poparcie owego twierdzenia.
40 Zasada równego traktowania stoi na przeszkodzie w szczególności temu, by porównywalne sytuacje były traktowane w różny sposób, chyba że takie traktowanie jest obiektywnie uzasadnione (zob. podobnie wyrok z dnia 10 stycznia 2006 r. w sprawie C‑344/04 IATA i ELFAA, Zb.Orz. s. I‑403, pkt 95). Tymczasem, jak słusznie wskazuje Komisja, wnosząca odwołanie nie usiłowała nawet wykazać, że znajdowała się w sytuacji porównywalnej z sytuacją Gyproc, co było tym bardziej konieczne, gdyż udział tych dwóch przedsiębiorstw w omawianym naruszeniu charakteryzuje się istotnymi różnicami w zakresie okoliczności faktycznych. W związku z tym zakres twierdzenia zawartego w ostatnim zdaniu pkt 375 skargi w pierwszej instancji jest mało jasny.
41 Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem wykładnia spoczywającego na Sądzie obowiązku uzasadnienia swych wyroków nie może być dokonywana w ten sposób, iż wynika z niego, że Sąd jest zobowiązany do szczegółowej odpowiedzi na każdy zaprezentowany przez skarżącego argument, zwłaszcza jeśli nie jest on wystarczająco jasny i dokładny oraz nie opiera się na szczegółowych dowodach (zob. wyroki: z dnia 6 marca 2001 r. w sprawie C‑274/99 P Connolly przeciwko Komisji, Rec. s. I‑1611, pkt 121; z dnia 11 września 2003 r. w sprawie C‑197/99 P Belgia przeciwko Komisji, Rec. s. I‑8461, pkt 81; z dnia 11 stycznia 2007 r. w sprawie C‑404/04 P Technische Glaswerke Ilmenau przeciwko Komisji, pkt 90).
42 W swej replice wnosząca odwołanie zarzuca Sądowi, że nie ustosunkował się do pozostałych punktów jej skargi wniesionej w pierwszej instancji, mianowicie do pkt 124, 511 i 512 tejże skargi. Należy jednak zaznaczyć, że owe punkty dotyczą rozmaitych rozważań zawartych w spornej decyzji i odnoszą się do bardzo różnych zarzutów podniesionych przed Sądem. Jak Komisja słusznie podnosi w swej duplice, Sąd zbadał zwłaszcza w pkt 559 i 637 zaskarżonego wyroku twierdzenia wnoszącej odwołanie dotyczące zasady równego traktowania. Tymczasem wnosząca odwołanie nie poddała krytyce w swym odwołaniu tychże punktów zaskarżonego wyroku.
43 Wynika stąd, że wnosząca odwołanie – poprzez dodatkowe twierdzenia zaprezentowane w swej replice – podnosi zasadniczo nowy zarzut w toku postępowania. Natomiast z art. 42 § 2 w związku z art. 118 regulaminu Trybunału wynika, że nie można podnosić nowych zarzutów w toku postępowania, chyba że ich podstawą są okoliczności prawne i faktyczne ujawnione dopiero w toku postępowania (zob. w szczególności postanowienie z dnia 13 czerwca 2006 r. w sprawie C‑172/05 P Mancini przeciwko Komisji, pkt 20). Zważywszy że wnosząca odwołanie podniosła ten zarzut dopiero na etapie repliki, a jego podstawą nie są okoliczności ujawnione po wniesieniu odwołania, należy odrzucić ten zarzut jako wniesiony po terminie.
44 W związku z tym zarzut trzeci należy odrzucić jako częściowo niedopuszczalny i oddalić jako częściowo bezzasadny.
W przedmiocie zarzutu czwartego, opartego na naruszeniu zasad proporcjonalności i równego traktowania
Argumentacja stron
45 Lafarge uważa, że zaskarżony wyrok narusza zasady proporcjonalności i równego traktowania, gdyż utrzymuje w mocy ustaloną dla niej przez Komisję kwotę podstawową grzywny, która jest nieproporcjonalna do kwoty podstawowej grzywny ustalonej dla innych przedsiębiorstw wskazanych w spornej decyzji. Lafarge kwestionuje zawarte w pkt 634 zaskarżonego wyroku stwierdzenie Sądu, że kwota grzywien może zostać obliczona w oderwaniu od obrotów przedsiębiorstw. Nawet jeśli owo stwierdzenie jest prawidłowe, to i tak Komisja zdecydowała się w spornej decyzji na podział przedsiębiorstw w niej wskazanych na kategorie na podstawie ich poszczególnych udziałów w rynku. Tymczasem z wyroku Sądu z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawach połączonych T‑236/01, T‑239/01, od T‑244/01 do T‑246/01, T‑251/01 i T‑252/01 Tokai Carbon i in. przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1181, pkt 223–232, wynika, że w przypadku gdy Komisja zdecydowała się wprowadzić kategorie na podstawie kryterium takiego jak udziały w rynku, Komisja i Sąd są zobowiązane zachować proporcjonalność między z jednej strony progami poszczególnych kategorii, a z drugiej strony posiadanym przez przedsiębiorstwo udziałem w rynku i jego zaszeregowaniem do tej lub innej kategorii.
46 Natomiast kwota podstawowa grzywny ustalona dla Lafarge była 6,5 razy wyższa niż kwota podstawowa grzywny określona dla Gyproc, mimo iż udział w rynku Lafarge (24%), którą zaliczono do drugiej kategorii, był jedynie 3,4 razy większy niż rynkowy udział Gyproc (7%), którą zaliczono do trzeciej kategorii. Ponadto chociaż udział Lafarge w rynku w 1997 r. stanowił mniej niż 81% udziału, którym dysponowała Knauf, oba te przedsiębiorstwa zostały zaliczone do tej samej kategorii, a kwota podstawowa grzywny została ustalona w ich przypadku na 52 mln EUR.
47 Lafarge wyjaśnia w swej replice, że podniosła zarzut w tym zakresie przed Sądem.
48 Komisja uważa, że niniejszy zarzut jest niedopuszczalny, ponieważ takie argumenty nie zostały podniesione przez wnoszącą odwołanie w postępowaniu w pierwszej instancji.
49 Ponadto argumenty wysuwane przez Lafarge są ewidentnie bezzasadne. Nawiązując w tym względzie do wyroku z dnia 29 czerwca 2006 r. w sprawie C‑308/04 P SGL Carbon przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑5977, pkt 52, 53, Komisja podkreśla, że Trybunał potwierdził, iż członkowie kartelu mogą zostać podzieleni na kategorie. W przypadku gdy Komisja postanawia podzielić dane przedsiębiorstwa na kategorie na podstawie ich udziałów w rynku, nie ma ona obowiązku zapewnienia, by kwota podstawowa grzywny ustalona dla każdego przedsiębiorstwa była ściśle proporcjonalna do jego udziału w rynku. Ponieważ wielkość udziałów w rynku poszczególnych przedsiębiorstw jest co do zasady różna, Komisja byłaby zobowiązana do utworzenia takiej samej liczby kategorii co liczba przedsiębiorstw podlegających grzywnie, co podważałoby celowość ich podziału na kategorie.
50 Komisja twierdzi też, że postanowiła podzielić przedsiębiorstwa na trzy kategorie na podstawie ich udziałów w rynkach, których dotyczył kartel w ostatnim pełnym roku udziału w tym kartelu (mianowicie w 1997 r.). Tak więc BPB, ze względu na swój udział w rynku (42%) i fakt bycia największym producentem, została zaliczona do pierwszej kategorii. Knauff i Lafarge, których udziały w rynku wynosiły odpowiednio 28% i 24%, zostały zaliczone do drugiej kategorii. Wreszcie Gyproc, posiadająca udział w rynku wynoszący 7% i będąca bardzo małym producentem, została zaliczona do trzeciej kategorii.
Ocena Trybunału
51 Należy zaznaczyć, że wnosząca odwołanie poprzestała na stwierdzeniu przed Sądem, że chociaż jej możliwości ekonomiczne na rynku niemieckim i rynku Zjednoczonego Królestwa nie pozwalały jej naruszać konkurencji na tych rynkach i chociaż była decydującym czynnikiem konkurencji w czasie trwania naruszenia, okoliczność ta nie znalazła odzwierciedlenia w kwocie podstawowej grzywny, którą na nią nałożono. Natomiast w ramach niniejszego zarzutu Lafarge podaje w wątpliwość istnienie po stronie Komisji możliwości podziału przedsiębiorstw na kategorie na podstawie ich udziałów w rynku, a przynajmniej metodę stosowaną w tym celu przez Komisję. Wynika stąd, że uwagi krytyczne w tym względzie zostają przedstawione przez wnoszącą odwołanie po raz pierwszy przed Trybunałem.
52 Tymczasem umożliwienie stronie przedstawienia po raz pierwszy przed Trybunałem zarzutu i argumentów, których nie podniosła przed Sądem, byłoby równoznaczne z pozwoleniem jej na wniesienie do Trybunału, którego kompetencje w postępowaniu odwoławczym są ograniczone, sprawy o szerszym zakresie niż ta, która była rozpoznawana przez Sąd. W postępowaniu odwoławczym kompetencje Trybunału są zatem ograniczone do oceny prawnego rozstrzygnięcia w kwestii zarzutów i argumentów, które były roztrząsane w pierwszej instancji (zob. wyroki: z dnia 30 marca 2000 r. w sprawie C‑266/97 P VBA przeciwko VGB i in., Rec. s. I‑2135, pkt 79; z dnia 21 września 2006 r. w sprawie C‑167/04 P JCB Service przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑8935, pkt 114). W tym zakresie niniejszy zarzut jest niedopuszczalny.
53 W zakresie, w jakim niniejszy zarzut opiera się na twierdzeniu wnoszącej odwołanie, że Sąd uznał w pkt 634 zaskarżonego wyroku, iż kwota grzywien może zostać obliczona w oderwaniu od obrotów przedsiębiorstw, należy stwierdzić, że bazuje on na błędnej interpretacji zaskarżonego wyroku.
54 Sąd przypomniał bowiem w tym punkcie, że w wyroku z dnia 28 czerwca 2005 r. w sprawach połączonych C‑189/02 P, C‑202/02 P, C‑205/02 P, C‑208/02 P i C‑213/02 P Dansk Rørindustri i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑5425, pkt 255, 312, Trybunał orzekł, iż Komisja nie ma obowiązku traktować jako punktu wyjścia przy obliczaniu grzywny kwot określonych na podstawie obrotu danych przedsiębiorstw ani nie jest zobowiązana do zapewnienia, w przypadku gdy grzywny zostają nałożone na kilka przedsiębiorstw uczestniczących w tym samym naruszeniu, aby ostateczne kwoty grzywien dla tych przedsiębiorstw wynikające z jej obliczeń odzwierciedlały wszelkie różnice pomiędzy nimi pod względem ich obrotu całkowitego lub właściwego.
55 W związku z tym zarzut czwarty należy odrzucić jako częściowo niedopuszczalny i oddalić jako częściowo bezzasadny.
W przedmiocie zarzutu piątego, opartego na naruszeniach prawa i braku uzasadnienia w odniesieniu do podwyższenia grzywny z tytułu powrotu do naruszenia
56 Niniejszy zarzut dzieli się na dwie części.
W przedmiocie pierwszej części zarzutu, dotyczącej istnienia podstawy prawnej podwyższenia grzywny z tytułu powrotu do naruszenia oraz ograniczonego w czasie uwzględnienia powrotu do naruszenia
Argumentacja stron
57 Lafarge zarzuca Sądowi naruszenie w pkt 724 i 725 zaskarżonego wyroku zasady nulla poena sine lege, jako że uznał on, iż Komisja miała podstawę prawną, by podwyższyć grzywnę ustaloną dla wnoszącej odwołanie ze względu na powrót do naruszenia. Zdaniem wnoszącej odwołanie w prawie wszystkich systemach prawnych państw członkowskich sądy mogą zaostrzyć wymiar kary ze względu na powrót do naruszenia jedynie w przypadkach i okolicznościach ściśle przewidzianych w prawie. Tymczasem rozporządzenie nr 17 nie upoważnia Komisji do podwyższania grzywien ze względu na powrót do naruszenia.
58 Wnosząca odwołanie uważa też, że Sąd naruszył w pkt 725 zaskarżonego wyroku ogólną zasadę pewności prawa, ponieważ uznał, iż Komisja mogła stwierdzić, bez ograniczenia w czasie, powrót do naruszenia. Zgodnie z ogólną zasadą wspólną dla prawodawstw państw członkowskich prawo ustanawia bowiem w odniesieniu do powrotu do naruszenia maksymalny termin między momentem popełnienia rozpatrywanego naruszenia a ewentualnym wcześniejszym skazaniem. Lafarge powołuje się w tym względzie na kodeksy karne kilku państw członkowskich. Przytacza również wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka: z dnia 21 lutego 1984 r. w sprawie Öztürk, seria A, nr 73; z dnia 25 sierpnia 1987 r. w sprawie Lutz, seria A, nr 123‑A, z których jej zdaniem wynika, że – ze względu na charakter i stopień surowości sankcji w prawie konkurencji – sankcje te są objęte zakresem „sprawy karnej” zdefiniowanej przez ten Trybunał.
59 Ponadto wnosząca odwołanie zwraca się do Trybunału o ponowne zbadanie, czy jego wyrok z dnia 8 lutego 2007 r. w sprawie C‑3/06 P Groupe Danone przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. 1‑1331, jest zgodny ze wspomnianymi powyżej zasadami ogólnymi.
60 Komisja przypomina, że właśnie w tym wyroku Trybunał oddalił argumenty podobne do argumentów prezentowanych obecnie przez wnoszącą odwołanie. Komisja twierdzi, że w niniejszej sprawie nie zachodzi konieczność określenia, czy rozważania Sądu są tego rodzaju, że umożliwiałyby w nieskończoność zaostrzanie sankcji za powrót do naruszenia, ponieważ Sąd ustalił, iż spółka zależna od wnoszącej odwołanie kontynuowała aktywny udział w kartelu przez cztery lata po doręczeniu jej decyzji Komisji 94/815/WE z dnia 30 listopada 1994 r. dotyczącej postępowania na podstawie art. [81] traktatu WE (sprawa IV/33.126 i 33.322 – Cement) (Dz.U. 1994, L 343, s. 1), podczas gdy w ww. wyroku w sprawie Groupe Danone przeciwko Komisji Trybunał uznał, że upływ czasu między dwoma naruszeniami, który nie przekroczył dziesięciu lat, świadczył o skłonności do niewyciągania właściwych wniosków z ustalenia, że doszło do naruszenia reguł konkurencji.
Ocena Trybunału
61 Jeśli chodzi o istnienie podstawy prawnej podwyższenia grzywny z tytułu powrotu do naruszenia, należy podkreślić, że takie podwyższenie odpowiada wymogowi karania powtarzających się naruszeń reguł konkurencji, których dopuszcza się to samo przedsiębiorstwo.
62 Artykuł 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 upoważnia Komisję do nakładania grzywien na przedsiębiorstwa i związki przedsiębiorstw za naruszenia art. 81 WE i 82 WE. Zgodnie z tym przepisem przy ustalaniu kwoty grzywny należy wziąć pod uwagę czas trwania rozpatrywanego naruszenia i jego wagę.
63 Jak Sąd wskazał w tym względzie w pkt 722 zaskarżonego wyroku, ewentualny powrót do naruszenia stanowi jeden z czynników, jakie należy wziąć pod uwagę przy dokonywaniu analizy wagi danego naruszenia (ww. wyrok w sprawach połączonych Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 91; ww. wyrok w sprawie Groupe Danone przeciwko Komisji, pkt 26).
64 Wynika stąd, że art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 stanowi właściwą podstawę prawną, by uwzględnić powrót do naruszenia przy obliczaniu grzywny (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Groupe Danone przeciwko Komisji, pkt 27–29).
65 W konsekwencji, potwierdzając dokonane przez Komisję ustalenie, że wnosząca odwołanie powróciła do naruszenia, i kwalifikację tegoż powrotu do naruszenia jako okoliczności obciążającej, Sąd nie naruszył zasady nulla poena sine lege.
66 Jeśli chodzi o maksymalny termin, po przekroczeniu którego nie można brać pod uwagę powrotu do naruszenia, na wstępie należy podkreślić, że ani rozporządzenie nr 17, ani wytyczne z 1998 r. nie przewidują takiego terminu.
67 Trybunał orzekł w tym względzie w pkt 37 ww. wyroku w sprawie Groupe Danone przeciwko Komisji, że brak takiego terminu nie narusza zasady pewności prawa.
68 Lafarge zwraca się jednak do Trybunału o zrewidowanie stanowiska, jakie zajął w tym wyroku. Wydaje się, że wywodzi ona z niego wniosek, iż Komisja może dokonać, bez ograniczenia w czasie, podwyższenia grzywny z tytułu powrotu do naruszenia.
69 Tenże wniosek opiera się jednak na błędnej interpretacji wspomnianego wyroku. W wyroku tym Trybunał podkreślił bowiem, że Komisja może w każdym przypadku wziąć pod uwagę wskazówki potwierdzające skłonność przedsiębiorstwa do naruszania reguł konkurencji, w tym na przykład czas, jaki upłynął między omawianymi naruszeniami (ww. wyrok w sprawie Groupe Danone przeciwko Komisji, pkt 39).
70 Ponadto zasada proporcjonalności wymaga, by czas, jaki upłynął między danym naruszeniem a poprzednim naruszeniem reguł konkurencji, został wzięty pod uwagę przy ocenie skłonności przedsiębiorstwa do naruszania tych reguł. W ramach sądowej kontroli aktów Komisji z zakresu prawa konkurencji Sąd, a w stosownym przypadku Trybunał mogą więc być zmuszone do sprawdzenia, czy Komisja przestrzegała wspomnianej zasady, gdy podwyższyła – z tytułu powrotu do naruszenia – nałożoną grzywnę, a w szczególności czy takie podwyższenie było wymagane zwłaszcza w świetle czasu, jaki upłynął między danym naruszeniem a poprzednim naruszeniem reguł konkurencji.
71 W niniejszej sprawie Sąd zauważył w pkt 727 zaskarżonego wyroku, że historia stwierdzonych naruszeń popełnionych przez wnoszącą odwołanie świadczy o jej skłonności do niewyciągania właściwych wniosków z ustalenia, że naruszyła reguły konkurencji, ponieważ już wcześniej była adresatem środków nałożonych przez Komisję w ramach decyzji 94/815, a mimo to spółka zależna od wnoszącej odwołanie kontynuowała aktywny udział w rozpatrywanym kartelu aż do 1998 r., to jest przez cztery lata po doręczeniu jej tej decyzji.
72 Dlatego też Sąd nie naruszył prawa, orzekając, iż zasada pewności prawa nie została naruszona przez okoliczność, że nie istnieje z góry określony termin, by móc uwzględnić powrót do naruszenia.
73 Jeśli chodzi o zarzut oparty na rzekomym naruszeniu ogólnej zasady wspólnej państwom członkowskim, zgodnie z którą nie można brać pod uwagę powrotu do naruszenia po przekroczeniu maksymalnego terminu, należy go oddalić jako bezskuteczny, ponieważ – jak wynika to z pkt 70 niniejszego wyroku – prawo konkurencji Unii nie pozwala Komisji na uwzględnienie, bez ograniczenia w czasie, powrotu do naruszenia.
74 Nawiązując skrótowo do ww. wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Öztürk i w sprawie Lutz, wnosząca odwołanie zmierza ponadto do wykazania, że sankcje nakładane przez Komisję w ramach prawa konkurencji objęte są zakresem pojęcia „sprawa karna” w rozumieniu art. 6 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisanej w dniu 4 listopada 1950 r. w Rzymie (zwanej dalej „EKPC”).
75 Ów argument jest jednak bezskuteczny. Nawet gdyby należało uznać, że sankcje nakładane przez Komisję w ramach prawa konkurencji objęte są zakresem „sprawy karnej” w rozumieniu art. 6 EKPC, wnosząca odwołanie nie wykazała, w jaki sposób Sąd naruszył jej prawo do rzetelnego procesu sądowego przewidziane w tym artykule.
76 W związku z tym należy oddalić pierwszą część zarzutu piątego.
W przedmiocie drugiej części zarzutu, dotyczącej istnienia powrotu do naruszenia, mimo że pierwsze stwierdzenie naruszenia nie było ostateczne
Argumentacja stron
77 Lafarge podnosi, że Sąd naruszył ogólną zasadę wspólną prawodawstwom państw członkowskich oraz zasady pewności prawa i ustawowej określoności czynów zabronionych i kar, uznając, iż Komisja mogła podwyższyć kwotę grzywny z tytułu powrotu do naruszenia, mimo że decyzja stwierdzająca poprzednie naruszenie polegające na popełnieniu podobnych czynów nie była ostateczna w czasie zaistnienia okoliczności faktycznych wskazanych w spornej decyzji.
78 Zgodnie z prawem karnym państw członkowskich zasadniczo uważa się, że osoba powraca do naruszenia jedynie wówczas, gdy po prawomocnym skazaniu za pierwsze naruszenie popełnia ona następne naruszenie. Jednym z kluczowych elementów powrotu do naruszenia jest więc prawomocne skazanie, co oznacza wyczerpanie środków odwoławczych w chwili popełnienia nowego naruszenia. W niniejszej sprawie Komisja oparła się na decyzji 94/815, by uznać, że Lafarge powróciła do naruszenia. Tymczasem Lafarge wniosła skargę o stwierdzenie nieważności tej decyzji, a w dniu 15 marca 2000 r. Sąd wydał wyrok w sprawach połączonych T‑25/95, T‑26/95, od T‑30/95 do T‑32/95, od T‑34/95 do T‑39/95, od T‑42/95 do T‑46/95, T‑48/95, od T‑50/95 do T‑65/95, od T‑68/95 do T‑71/95, T‑87/95, T‑88/95, T‑103/95 i T‑104/95 Cimenteries CBR i in. przeciwko Komisji, Rec. s. II‑491. Ponieważ Lafarge nie wniosła odwołania, ów wyrok uprawomocnił się dwa miesiące po doręczeniu go Lafarge. Natomiast według Komisji praktyki wskazane w spornej decyzji zakończyły się w listopadzie 1998 r. Jednak w tym okresie stwierdzenie naruszenia w stosunku do Lafarge nie było ostateczne, gdyż Sąd nie orzekł jeszcze w sprawie wspomnianej skargi o stwierdzenie nieważności, w związku z czym decyzja 94/815 nie była ostateczna.
79 Ponadto Lafarge utrzymuje, że Sąd naruszył też prawo i uchybił spoczywającemu na nim obowiązkowi uzasadnienia, stwierdzając w pkt 737 zaskarżonego wyroku, iż uprawnienie Komisji do stwierdzenia w decyzji istnienia powrotu do naruszenia – nawet jeśli pierwsza decyzja stwierdzająca naruszenie nie jest ostateczna – znajduje uzasadnienie w ponownym rozpoczęciu biegu terminu do wniesienia skargi o stwierdzenie nieważności drugiej decyzji, gdy po jej wydaniu stwierdzono nieważność pierwszej decyzji. Żaden przepis prawa wspólnotowego nie przewiduje bowiem takiego ponownego rozpoczęcia biegu terminu. Lafarge uważa, że to naruszenie prawa powinno doprowadzić do uchylenia zaskarżonego wyroku, ponieważ nałożenie na jednostkę obowiązku przywrócenia prawa, podczas gdy zostało ono naruszone poprzez błędną definicję powrotu do naruszenia, jest sprzeczne z zasadami pewności prawa i prawidłowego administrowania wymiarem sprawiedliwości.
80 Wprawdzie Komisja kwestionuje zasadność niniejszej części zarzutu, podziela jednak opinię wnoszącej odwołanie, że żaden przepis prawa wspólnotowego nie przewiduje możliwości ponownego rozpoczęcia biegu terminu do wniesienia skargi o stwierdzenie nieważności decyzji Komisji. Komisja proponuje, by Trybunał dokonał zastąpienia uzasadnienia, ponieważ stwierdzenie nieważności pierwszej decyzji wymierzającej karę za naruszenie prawa konkurencji, na której oparte jest stwierdzenie powrotu do naruszenia dokonane w drugiej decyzji, powoduje powstanie po stronie danego przedsiębiorstwa prawa do wystąpienia do Komisji o ponowne zbadanie drugiej decyzji. Komisja odwołuje się w tym względzie do art. 233 WE.
Ocena Trybunału
81 W pkt 734 zaskarżonego wyroku Sąd orzekł, że wystarczy, by przedsiębiorstwo zostało wcześniej uznane winnym popełnienia naruszenia tego samego rodzaju, nawet jeżeli dana decyzja wciąż podlega kontroli sądowej, by Komisja mogła uwzględnić powrót do naruszenia. Sąd słusznie przypomniał w tym względzie w pkt 736 zaskarżonego wyroku, że decyzje Komisji objęte są domniemaniem zgodności z prawem do czasu stwierdzenia ich nieważności lub cofnięcia (zob. podobnie wyrok z dnia 15 czerwca 1994 r. w sprawie C‑137/92 P Komisja przeciwko BASF i in., Rec. s. I‑2555, pkt 48).
82 W tym samym punkcie zaskarżonego wyroku Sąd podkreślił, również słusznie, że skargi do Trybunału nie mają skutku zawieszającego. Przewiduje to bowiem wyraźnie art. 242 WE.
83 Wynika stąd, że nawet jeżeli decyzja Komisji wciąż podlega kontroli sądowej, wywołuje ona nadal wszystkie skutki, chyba że Sąd lub Trybunał postanowią inaczej.
84 Dlatego też teza wnoszącej odwołanie, że wniesienie skargi o stwierdzenie nieważności decyzji Komisji prowadzi do zawieszenia stosowania tej decyzji w czasie postępowania sądowego, przynajmniej jeśli chodzi o skutki stąd wynikające dla stwierdzenia w późniejszej decyzji ewentualnego powrotu do naruszenia, nie ma żadnej podstawy prawnej, a wręcz przeciwnie, jest sprzeczna w szczególności z brzmieniem art. 242 WE.
85 Ponadto gdyby przyjąć tezę bronioną przez wnoszącą odwołanie, sprawcy naruszeń zostaliby zachęceni do wnoszenia skarg mających charakter czysto dylatoryjny wyłącznie w celu uniknięcia skutków powrotu do naruszenia w czasie trwania postępowania przed Sądem i Trybunałem.
86 Tak więc zasadny pod względem prawnym jest wniosek Sądu, że wystarczy, by przedsiębiorstwo zostało wcześniej uznane winnym popełnienia naruszenia tego samego rodzaju, nawet jeżeli decyzja wciąż podlega kontroli sądowej, by Komisja mogła uwzględnić powrót do naruszenia.
87 Wniosek ten nie traci na znaczeniu w sytuacji, gdy nieważność decyzji, na podstawie której grzywna dotycząca innego naruszenia została podwyższona w późniejszej decyzji, zostaje stwierdzona przez sąd Unii Europejskiej po wydaniu tej kolejnej decyzji.
88 W takim bowiem przypadku Komisja jest zobowiązana, na podstawie art. 233 WE, do podjęcia środków, które zapewnią wykonanie wyroku Trybunału, zmieniając w razie potrzeby późniejszą decyzję w zakresie, w jakim przewiduje ona podwyższenie grzywny z tytułu powrotu do naruszenia.
89 Wbrew twierdzeniom wnoszącej odwołanie taki system jest zgodny z ogólnymi zasadami prawidłowego administrowania wymiarem sprawiedliwości i ekonomii procesowej, ponieważ po pierwsze zobowiązuje on instytucję, która wydała dany akt, do podjęcia środków niezbędnych do zastosowania się do wyroku Trybunału, nawet jeśli zainteresowane przedsiębiorstwo nie wystąpiło z wnioskiem w tym zakresie, a po drugie czyni niemożliwym wnoszenie skarg mających charakter czysto dylatoryjny.
90 Zakładając jednak, że – jak wskazują wnosząca odwołanie i Komisja – Sąd naruszył prawo, orzekając w pkt 737 zaskarżonego wyroku, iż w sytuacji gdy nieważność decyzji, na podstawie której grzywna dotycząca innego naruszenia została podwyższona z tytułu powrotu do naruszenia w późniejszej decyzji, zostaje stwierdzona po uprawomocnieniu się tej kolejnej decyzji, chodzi tu o nową okoliczność prowadzącą do ponownego rozpoczęcia biegu terminu do wniesienia skargi dotyczącej drugiej decyzji, taki błąd nie może prowadzić do uchylenia tego wyroku, ponieważ jego sentencja jest zasadna w świetle innych względów prawnych (zob. podobnie wyrok z dnia 13 lipca 2000 r. w sprawie C‑210/98 P Salzgitter przeciwko Komisji, Rec. s. I‑5843, pkt 58).
91 Taka sytuacja ma miejsce w niniejszej sprawie, co wynika zwłaszcza z pkt 734–736 i 739 zaskarżonego wyroku. Sąd nie tylko bowiem oparł się na rozważaniach przedstawionych w pkt 734 i 736 zaskarżonego wyroku, przytoczonych w pkt 81 niniejszego wyroku, ale przypomniał również w pkt 735 zaskarżonego wyroku, że ocena szczególnych cech powrotu do naruszenia zależy od oceny okoliczności danego przypadku przez Komisję w ramach przysługującego jej zakresu swobodnego uznania. Ponadto Sąd odróżnił w pkt 739 zaskarżonego wyroku niniejszą sprawę od sprawy T‑141/94 Thyssen Stahl przeciwko Komisji, w której wydał wyrok w dniu 11 marca 1999 r., Rec. s. II‑347 i w której znaczna część naruszenia przypadała na okres przed wydaniem pierwszej decyzji, podczas gdy w niniejszej sprawie Lafarge kontynuowała udział w rozpatrywanym kartelu przez ponad cztery lata po wydaniu decyzji 94/815, w przedmiocie której zapadł ww. wyrok w sprawach połączonych Cimenteries CBR i in. przeciwko Komisji.
92 Jeśli chodzi o zarzut oparty na rzekomym naruszeniu ogólnej zasady pewności prawa, należy zaznaczyć, że wnosząca odwołanie poprzestała na wskazaniu tego naruszenia, ale nie wykazała, w jaki konkretnie sposób owa zasada miała zostać naruszona.
93 Należy podkreślić w tym względzie, że Sąd wskazał w pkt 720 zaskarżonego wyroku, iż pkt 2 wytycznych z 1998 r. zatytułowany „Okoliczności obciążające” zawiera niewyczerpującą listę okoliczności, które mogą prowadzić do podwyższenia kwoty podstawowej grzywny i do których zalicza się między innymi powrót do naruszenia. Rzeczony pkt 2 wytycznych wspomina konkretnie o „powtarzając[ym] się naruszeni[u] tego samego typu przez to samo przedsiębiorstwo (przedsiębiorstwa)”, lecz nie przewiduje żadnego warunku dotyczącego „ostatecznego” charakteru decyzji stwierdzającej wcześniejsze naruszenie. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem wytyczne Komisji zapewniają danym przedsiębiorstwom pewność prawa, albowiem określają metodologię, jaką narzuciła sobie Komisja przy ustalaniu kwoty grzywien nakładanych na podstawie art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 (zob. wyrok z dnia 22 maja 2008 r. w sprawie C‑266/06 P Evonik Degussa przeciwko Komisji i Radzie, pkt 53).
94 Jeśli chodzi o zarzut dotyczący rzekomego naruszenia ogólnej zasady ustawowej określoności czynów zabronionych i kar, należy przypomnieć, że zasada ta wymaga, by ustawa jasno określała naruszenia i kary, którymi są one zagrożone (ww. wyrok w sprawie Evonik Degussa przeciwko Komisji i Radzie, pkt 39). Zgodnie z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka jasność ustawy jest oceniana nie tylko w świetle brzmienia stosownego przepisu, lecz także wyjaśnień poczynionych w ramach utrwalonego i opublikowanego orzecznictwa (zob. podobnie wyrok ETPC z dnia 27 września 1995 r. w sprawie G. przeciwko Francji, seria A, nr 325‑B, § 25). Ponadto należy zaznaczyć, że przyznanie przez ustawę uprawnień dyskrecjonalnych nie jest sprzeczne samo w sobie z wymogiem przewidywalności, pod warunkiem że zakres i zasady wykonywania tych uprawnień są wystarczająco jasno określone z uwagi na uzasadnione interesy, które wchodzą w grę, w celu zapewnienia jednostce odpowiedniej ochrony przed arbitralnością (wyrok ETPC z dnia 25 lutego 1992 r. w sprawie Margareta i Roger Andersson przeciwko Szwecji, seria A, nr 226, § 75).
95 Należy przypomnieć w tym względzie, że wprawdzie art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 pozostawia Komisji szeroki zakres uznania, ogranicza on jednak korzystanie zeń, określając obiektywne kryteria, które Komisja jest zobowiązana stosować. Tak więc po pierwsze kwota grzywny, jaka może zostać wymierzona, ma górną granicę określoną liczbowo i w sposób bezwzględny, tak że maksymalna kwota grzywny, którą można nałożyć na dane przedsiębiorstwo, może być z góry określona. Po drugie korzystanie z tych uprawnień dyskrecjonalnych jest też ograniczone normami postępowania, jakie Komisja sama sobie narzuciła w komunikacie w sprawie współpracy i w wytycznych. Ponadto znana i dostępna praktyka administracyjna Komisji podlega w pełni kontroli sądów Unii, których utrwalone i opublikowane orzecznictwo pozwoliło sprecyzować niedookreślone pojęcia, jakie mógł zawierać art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17. Rozsądny uczestnik obrotu gospodarczego może więc, zasięgając w razie potrzeby porady prawnej, przewidzieć w sposób wystarczająco dokładny metodę obliczeń i rząd wielkości grzywien, które mu grożą za określone zachowanie, a fakt, że nie może on z góry dokładnie wiedzieć, jakiej wysokości grzywny Komisja nałoży w każdym przypadku, nie stanowi naruszenia zasady ustawowej określoności kar (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Evonik Degussa przeciwko Komisji i Radzie, pkt 50–55).
96 Mając na względzie całość powyższych rozważań, należy oddalić drugą część zarzutu piątego.
97 Z powyższego wynika, że zarzut piąty należy oddalić w całości.
W przedmiocie zarzutu szóstego, opartego na naruszeniu prawa dotyczącym podwyższenia kwoty podstawowej grzywny celem zapewnienia skutku odstraszającego
Argumentacja stron
98 Wnosząca odwołanie twierdzi, że w pkt 680–684 zaskarżonego wyroku Sąd naruszył art. 81 WE i rozporządzenie nr 17, uznając, iż Komisja mogła dokonać oceny, czy zachodziła potrzeba zastosowania podwyższenia – celem zapewnienia skutku odstraszającego – w odniesieniu do kwoty wyjściowej grzywny, a nie na końcowym etapie obliczania grzywny. Wnosząca odwołanie uważa, że podwyższenie, celem zapewnienia skutku odstraszającego, kwoty grzywny obliczonej na podstawie wagi i czasu trwania naruszenia oraz okoliczności obciążających lub łagodzących danego przypadku jest możliwe jedynie wówczas, gdy owa kwota wydaje się niewystarczająca, by przekonać dane przedsiębiorstwo oraz wszystkie podmioty gospodarcze o wadze naruszenia oraz konieczności powstrzymania się od popełnienia go w przyszłości.
99 Wnosząca odwołanie nawiązuje również do komunikatu Komisji zatytułowanego „Wytyczne w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 23 ust. 2 lit. a) rozporządzenia 1/2003” (Dz.U. 2006, C 210, s. 2, zwanego dalej „wytycznymi z 2006 r.”), zgodnie z którym konieczność „[szczególnego] podwyższeni[a] grzywny ze względu na efekt [skutek] odstraszający” tej grzywny jest oceniana w świetle ostatecznej kwoty grzywny, to jest po ustaleniu kwoty podstawowej i po dostosowaniu jej na podstawie okoliczności obciążających lub łagodzących.
100 Komisja zauważa, że wytyczne z 2006 r. nie mają znaczenia w niniejszej sprawie, ponieważ sporna decyzja została wydana na podstawie wytycznych z 1998 r., które przewidują, że wielkość oraz całkowite zasoby przedsiębiorstwa mogą być wzięte pod uwagę przy ocenie wagi naruszenia (pkt 1.A), i to przed uwzględnieniem czasu jego trwania (pkt 1.B). Komisja może zmienić swą politykę nakładania sankcji za naruszenia wspólnotowego prawa konkurencji. Treść wytycznych z 1998 r. i wytycznych z 2006 r. jest podobna, ponieważ w obu przypadkach Komisja może uwzględnić przy obliczaniu grzywny wielkość i całkowite zasoby przedsiębiorstw. Ponadto etap, na którym wielkość przedsiębiorstwa zostaje uwzględniona, nie ma znaczenia, ponieważ podwyższenie grzywny z tego tytułu jest niezależne od ostatecznej kwoty grzywny.
Ocena Trybunału
101 Jak Sąd stwierdził w pkt 657 zaskarżonego wyroku, podwyższenie o 100% podstawowej kwoty grzywny obliczonej na podstawie wagi naruszenia znajduje swe uzasadnienie w konieczności zapewnienia grzywnie wystarczająco odstraszającego skutku, zważywszy na wielkość i całkowite zasoby Lafarge.
102 Jeśli chodzi o pojęcie odstraszania, należy przypomnieć, że stanowi ono jeden z czynników, które trzeba uwzględnić przy obliczaniu kwoty grzywny. Z utrwalonego orzecznictwa wynika bowiem, że celem przewidzianych w art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 grzywien nakładanych za naruszenia art. 81 WE jest ukaranie danych przedsiębiorstw za popełnienie czynów zabronionych i odstraszenie zarówno tychże przedsiębiorstw, jak i innych podmiotów gospodarczych od naruszania w przyszłości reguł prawa konkurencji Unii. Związek między wielkością i całkowitymi zasobami przedsiębiorstw z jednej strony, a koniecznością zapewnienia grzywnie skutku odstraszającego z drugiej strony nie może być kwestionowany. Tak więc Komisja, obliczając kwotę grzywny, może brać pod uwagę w szczególności wielkość oraz siłę gospodarczą przedsiębiorstwa, którego sytuacja jest rozpatrywana (zob. podobnie wyrok z dnia 29 czerwca 2006 r. w sprawie C‑289/04 P Showa Denko przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑5859, pkt 16 i przytoczone tam orzecznictwo).
103 Lafarge nie kwestionuje faktu wzięcia pod uwagę jej wielkości i całkowitych zasobów jako takich celem zapewnienia grzywnie wystarczającego skutku odstraszającego, ale poddaje krytyce etap, na którym wspomniane elementy wzięto pod uwagę.
104 Należy podkreślić w tym względzie, że przyczyną wzięcia pod uwagę wielkości i całkowitych zasobów danego przedsiębiorstwa celem zapewnienia grzywnie wystarczającego skutku odstraszającego jest wywarcie zamierzonego wpływu na wspomniane przedsiębiorstwo, ponieważ sankcja nie może być łagodna zwłaszcza w świetle jego możliwości finansowych.
105 Tak więc Trybunał orzekł, że Sąd miał prawo uznać, iż przedsiębiorstwo – ze względu na swoje „ogromne” w porównaniu z innymi uczestnikami kartelu obroty całkowite – łatwiej zgromadzi środki potrzebne do zapłaty grzywny, co uzasadnia, celem zapewnienia grzywnie wystarczającego skutku odstraszającego, zastosowanie mnożnika (zob. ww. wyrok w sprawie Showa Denko przeciwko Komisji, pkt 18).
106 W niniejszym przypadku grzywna została obliczona przy zastosowaniu mnożników, a kolejność ich zastosowania nie miała wpływu na ostateczną kwotę grzywny niezależnie od etapu, na którym zastosowano omawiany mnożnik.
107 Ponadto należy stwierdzić, że Lafarge w ogóle nie uzasadniła swego twierdzenia, że gdyby kwota grzywny została określona z pominięciem mnożnika dotyczącego skutku odstraszającego, byłaby ona wystarczająca, by zapewnić grzywnie taki skutek.
108 Wreszcie jeśli chodzi o argument wnoszącej odwołanie oparty na wytycznych z 2006 r., należy podkreślić, że – jak słusznie podnosi Komisja – owe wytyczne nie miały zastosowania do okoliczności faktycznych leżących u podstaw niniejszego sporu.
109 Zresztą należy zaznaczyć, że grzywna nałożona na przedsiębiorstwo może zostać obliczona przy uwzględnieniu czynnika odstraszającego, który to czynnik jest określany na podstawie szeregu elementów, a nie tylko szczególnej sytuacji danego przedsiębiorstwa (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Showa Denko przeciwko Komisji, pkt 23). Nie jest więc wykluczone, że etap obliczeń, na którym następuje wzięcie pod uwagę czynnika odstraszającego, może okazać się stosowny w świetle elementów uwzględnionych przy określeniu tego czynnika, innych niż wielkość i całkowite zasoby danego przedsiębiorstwa. Wnosząca odwołanie nie wykazała jednak, że taka sytuacja ma miejsce w niniejszej sprawie.
110 W związku z tym należy oddalić zarzut szósty jako bezzasadny.
111 Z powyższych rozważań wynika, że odwołanie należy oddalić w całości.
W przedmiocie kosztów
112 Zgodnie z art. 69 § 2 regulaminu, mającym zastosowanie do postępowania odwoławczego na podstawie art. 118 regulaminu, kosztami zostaje obciążona, na żądanie strony przeciwnej, strona przegrywająca sprawę. Ponieważ Komisja wniosła o obciążenie Lafarge kosztami postępowania, a ta ostatnia przegrała sprawę, należy obciążyć ją kosztami postępowania.
Z powyższych względów Trybunał (druga izba) orzeka, co następuje:
1) Odwołanie zostaje oddalone.
2) Lafarge SA zostaje obciążona kosztami postępowania.
Podpisy