Wydanie tymczasowe
OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
NICHOLASA EMILIOU
przedstawiona w dniu 8 lutego 2024 r.(1)
Sprawa C‑425/22
MOL Magyar Olaj- és Gázipari Nyrt.
przeciwko
Mercedes-Benz Group AG
Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Kúria (sąd najwyższy, Węgry)
Odesłanie prejudycjalne – Współpraca sądowa w sprawach cywilnych – Rozporządzenie (UE) nr 1215/2012 – Jurysdykcja w sprawach dotyczących czynu niedozwolonego lub czynu podobnego do czynu niedozwolonego – Powództwo o odszkodowanie za naruszenia prawa konkurencji – Szkoda poniesiona przez spółki zależne – Miejsce, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę – Siedziba spółki dominującej – Jednostka gospodarcza
I. Wprowadzenie
1. W 2016 r. Komisja Europejska wydała decyzję, w której stwierdziła, że kilka przedsiębiorstw – w tym Mercedes-Benz Group AG (zwana dalej „stroną pozwaną”) – naruszyło zakaz przewidziany między innymi w art. 101 TFUE poprzez uczestnictwo w porozumieniu dotyczącym uzgadniania cen katalogowych brutto średnich i dużych samochodów ciężarowych(2). Doprowadziło to do wniesienia szeregu powództw o odszkodowanie; w zapoczątkowanych przez niektóre z nich sprawach skierowane zostały wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, w których zwracano się do Trybunału o wyjaśnienie tego, jaka jest właściwa wykładnia zasad ustalania jurysdykcji wynikających z rozporządzenia (UE) nr 1215/2012(3), aby móc stwierdzić, do których sądów można wnosić takie powództwa(4).
2. Niniejszy wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożono w podobnym kontekście i również zwrócono się w nim o dokonanie wykładni tego rozporządzenia w odniesieniu do kwestii tego, czy – pokrótce rzecz ujmując – spółka dominująca może powołać się na zaczerpnięte z prawa konkurencji pojęcie jednostki gospodarczej, aby można było ustalić, że sądami właściwymi do rozpoznania powództwa o odszkodowanie z tytułu szkód poniesionych przez jej spółki zależne są sądy właściwe dla miejsca jej siedziby.
3. Mówiąc ściślej, MOL Magyar Olaj- és Gázipari Nyrt. (zwana dalej „stroną powodową), spółka mająca siedzibę na Węgrzech, ma pakiet kontrolny w należących do grupy MOL spółkach mających siedzibę w różnych państwach członkowskich. Te spółki zależne nabyły pośrednio od strony pozwanej samochody ciężarowe po cenach, które miały być zakłócone z powodu naruszenia prawa konkurencji stwierdzonego w ww. decyzji Komisji. W postępowaniu głównym strona powodowa zwraca się do sądów węgierskich o zasądzenie od strony pozwanej z siedzibą w Niemczech odszkodowania z tytułu kwoty nadpłaconej z powodu owego naruszenia reguł konkurencji.
4. Zgodnie z rozporządzeniem nr 1215/2012 jurysdykcja jest ustalana z zastosowaniem ogólnej zasady miejsca zamieszkania lub siedziby strony pozwanej(5). Od zasady tej istnieje szereg wyjątków, w tym wyjątek mający zastosowanie do powództw dotyczących czynu niedozwolonego (takich jak to rozpatrywane w postępowaniu głównym), w którym to przypadku właściwość można przypisać również między innymi sądom miejsca, w którym urzeczywistniła się zarzucana szkoda(6).
5. Zarówno sądy pierwszej instancji, jak i sądy drugiej instancji uznały, że przytoczonej zasady jurysdykcji szczególnej nie można jednak zastosować w postępowaniu głównym, w związku z czym sądy węgierskie nie mają jurysdykcji krajowej umożliwiającej im rozpoznanie pozwu strony powodowej. Wynika to, w skrócie rzecz ujmując, z faktu, że przedmiotowe samochody ciężarowe nie zostały zakupione przez stronę powodową, ale przez jej spółki zależne (i to one były w rzeczywistości podmiotami, które poniosły szkodę w postaci zapłaty sztucznie zawyżonej ceny). W tych okolicznościach Kúria (węgierski sąd najwyższy) dąży obecnie do uzyskania wyjaśnienia, czy jurysdykcję w przedmiotowej sprawie można ustalić na podstawie faktu, iż siedziba strony powodowej znajduje się na Węgrzech. Zwraca się również z pytaniem, czy znaczenie dla tej oceny ma okoliczność, że w momencie nabycia samochodów ciężarowych będących przedmiotem sprawy niektóre spółki zależne, których dotyczy sprawa, nie należały jeszcze do grupy strony powodowej.
6. Zapytanie sądu odsyłającego zdaje się opierać na twierdzeniu strony powodowej, z którego wynika, że to jej siedziba jest miejscem, w którym doszło do ostatecznego urzeczywistnienia się szkody, ponieważ strona powodowa i spółki zależne, na które szkoda miała wpływ, należą do tej samej jednostki gospodarczej.
7. Jak wyjaśnię to bardziej szczegółowo w niniejszej opinii, pojęcie to wykształciło się na gruncie prawa konkurencji i stosowano je między innymi w celu poprawy egzekwowania przepisów w tej dziedzinie. Przywołuje się je w szczególności po to, aby przypisać pozwanemu odpowiedzialność za naruszenie, które w rzeczywistości popełniła inna osoba (prawna), jeśli obydwie spółki należą do tej samej jednostki gospodarczej. W tym względzie podstawowe pytanie, które należy postawić w niniejszej sprawie, brzmi: czy na pojęcie to można powołać się również po to, aby ustalić jurysdykcję w związku z powództwem o odszkodowanie niezależnie od tego, czy to strona powodowa jest osobą (prawną), która pierwotnie poniosła szkodę leżącą u podstaw powództwa.
II. Ramy prawne
8. Motyw 15 rozporządzenia nr 1215/2012 stanowi, że „przepisy o jurysdykcji powinny być w wysokim stopniu przewidywalne i opierać się na zasadzie, że jurysdykcję w ogólności mają sądy miejsca zamieszkania [miejsca zamieszkania lub siedziby] pozwanego […]”
9. Zgodnie z motywem 16 rozporządzenia nr 1215/2012 „[j]urysdykcja oparta na łączniku miejsca zamieszkania [miejsca zamieszkania lub siedziby] [pozwanego] powinna zostać uzupełniona jurysdykcją opartą na innych łącznikach, które powinny zostać dopuszczone ze względu na ścisły związek pomiędzy sądem a sporem prawnym lub w interesie prawidłowego sprawowania wymiaru sprawiedliwości. Istnienie ścisłego związku powinno zagwarantować pewność prawną [pewność prawa] oraz uniknięcie możliwości pozywania pozwanego przed sąd państwa członkowskiego, którego pozwany nie mógł rozsądnie przewidzieć […]”.
10. Rozdział II rozporządzenia nr 1215/2012 zawiera przepisy dotyczące jurysdykcji. W sekcji 1 tego rozdziału znajdują się przepisy ogólne, w tym art. 4 ust. 1, który stanowi: „[z] zastrzeżeniem przepisów niniejszego rozporządzenia osoby mające miejsce zamieszkania [miejsce zamieszkania lub siedzibę] na terytorium państwa członkowskiego mogą być pozywane, niezależnie od ich obywatelstwa, przed sądy tego państwa członkowskiego”.
11. Zgodnie z art. 5 ust. 1 zawartym w tej samej sekcji: „osoby mające miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego mogą być pozywane przed sądy innego państwa członkowskiego tylko zgodnie z przepisami ustanowionymi w sekcjach 2–7 [rozdziału II]”.
12. Sekcja 2 rozdziału II rozporządzenia nr 1215/2012 dotyczy „jurysdykcji szczególnej”. Zawiera ona w szczególności art. 7 pkt 2, zgodnie z którym osoba, która ma miejsce zamieszkania [miejsce zamieszkania lub siedzibę] na terytorium państwa członkowskiego może być pozwana w innym państwie członkowskim „w sprawach dotyczących czynu niedozwolonego lub czynu podobnego do czynu niedozwolonego – przed sądy miejsca, w którym nastąpiło lub może nastąpić zdarzenie wywołujące szkodę”.
III. Okoliczności faktyczne, postępowanie główne i pytania prejudycjalne
13. W decyzji z dnia 19 lipca 2016 r. Komisja Europejska stwierdziła, że poprzez uczestnictwo w porozumieniu dotyczącym uzgadniania cen katalogowych brutto średnich i dużych samochodów ciężarowych w Europejskim Obszarze Gospodarczym (zwanym dalej „EOG”) strona pozwana z siedzibą w Niemczech wraz z innymi spółkami w okresie między 17 stycznia 1997 r. a 18 stycznia 2011 r. uczestniczyła w kartelu, co stanowiło ciągłe naruszenie zakazu określonego w art. 101 TFUE i w art. 53 porozumienia o Europejskim Obszarze Gospodarczym (EOG)(7). Komisja doszła do wniosku, że naruszenie to obejmowało cały EOG.
14. Strona powodowa jest spółką z siedzibą na Węgrzech. Posiada ona pakiet kontrolny w spółkach należących do grupy MOL. Jest udziałowcem większościowym lub w inny sposób sprawuje wyłączną kontrolę nad szeregiem spółek, takich jak MOLTRANS z siedzibą na Węgrzech, INA z siedzibą w Chorwacji, Panta i Nelsa z siedzibami we Włoszech, ROTH z siedzibą w Austrii oraz SLOVNAFT z siedzibą na Słowacji. W okresie naruszenia wskazanym w decyzji Komisji wymienione spółki zależne nabyły pośrednio od strony pozwanej – albo jako właściciele, albo na podstawie umowy leasingu finansowego – 71 samochodów ciężarowych w szeregu różnych państw członkowskich.
15. Strona powodowa zażądała przed Fővárosi Törvényszék (sądem dla miasta stołecznego Budapeszt, Węgry) (zwanym dalej „sądem pierwszej instancji”), aby od strony pozwanej zasądzono zapłatę kwoty 530 851 EUR wraz z odsetkami i kosztami postępowania, twierdząc, że odpowiada to kwocie, którą jej spółki zależne nadpłaciły w wyniku antykonkurencyjnego zachowania stwierdzonego w decyzji Komisji. Opierając się na pojęciu jednostki gospodarczej, strona powodowa dochodziła od strony pozwanej roszczeń odszkodowawczych swoich spółek zależnych. W tym celu dążyła do stwierdzenia właściwości sądów węgierskich na podstawie art. 7 pkt 2 rozporządzenia nr 1215/2012, podnosząc, że to jej siedziba, jako centrum interesów gospodarczych i finansowych grupy, jest miejscem, w którym ostatecznie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę w rozumieniu tego przepisu.
16. Strona pozwana zakwestionowała to, podnosząc zarzut braku jurysdykcji sądów węgierskich.
17. Sąd pierwszej instancji uwzględnił ten zarzut i zauważył, że zasadę jurysdykcji szczególnej zawartą w art. 7 pkt 2 rozporządzenia nr 1215/2012 należy interpretować ściśle i może być ona stosowana tylko wtedy, gdy istnieje szczególnie ścisły związek pomiędzy sądem, przed którym wniesiono powództwo, a przedmiotem sporu. Stwierdził, że to nie strona powodowa zapłaciła sztucznie zawyżone ceny, ale jej spółki zależne (które tym samym poniosły szkodę w wyniku przedmiotowego zakłócenia konkurencji). Z kolei szkoda poniesiona przez stronę powodową miała charakter czysto finansowy, co nie pozwala na uznanie jej siedziby za miejsce, w którym nastąpiła [urzeczywistniła się] szkoda, w rozumieniu art. 7 pkt 2 rozporządzenia nr 1215/2012 i nie może prowadzić do ustalenia jurysdykcji sądu węgierskiego.
18. Stanowisko to potwierdzone zostało w orzeczeniu Fővárosi Ítélőtábla (sądu apelacyjnego dla miasta stołecznego Budapeszt, Węgry) (zwanego dalej „sądem drugiej instancji”). Ten sąd drugiej instancji stwierdził, że, zgodnie z orzecznictwem Trybunału, teoria jednostki gospodarczej ma zastosowanie wyłącznie na potrzeby ustalenia odpowiedzialności za naruszenie prawa konkurencji, i – w istocie – nie ma zastosowania do osoby poszkodowanej na potrzeby przypisania jurysdykcji. Powołując się na wyrok Trybunału w sprawie CDC Hydrogen Peroxide(8), sąd drugiej instancji dodał, że jurysdykcję na podstawie art. 7 pkt 2 należy ustalić według siedziby spółki, która poniosła stratę, a nie – siedziby jej spółki dominującej.
19. Strona powodowa wniosła skargę kasacyjną do Kúria (sądu najwyższego), będącego sądem odsyłającym w niniejszej sprawie. Twierdziła, że orzeczenie sądu drugiej instancji należy uchylić, a sprawę przekazać do ponownego rozpoznania przez sąd pierwszej instancji. W istocie podniosła ona, że teoria jednostki gospodarczej ma znaczenie dla celów przyjęcia jurysdykcji w analizowanym kontekście i że jako jedyna spółka kontrolująca grupę to ona bezpośrednio odczuwa skutki operacji spółek należących do grupy, zarówno wtedy, gdy operacje te przynoszą zysk, jak i wówczas, gdy wiążą się one z poniesioną stratą.
20. W odpowiedzi strona pozwana stwierdziła, że strona powodowa nie nabyła żadnego z samochodów ciężarowych, na które kartel miał wpływ, a w rezultacie nie poniosła żadnej szkody. Co więcej, strona pozwana podniosła, że teoria jednostki gospodarczej nie ma zastosowania na potrzeby ustalania jurysdykcji, a takie stanowisko nie znajduje uzasadnienia w orzecznictwie Trybunału.
21. W tych okolicznościach Kúria (sąd najwyższy) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy w przypadku, gdy spółka dominująca wnosi powództwo o odszkodowanie z tytułu antykonkurencyjnego zachowania innej spółki w celu uzyskania naprawienia szkód wyrządzonych tym zachowaniem wyłącznie jej spółkom zależnym, sąd właściwy określa siedziba spółki dominującej, jako miejsce, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę w rozumieniu art. 7 pkt 2 [rozporządzenia nr 1215/2012]?
2) Czy dla zastosowania art. 7 pkt 2 [rozporządzenia nr 1215/2012] ma znaczenie to, że w czasie poszczególnych transakcji nabycia będących przedmiotem sporu, nie wszystkie spółki zależne należały do grupy przedsiębiorstw spółki dominującej?”
22. Strona powodowa, strona pozwana, rząd czeski i Komisja przedstawili uwagi na piśmie.
IV. Analiza
23. W swoim wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym sąd odsyłający dąży w pierwszej kolejności do ustalenia, czy, w przypadku gdy spółka dominująca wytacza powództwo o odszkodowanie z tytułu straty poniesionej wyłącznie przez jej spółki zależne z powodu mającego znamiona zmowy porozumienia dotyczącego uzgadniania i podnoszenia cen (z naruszeniem art. 101 TFUE)(9), jurysdykcję sądu można ustalić na podstawie okoliczności, że siedziba spółki dominującej jest miejscem, „w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę” w rozumieniu art. 7 pkt 2 rozporządzenia nr 1215/2012. Po drugie, sąd ten zastanawia się również, czy na odpowiedź na to pytanie ma wpływ fakt, że w czasie, gdy spółki zależne nabyły przedmiotowe towary, niektóre z nich nie należały jeszcze do grupy strony powodowej.
24. Zanim ustosunkuję się do tych pytań (C), poczynię uwagi wstępne dotyczące zasady jurysdykcji szczególnej, której dotyczy sprawa, a zwłaszcza charakteru szkody, która może prowadzić do zastosowania tej zasady (A). Przypomnę również, że Trybunał dokonał doprecyzowania dotyczącego łączników decydujących o tym, do którego sądu wnosi się powództwo w przypadku, gdy sprawa dotyczy szczególnego kontekstu powództw o odszkodowanie z tytułu naruszenia art. 101 TFUE (czyli takiego rodzaju powództwa, jakie jest przedmiotem sprawy zawisłej przed sądem odsyłającym) (B).
A. Rozpatrywana zasada ustalania jurysdykcji i charakter szkody
25. W ramach unijnej sfery prawnej kwestię tego, który sąd ma jurysdykcję krajową, aby rozpoznawać sprawę zawierającą element transgraniczny, rozstrzygają zasady określone w rozporządzeniu nr 1215/2012. Jak już pokrótce wspomniano, zgodnie z ogólną zasadą ustanowioną na mocy tego rozporządzenia, sądem właściwym jest sąd miejsca zamieszkania [miejsca zamieszkania lub siedziby] pozwanego(10).
26. Od zasady tej jest kilka wyjątków w postaci przepisów dotyczących jurysdykcji szczególnej i wyłącznej opisujących sytuacje, w których pozwany może lub musi zostać pozwany przed sądy innego państwa członkowskiego.
27. Niniejsza sprawa dotyczy jednej z zasad jurysdykcji szczególnej, a mianowicie zasady przewidzianej w art. 7 pkt 2 rozporządzenia nr 1215/2012, na mocy której jurysdykcja (alternatywna, fakultatywna) w sprawach dotyczących czynu niedozwolonego lub czynu podobnego do czynu niedozwolonego jest przyznawana „sądom miejsca, w którym nastąpiło lub może nastąpić zdarzenie wywołujące szkodę”.
28. Począwszy od wyroku w sprawie Bier i w całym swoim późniejszym orzecznictwie Trybunał interpretował pojęcie „miejsca, w którym nastąpiło […] zdarzenie wywołujące szkodę” jako obejmującego dwie kategorie: po pierwsze, miejsce odpowiedniego zdarzenia przyczynowego (miejsce, w którym nastąpiło zdarzenie, które spowodowało szkodę); a po drugie, miejsce, w którym nastąpiła szkoda (miejsce urzeczywistnienia się szkody)(11). W rezultacie zgodnie z art. 7 pkt 2 rozporządzenia nr 1215/2012 strona pozwana może być pozywana przed sądami jednego z tych miejsc, zależnie od wyboru dokonanego przez stronę powodową(12).
29. Ta zasada ustalania jurysdykcji opiera się na istnieniu szczególnie ścisłego związku pomiędzy sporem a sądem, który będzie rozpatrywał sprawę i rozstrzygał spór, „w szczególności ze względu na bliskość w stosunku do sporu i łatwość przeprowadzenia postępowania dowodowego”(13), a to z uwagi na znaczenie, jakie w sprawach dotyczących czynu niedozwolonego ma ustalenie związku przyczynowego między zarzucaną szkodą a jej przyczyną(14).
30. Jednocześnie zasada ta stanowi odstępstwo od zasady ogólnej, w myśl której jurysdykcję ustala się na podstawie miejsca zamieszkania [miejsca zamieszkania lub siedziby] pozwanego. W związku z powyższym należy ją interpretować w sposób ścisły(15).
31. W tym względzie z orzecznictwa Trybunału wynika, że, chociaż „miejsce, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę” może również obejmować miejsce, w którym zdarzenie wywołujące szkodę (przyczynowe) ma namacalne konsekwencje (zob. pkt 28 powyżej), nie pozwala to na ustalenie jurysdykcji sądu wyłącznie na tej podstawie, że to będąc w obrębie jurysdykcji danego sądu poszkodowany doświadcza negatywnych konsekwencji zdarzenia, które wywołało szkodę w innym miejscu(16).
32. Mając bowiem na uwadze, że takie negatywne konsekwencje będą nieuchronnie odczuwane w miejscu zamieszkania [miejscu zamieszkania lub siedziby] strony powodowej, przyjęcie rozwiązania przeciwnego było sprzeczne z wymogiem istnienia ścisłego związku między sądem, do którego wnosi się powództwo, a przedmiotem sporu, jako że nie istnieje żaden powód, by zakładać, iż miejsce zamieszkania [miejsce zamieszkania lub siedziby] strony powodowej jest samo w sobie miejscem najbardziej odpowiednim z punktu widzenia usprawnienia postępowania sądowego z tego powodu, iż materiał dowodowy co do istnienia i zakresu szkody byłby tam łatwo dostępny. Co więcej, w wielu przypadkach pozwoliłoby to powodom dowolnie pozywać pozwanych w sądach miejsca zamieszkania [lub siedziby] powoda, co skutecznie odwracałoby zasadę ogólną opartą na miejscu zamieszkania [miejscu zamieszkania lub siedziby] pozwanego(17).
33. Z tych samych powodów (z których w istocie wynika, że sądem, do którego wnosi się powództwo, powinien być, w rozumieniu art. 7 pkt 2 rozporządzenia nr 1215/2012, sąd miejsca nastąpienia pierwotnej szkody) Trybunał orzekł, że „miejsce, w którym w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę” w rozumieniu tego przepisu nie obejmuje miejsca, w którym doszło do wpływu na aktywa pośrednio poszkodowanego(18).
34. Trybunał doszedł do takiego wniosku w sprawie, w której dwie francuskie spółki z siedzibą w Paryżu (Francja) utworzyły spółki zależne w Niemczech w celu realizacji inwestycji budowlanej. Niemieckie banki wycofały jednak finansowanie, co doprowadziło do niewypłacalności tych spółek. Francuskie spółki dominujące chciały wytoczyć powództwo przeciwko niemieckim bankom w Paryżu, argumentując, że było to miejsce, w którym nastąpiło poniesienie wynikającej z tego straty finansowej.
35. Odpowiedź udzielona przez Trybunał w tym wyroku ma moim zdaniem bezpośrednie znaczenie dla niniejszej sprawy. Podobnie jak w okolicznościach faktycznych rozpatrywanych w sprawie, w której został wydany wyroku Dumez, z akt niniejszej sprawy wynika, że szkoda zarzucana przez stronę powodową nie jest szkodą, którą poniosła ona bezpośrednio, lecz mowa jest o szkodzie poniesionej pierwotnie przez jej spółki zależne, która uderzyła stronę powodową „rykoszetem”(19). Nie budzi wątpliwości, że strona powodowa nie nabyła (pośrednio ani bezpośrednio) od strony pozwanej żadnych samochodów ciężarowych, ani nie weszła w prawa spółek zależnych, które doznały szkody, czy to na podstawie cesji odpowiednich roszczeń, czy też na innej podstawie(20).
36. Niewątpliwie, jak zauważa strona powodowa, że w wyroku Tibor-Trans (który dotyczył tego samego stwierdzonego decyzją Komisji i mającego znamiona zmowy porozumienia, którego dotyczy niniejsza sprawa) Trybunał odróżnił tamtą sprawę od scenariusza występującego w wyroku Dumez. Specyfika stanu faktycznego w sprawie Tibor-Trans polegała na tym, że w tamtej sprawie strona powodowa, będąca użytkownikiem końcowym samochodów ciężarowych, nie nabyła żadnych samochodów ciężarowych bezpośrednio od strony pozwanej, ale zrobiła to za pośrednictwem dealera. Nie przeszkodziło to jednak Trybunałowi w stwierdzeniu, że roszczenie strony powodowej w tym przypadku dotyczyło szkody bezpośredniej, jako że szkodę tę uznano za bezpośrednią konsekwencję naruszenia art. 101 TFUE, ponieważ nadpłata wynikająca z mającego znamiona zmowy porozumienia została przeniesiona na stronę powodową przez dealerów(21).
37. Takie przeniesienie może nastąpić w ramach łańcucha dostaw w sytuacji, gdy podmiot, którym miał zostać poszkodowany, nabywa towary (lub usługi) objęte działaniem kartelu(22). Nie podniesiono jednak, aby taka sytuacja miała mieć miejsce w postępowaniu głównym. Zamiast tego strona powodowa zdaje się przedstawiać pierwotną szkodę poniesioną przez jej spółki zależne jako własną.
38. Wszystko to świadczy o tym, że, jak już zauważono, strona powodowa występuje jako poszkodowany pośredni. Domaga się odszkodowania za stratę, która już wcześniej dotknęła w pierwszej kolejności inną osobę prawną. W tym kontekście rozumiem pierwsze pytanie sądu odsyłającego jako pytanie o to, czy – pomimo powyższego – możliwe jest ustalenie jurysdykcji na podstawie łącznika w postaci siedziby strony powodowej, mając na uwadze, że zarówno ona, jak i spółki zależne, które poniosły szkodę, stanowią jedną jednostkę gospodarczą.
39. Zanim odniosę się do tego pytania, konieczne jest udzielenie wyjaśnienia, dlaczego w ogóle wskazano siedzibę strony pozwanej jako mający zastosowanie łącznik. To z kolei wymaga wyjaśnienia, jakie łączniki były uznawane przez Trybunał za istotne do celów zastosowania zasady ustalania jurysdykcji, której dotyczy sprawa, w szczególnym kontekście powództw o odszkodowanie z tytułu naruszeń art. 101 TFUE.
B. Łączniki w kontekście roszczeń o odszkodowanie za naruszenia art. 101 TFUE
40. W niniejszej części w pierwszej kolejności przeanalizuję właściwe orzecznictwo Trybunału (1), a następnie ustosunkuję się do skierowanego przez Komisję do Trybunału żądania wyjaśnienia konkretnego aspektu tego orzecznictwa (2).
1. Odpowiednie orzecznictwo
41. Wracając do dwóch kategorii miejsc, które mogą stanowić „miejsce, w którym nastąpiło […] zdarzenie wywołujące szkodę” w rozumieniu art. 7 pkt 2 rozporządzenia nr 1215/2012, jak opisano powyżej w pkt 28 niniejszej opinii, Trybunał orzekł, że sądem właściwym w ramach pierwszej kategorii (zdarzenie wywołujące stratę) jest zasadniczo sąd miejsca, w którym kartel został definitywnie zawarty(23).
42. Co się tyczy drugiej kategorii, a mianowicie miejsca, w którym nastąpiła (urzeczywistniła się) szkoda, norma regulująca jest bardziej złożona.
43. Trybunał orzekł najpierw w wyroku CDC Hydrogen, że takim miejscem jest siedziba poszkodowanego. Uzasadnił to stanowisko wskazując, że konkretna ocena jest uzależniona od czynników odnoszących się konkretnie do sytuacji strony powodowej (domniemanego poszkodowanego)(24).
44. Rozwiązanie to zostało krytycznie przyjęte. Po pierwsze, zauważono, że Trybunał zdaje się uznawać za ważny łącznik miejsce szkody finansowej(25). Po drugie, zauważono, że siedziba poszkodowanego jako łącznik może nie iść w parze z wymogiem bliskości między sądem wniesienia powództwa a przedmiotem sporu. Zauważono w szczególności, że choć nie można wykluczyć, iż pewne dowody mogą być dostępne w siedzibie poszkodowanych, szkodę poniesioną w danym kontekście będzie zazwyczaj ustalać się poprzez porównanie cen kartelowych z hipotetycznymi cenami rynkowymi, czego zasadniczo można dokonać na podstawie danych gospodarczych dotyczących rynku dotkniętego naruszeniem(26).
45. Tak czy inaczej, orzecznictwo Trybunału ewoluowało. Wypracowując swoje orzecznictwo, Trybunał podkreślał związek między rynkiem dotkniętym antykonkurencyjnym zachowaniem a miejscem, w którym zgodnie z twierdzeniem stron powodowych miały one ponosić szkodę. Ewolucję tę przeanalizował szczegółowo zwłaszcza rzecznik generalny Richard de la Tour w swojej opinii w sprawie Volvo(27). Na potrzeby niniejszej sprawy wystarczy zauważyć, że – z jednej strony – z wyroku Tibor-Trans wynikało, że miejscem urzeczywistnienia się szkody jest rynek dotknięty antykonkurencyjnym zachowaniem (bez dalszego doprecyzowania)(28). Z drugiej strony Trybunał wyjaśnił w wyroku Volvo (który stanowi najnowszą istotną zmianę orzecznictwa), że w kontekście powództwa o odszkodowanie z tytułu porozumienia w sprawie ustalania i podnoszenia cen, „miejscem, w którym szkoda się urzeczywistniła” jest to miejsce na rynku, na który wywierały wpływ praktyki antykonkurencyjne, w którym nabyto towary będące przedmiotem kartelu(29). Taki łącznik wydaje się zatem identyfikować miejsce – co do którego strona powodowa uważa, że jest miejscem, w którym została jej wyrządzona konkretna szkoda – usytuowane na szerszym terytorium dotkniętego zakłóceniem konkurencji, którego dotyczy sprawa(30).
46. Trybunał potwierdził jednocześnie w tym samym wyroku znaczenie, jakie ma niezmiennie siedziba domniemanego poszkodowanego w sprawach, w których zakupów dokonywano wielokrotnie w różnych miejscach(31). Wynika z tego moim zdaniem, że łącznik w postaci siedziby poszkodowanego należy stosować pomocniczo, w sytuacji, gdy wielokrotność zakupów dokonywanych w różnych miejscach nie pozwala na ustalenie sądu właściwego w oparciu o główny łącznik (jednego) miejsca zakupu (zakupów)(32).
47. Komisja jest zdania, że, chociaż miejsce siedziby może znajdować się na rynku dotkniętym zakłóceniem (tak jak miało to miejsce w sprawie Volvo), dotychczasowe orzecznictwo pozostawia pewien margines na wątpliwości dotyczące tego, czy łącznik ten można zastosować również wówczas, gdy siedziba poszkodowanego znajduje się poza rynkiem dotkniętym zakłóceniem. Byłoby to jej zdaniem sprzeczne z zasadami bliskości i przewidywalności jurysdykcji oraz spójności między prawem właściwym a stosującym je właściwym sądem. W związku z tym Komisja zwraca się do Trybunału o to, aby ten skorzystał ze sposobności, aby wykluczyć taki scenariusz i potwierdzić, że głównym łącznikiem, o ile dobrze rozumiem wysuwany argument, jest łącznik w postaci rynku dotkniętego zakłóceniem.
48. Odniosę się do tej kwestii poniżej.
2. Siedziba domniemanego poszkodowanego a rynek dotknięty zakłóceniem
49. Po pierwsze, jak Trybunał zaznaczył już jednoznacznie w wyroku Volvo, rynek dotknięty zakłóceniem niekoniecznie jest łącznikiem szczególnym w stopniu wystarczającym, aby można było na tej podstawie ustalić jurysdykcję. Jeżeli bowiem porozumienie mające znamiona zmowy wywarło skutki na całym terytorium Unii Europejskiej, art. 7 pkt 2 rozporządzenia nr 1215/2012 nie zezwala na wniesienie powództwa o odszkodowanie w dowolnym miejscu w Unii(33). Sąd właściwy należy bowiem ustalić na podstawie bardziej szczególnego łącznika (przede wszystkim – miejsca zakupu).
50. Po drugie, w okolicznościach faktycznych sprawy Volvo zarówno miejsce zakupów, jak i siedziba poszkodowanego znajdowały się nie tylko w jednym państwie członkowskim, ale również w tym samym miejscu w danym państwie członkowskim. Siedziba poszkodowanego znajdowała się bowiem w Kordobie (Hiszpania), stanowiącej jednocześnie miejsce nabycia samochodów ciężarowych będących przedmiotem kartelu. Co więcej, Hiszpania, jak zauważył Trybunał, stanowiła (siłą rzeczy) część (szerszego) rynku dotkniętego zakłóceniem (obejmującego cały EOG), który został określony w odpowiedniej decyzji Komisji(34).
51. Innymi słowy, oba rodzaje szczególnych łączników (miejsce zakupu i siedziba poszkodowanego) wiązały się w każdym razie z tym samym rynkiem dotkniętym zakłóceniem (i tymi samymi jego segmentami lokalnymi i krajowymi). W tym względzie wniosek Trybunału wydaje się (lub przynajmniej może być postrzegany jako) oparty na wyjściowej przesłance, że w tamtym stanie faktycznym uwzględniono obie kategorie łączników(35).
52. Pozostawia to otwartą kwestię tego, czy, w odmiennym stanie faktycznym, gdy siedziba strony powodowej znajduje się poza rynkiem dotkniętym zakłóceniem(36)(i gdy rynek ten nie obejmuje całego terytorium Unii Europejskiej) można by przyjąć przeciwne rozwiązanie.
53. Na pierwszy rzut oka podzielam stanowisko Komisji, zgodnie z którym, gdyby jurysdykcja sądu spoza rynku dotkniętego zakłóceniem za sprawą określonego zachowania antykonkurencyjnego miałaby być ustalana w odniesieniu do roszczenia odszkodowawczego, które miało wynikać z takiego zachowania, nie byłoby to zgodne z analizowaną powyżej ewolucją orzecznictwa, w ramach której Trybunał zaczął podkreślać związek między rynkiem dotkniętym zakłóceniem a miejscem szkody wskazywanym przez powoda. W tym samym duchu w opinii w sprawie flyLAL rzecznik generalny M. Bobek stwierdził, że »nie do pojęcia byłoby przyznanie jurysdykcji na podstawie [omawianej zasady ustalania jurysdykcji] i „miejsca urzeczywistnienia się szkody” na rzecz sądów poza rynkami dotkniętymi naruszeniem«(37).
54. Niemniej jednak, ustosunkowując się do żądania Komisji, uważam, że wyłączenie znaczenia konkretnego elementu in abstracto, w oderwaniu od konkretnego zbioru okoliczności faktycznych, jest sprawą delikatną, wymagającą ostrożności, w szczególności zaś w świetle najnowszego orzecznictwa.
55. Scenariusz, który Komisja stara się wykluczyć, może – w mojej ocenie i w świetle wyroku Volvo – występować w przypadku wielokrotnych zakupów dokonywanych w różnych lokalizacjach w państwie członkowskim A przez stronę powodową mającą siedzibę w państwie członkowskim B, w sytuacji gdy państwo członkowskie B znajduje się poza rynkiem dotkniętym określonym zachowaniem antykonkurencyjnym. Aby uniknąć wystąpienia takiego rezultatu, należałoby wykluczyć zastosowanie rozwiązania przyjętego w wyroku Volvo do takiego kontekstu transgranicznego(38).
56. Innym przykładem, który przychodzi na myśl, jest sytuacja pośrednich nabywców, zarzucających, że przerzucono na nich nadmierne obciążenie wynikające z porozumienia mającego znamiona zmowy. Jak już wspomniano, Trybunał w wyroku Tibor-Trans orzekł, że taką szkodę uznaje się za bezpośrednią do celów stosowania art. 7 pkt 2 rozporządzenia nr 1215/2012(39). W tym świetle nie można wykluczyć, że przyjęcie, w konkretnych okolicznościach złożonego łańcucha dostaw, odpowiedniego łącznika, może wskazywać na terytorium poza rynkiem dotkniętym zachowaniem antykonkurencyjnym, które miało spowodować szkodę(40).
57. Niezależnie od powyższego kwestia ta nie jest sama w sobie przedmiotem postępowania zawisłego przez sąd odsyłającym, co przyznała Komisja. Chociaż na gruncie przedstawionych zmian można do pewnego stopnia wyjaśnić powody, dla których strona powodowa powołuje się na swoją siedzibę w celu ustalenia jurysdykcji sądów węgierskich, to powołuje się ona na nią w kontekście znacznie odmiennym od kontekstu występującego w przytoczonych wyżej sprawach. Strona powodowa dąży do rozszerzenia zastosowania tego łącznika w celu ustalenia jurysdykcji w odniesieniu do jej roszczenia o odszkodowania za szkodę poniesioną wyłącznie przez innych członków jednostki gospodarczej, do której należy.
58. W tym świetle, dla przypomnienia, sąd odsyłający w swoim pierwszym pytaniu dąży w istocie do ustalenia, czy pojęcie „jednostki gospodarczej” można stosować inaczej niż w celu przypisania danemu pozwanemu odpowiedzialności za naruszenie prawa konkurencji (co, jak wyjaśnię poniżej, jest tradycyjnym zastosowaniem tego pojęcia), a mianowicie w celu ustalenia jurysdykcji niezależnie od osoby (prawnej), która pierwotnie poniosła zarzucaną szkodę.
59. To właśnie przeanalizuję w następnej kolejności.
C. Szkoda poniesiona przez spółkę zależną: czy siedziba spółki dominującej może być „miejscem, w którym nastąpiło […] zdarzenie wywołujące szkodę”?
60. Aby odpowiedzieć na pytanie sądu odsyłającego, w pierwszej kolejności odniosę się do pojęcia jednostki gospodarczej (1), a następnie wyjaśnię, dlaczego na pierwsze pytanie prejudycjalne należy udzielić odpowiedzi przeczącej (2). Chociaż udzielenie sugerowanej odpowiedzi sprawia, że nie zachodzi konieczność udzielania odpowiedzi na drugie pytanie prejudycjalne, odniosę się do niego pokrótce w celu zapewnienia kompletności wywodu (3).
1. Pojęcie „jednostki gospodarczej”
61. Pojęcie jednostki gospodarczej (czy też „jednej jednostki gospodarczej”) wypracowano w orzecznictwie Trybunału, dla opisania w istocie pojęcia „przedsiębiorstwa”, o którym mowa w art. 101 i 102 TFUE. Pojęcie to jest uznawane za „krytyczne”(41) dla dziedziny prawa konkurencji, ponieważ prawo to jako takie ma zastosowanie nie do osób prawnych i fizycznych, ale do „przedsiębiorstw”(42). W tym kontekście przedsiębiorstwo może, w pewnych przypadkach, odpowiadać jednej osobie fizycznej lub prawnej, ale w innych przypadkach może obejmować kilka takich osób(43).
62. W zakresie istotnym dla niniejszej sprawy, ogólnie rzecz biorąc uważa się, że spółka dominująca i jej spółka zależna tworzą jednostkę gospodarczą, gdy, pokrótce rzecz ujmując, spółka zależna podlega decydującemu wpływowi wywieranemu przez spółkę dominującą i nie działa autonomicznie(44). W takiej sytuacji to cała grupa zostanie uznana za „przedsiębiorstwo” będące adresatem przepisów prawa konkurencji, których jako całość musi przestrzegać, co pociąga za sobą odpowiedzialność solidarną(45).
63. Ma to istotne konsekwencje dla stosowania niektórych przepisów materialnych prawa konkurencji i wpływa na przypisywanie odpowiedzialności za naruszenia prawa konkurencji.
64. Co się tyczy, po pierwsze, aspektu materialnego, przykładowo umowy zawarte między osobami będącymi częścią jednej jednostki gospodarczej nie są objęte zakresem art. 101 TFUE(46), ponieważ – w istocie – koordynacja w ramach grupy nie może wpływać na konkurencję, jako że nie istnieje konkurencja w obrębie tej jednostki.
65. Co się tyczy, po drugie, kwestii egzekwowania prawa, pojęcie „jednostki gospodarczej” fundamentalnie wpływa na logikę rządzącą przypisywaniem odpowiedzialności za naruszenie prawa konkurencji. Co ważne, daje Komisji (lub krajowemu organowi ochrony konkurencji) możliwość uznania, co do zasady, spółki dominującej odpowiedzialną za takie naruszenie, nawet jeżeli faktycznie dopuściła się go jej spółka zależna(47). Co więcej, Trybunał doprecyzował, że, jeżeli spółka dominująca i jej spółka zależna stanowią jednostkę gospodarczą, a wymieniona w decyzji Komisji i ukarana za praktykę antykonkurencyjną została tylko spółka dominująca, powództwo o odszkodowanie można – z zastrzeżeniem pewnych warunków – wytoczyć przeciwko jednej albo drugiej spółce(48). Trybunał wyjaśnił w istocie, że pojęcie „przedsiębiorstwa” w rozumieniu art. 101 TFUE nie może mieć różnego zakresu w zależności od tego, czy powołujemy się na nie w kontekście publicznoprawnego czy też prywatnoprawnego egzekwowania prawa konkurencji(49).
66. To w tym kontekście strona powodowa twierdzi, że, z uwagi na fakt, iż naruszenie prawa konkurencji pociąga za sobą odpowiedzialność solidarną całej jednostki gospodarczej, co oznacza, że jeden z jej członków może odpowiadać za czyny innego członka, tę samą zasadę, o ile dobrze rozumiem ten argument, należy stosować w lustrzany (lub odwrotny) sposób do egzekwowania roszczeń z tytułu naruszenia prawa konkurencji wpływającego na członka jednostki gospodarczej. Posługując się słowami strony powodowej (która zdaje się czerpać inspirację z ustaleń Trybunału przytoczonych w poprzednim punkcie), pojęcie jednostki gospodarczej nie może mieć różnego znaczenia w zależności od tego, czy dane przedsiębiorstwo występuje jako strona powodowa czy strona pozwana. W kontekście niniejszej sprawy teza ta oznacza, że roszczenia w postępowaniu głównym może dochodzić spółka dominująca, niezależnie od faktu, że szkodę poniosły jej spółki zależne. W rezultacie, idąc za argumentacją strony powodowej, to siedzibę spółki dominującej należy uznać za „miejsce, w którym nastąpiła [urzeczywistniła się] szkoda” do celów zastosowania art. 7 pkt 2 rozporządzenia nr 1215/2012.
67. Jestem zdania, że na bardziej ogólnym poziomie (niezwiązanym z kwestiami jurysdykcji) Trybunał odrzucił koncepcję „odwrotnego stosowania” pojęcia jednostki gospodarczej, gdy orzekł, że pojęcie to nie ma zastosowania w (oczywiście odmiennym) kontekście powództwa o odszkodowanie w sytuacji, gdy powoływano się na odpowiedzialność pozaumowną Unii Europejskiej, zgodnie z art. 340 TFUE. W sprawie Unia Europejska/Guardian Europe Sąd Unii Europejskiej w istocie wykluczył możliwość dochodzenia przez spółkę dominującą roszczenia z tytułu utraty zysku zaistniałej wskutek zapłaty grzywny nałożonej przez Komisję, którą później częściowo uchylono, w sytuacji gdy ciężar grzywny w rzeczywistości poniosły spółki zależne. W postępowaniu odwoławczym Trybunał poparł odrzucenie przez Sąd „odwrotnego” rozumienia pojęcia jednostki gospodarczej i wyjaśnił, że skarga, w której wnoszący ją powołuje się na odpowiedzialność pozaumowną Unii Europejskiej, jest „[regulowana] przez ogólne przepisy procesowe […] niezależne od logiki, jaką rządzą się przepisy dotyczące odpowiedzialności w prawie antymonopolowym”(50).
68. Niezależnie od tego, czy w kontekście prywatnego powództwa o odszkodowanie można by dojść do odmiennego rozwiązania merytorycznego(51), pragnę odnotować, że rzecznik generalny M. Szpunar odrzucił niedawno podobny argument i w przekonujący sposób wyjaśnił, że pojęcie jednostki gospodarczej pozostaje bez wpływu na wykładnię przepisów regulujących doręczanie dokumentów prawnych w Unii(52) i nie pozwala na uznanie za skuteczne doręczenie powództwa o odszkodowanie skierowanego do spółki dominującej poprzez doręczenie go jej spółce zależnej(53).
69. To w kontekście tej bardziej ogólnej tendencji orzeczniczej pozostaje zbadać, czy pojęciem jednostki gospodarczej można posłużyć się w ramach stosowania art. 7 pkt 2 rozporządzenia nr 1215/2012, aby zasadniczo przyznać forum actoris podmiotowi poszkodowanemu pośrednio wskutek zarzucanego zachowania naruszającego art. 101 TFUE.
2. Czy pojęcie jednostki gospodarczej może wpływać na zakres miejsca, w którym nastąpiła [urzeczywistniła się] szkoda?
70. Przychylając się do stanowiska wyrażonego przez stronę pozwaną, rząd czeski oraz Komisję, jestem zdania, że na pytanie to należy udzielić odpowiedzi przeczącej.
71. Po pierwsze, z poprzedniej części niniejszej opinii wynika, że odmienne stanowisko strony powodowej nie znajduje po prostu żadnego oparcia w orzecznictwie Trybunału.
72. Po drugie, przyjęcie takiego stanowiska byłoby sprzeczne z zasadami leżącymi u podstaw rozpatrywanej zasady ustalania jurysdykcji. Byłoby to sprzeczne z logiką bliskości i związanym z nią wymogiem indywidualnej oceny łączników (a). W okolicznościach niniejszej sprawy byłoby to również sprzeczne z wymogiem przewidywalności jurysdykcji oraz celem zapewnienia spójności między prawem właściwym i stosującym je właściwym sądem (b).
73. Wreszcie, ustosunkowując się do obaw strony powodowej, wyjaśnię, że wniosek ten pozostaje bez wpływu na skuteczność egzekwowania praw wynikających z naruszenia prawa konkurencji (c).
a) Wymóg bliskości i indywidualnej oceny
74. Jak wyjaśniłem powyżej, sądy, których jurysdykcję można ustalić na podstawie art. 7 pkt 2 rozporządzenia nr 1215/2012, uznaje się za najbardziej predystynowane do orzekania „w szczególności z powodu bliskości względem sporu i łatwości w przeprowadzeniu postępowania dowodowego”(54).
75. Z tej perspektywy niewątpliwie nie sposób nie dostrzec złożoności, jaką cechuje się postępowanie dowodowe w transgranicznych postępowaniach odszkodowawczych(55), w tym w kontekście roszczeń (lub obrony), w których podnoszone są argumenty, że doszło do przerzucenia nadmiernego obciążenia wynikającego z porozumienia mającego znamiona zmowy(56).
76. Niemniej jednak lokalizacja siedziby spółki dominującej nie stanowi bezpośrednio istotnego łącznika, który wskazywałby dlaczego byłaby ona lepszym miejscem do wniesienia powództwa niż (szczególnie) miejsce zakupu(57).
77. W związku z tym rozwiązanie popierane przez stronę powodową byłoby niezgodne z wymogiem, w myśl którego łączniki muszą w przypadku każdego poszkodowanego być oceniane indywidualnie. Wyraźnie stwierdzono to w wyroku CDC Hydrogen Peroxide, który dotyczył powództwa wiążącego się z wieloma roszczeniami przypisanymi jednej spółce(58).
78. Prawdą jest, jak zauważa strona powodowa, że w wyroku Volvo Trybunał posługuje się terminem „przedsiębiorstwo” na określenie strony powodowej, mającej być poszkodowaną w wyniku praktyk antykonkurencyjnych rozpatrywanych w tych sprawach. Nie uważam jednak, aby terminu tego użyto w celu uzupełnienia omówionej powyżej ewolucji orzecznictwa, w ramach której Trybunał doprecyzował definicję „miejsca, w którym nastąpiła szkoda”, tak aby uwzględnić specyfikę sporów sądowych z zakresu prawa konkurencji (poprzez dodanie w definicji „strony powodowej” w tym kontekście).
79. Po pierwsze, terminem „przedsiębiorstwo” opisanym powyżej Trybunał posłużył się już w wyroku CDC Hydrogen Peroxide, który poprzedza omawianą zmianę. Co więcej, jak zauważa Komisja i Republika Czeska, z uważnej lektury zarówno wyroku CDC Hydrogen Peroxide, jak i wyroku Volvo jasno wynika, że termin „przedsiębiorstwo” nie jest używany w konkretnym znaczeniu prawa konkurencji, ale w znaczeniu zdroworozsądkowym, jako synonim „spółki” lub „osoby prawnej”(59). Przyjęcie odmiennego wniosku byłoby bezpośrednio sprzeczne z koniecznością dokonania indywidualnej oceny, która to konieczność była jednym z głównych ustaleń w wyroku CDC Hydrogen Peroxide, przypomnianych następnie w wyroku Volvo(60).
80. Co więcej, jak podnoszą strona pozwana, rząd czeski i Komisja, to samo „indywidualne podejście” do definicji poszkodowanego wskutek zarzucanego zachowania antykonkurencyjnego przyjął prawodawca unijny w dyrektywie 2014/104(61). Przyjęcie tego instrumentu było postrzegane jako ważny krok w kierunku skutecznego egzekwowania praw wynikających z naruszeń prawa konkurencji w postępowaniach prywatnoprawnych(62). W tym celu w dyrektywie tej ustanowiono zasady koordynacji, między innymi, egzekwowania reguł konkurencji w sprawach o odszkodowanie w celu zapewnienia, aby każda osoba, która doznała szkody wskutek naruszenia prawa konkurencji, mogła skutecznie korzystać ze swojego prawa do dochodzenia pełnego odszkodowania od odpowiedzialnego przedsiębiorstwa(63).
81. W tym świetle istotne jest, że prawodawca Unii nie uznał za stosowne zdefiniowania pojęcia „poszkodowanego”(64) w szerszy sposób, tak aby uwzględnić nie tylko poszkodowanych bezpośrednio, ale i pośrednio(65). Jeżeli nie uznano tego za konieczne w kontekście instrumentu opracowanego właśnie w celu usprawnienia egzekwowania prawa konkurencji na drodze prywatnoprawnej, nie widzę powodu, aby przyjmować takie stanowisko w kontekście rozporządzenia nr 1215/2012, które – jak podnosi w istocie sama strona powodowa – jest aktem o zastosowaniu ogólnym, regulującym wszelkiego rodzaju spory wchodzące w jego zakres (skoro takie działanie szkodziłoby wspomnianym już przeze mnie aspektom działania zasady ustalania jurysdykcji, a także aspektom, do których odniosę się poniżej).
b) Cel polegający na zachowaniu spójności sądu właściwego i stosowanego przezeń prawa właściwego oraz wymóg wysokiej przewidywalności jurysdykcji
82. We wspomnianym powyżej orzecznictwie Trybunał podkreślił, z jednej strony, znaczenie spójności między sądem właściwym a stosowanym przezeń prawem właściwym, z jednej strony, oraz, z drugiej strony, wymogu przewidywalności jurysdykcji.
83. W odniesieniu do pierwszej z tych kwestii Trybunał zauważył, że ustalenie miejsca urzeczywistnienia się szkody jako znajdującego się na rynku dotkniętym zakłóceniem spełniało cel, jakim jest spójność między prawem właściwym a stosującym je sądem właściwym, który to sąd został wyrażony w motywie 7 „rozporządzenia Rzym II”, z uwagi na fakt, iż zgodnie z przytoczonym rozporządzeniem prawem właściwym dla powództw o odszkodowanie wynikających z naruszenia prawa konkurencji jest prawo państwa, na którego rynku praktyki te wywołują skutek lub na którego rynku zachodzi prawdopodobieństwo wywołania przez nie skutku(66).
84. Odnośnie do drugiej z tych kwestii Trybunał uzasadnił w wyroku Volvo (pomocniczy) łącznik w postaci siedziby poszkodowanego, powołując się na okoliczność, że „stanowiące stronę pozwaną przedsiębiorstwa uczestniczące w kartelu nie mogą nie wiedzieć, że podmioty kupujące towary mają siedzibę na obszarze rynku, na który wpływ wywierają praktyki antykonkurencyjne”(67).
85. Oprócz kwestii podniesionych w poprzedniej części odnośnie do bliskości i indywidualnej oceny, powołanie się na siedzibę spółki dominującej w okolicznościach niniejszej sprawy wydaje się wadliwe w świetle obydwu wspomnianych względów.
86. Prawdą jest, że siedziba strony powodowej mieści się w obrębie rynku dotkniętego zakłóceniem, określonego w decyzji Komisji (co jest naturalną konsekwencją ogólnoeuropejskiego zakresu spornego kartelu). Jak jednak już wyjaśniłem, zgodnie z wyrokiem Volvo, należy zastosować bardziej szczególny czynnik, taki jak miejsce zakupu lub siedziba bezpośredniego poszkodowanego.
87. Z akt sprawy wynika, że odpowiednie poszczególne zakupy były dokonywane przez szereg spółek zależnych w kilku państwach członkowskich (w tym, między innymi, na Węgrzech)(68), których prawo staje się zatem prawem właściwym na mocy art. 6 ust. 3 lit. a) rozporządzenia Rzym II. W tych okolicznościach nie sposób jest osiągnąć cel polegający na zapewnieniu spójności z prawem właściwym (jeśli roszczenia dotyczące szkód wyrządzonych poza Węgrami mają zostać osądzone przez sądy węgierskie).
88. Co się tyczy przewidywalności jurysdykcji, jeżeli jurysdykcja miała być ustalona w oparciu o miejsce siedziby spółki dominującej, wiązałoby się to z ryzykiem zamiany ustalonego miejsca jurysdykcji w ruchomy cel, który zmienia lokalizację przy każdej transakcji zmieniającej spółkę kontrolującą daną spółkę zależną. Za każdym bowiem razem, gdy w wyniku przeprowadzonej transakcji zmieniałby się podmiot kontrolujący daną spółkę zależną, dochodziłoby do zmiany sądu mającego jurysdykcję w danym kontekście, w zależności od siedziby nowej spółki dominującej.(69) Drugie pytanie prejudycjalne dość dobrze ilustruje to ryzyko, ponieważ wskazuje ono, że niektóre z dotkniętych spółek zależnych w chwili dokonywania zakupów nie należały do grupy strony powodowej. W tym względzie, chociaż można twierdzić, że, jeżeli chodzi o ustalenie konkretnego miejsca „w którym nastąpiła [urzeczywistniła się] szkoda”, dążenie do przewidywalności jurysdykcji w kontekście kartelu ogólnoeuropejskiego staje się w pewnym stopniu iluzją, nie jest to powód, by całkowicie porzucić to dążenie i dodawać do niego dodatkowy stopień niepewności.
89. Wyjaśniwszy tę kwestię, muszę jeszcze odnieść się do podniesionego przez stronę powodową argumentu, zgodnie z którym uniemożliwienie zastosowania pojęcia „jednostki gospodarczej” w niniejszych okolicznościach poważnie ogranicza możliwość dochodzenia praw przez podmioty poszkodowane w wyniku antykonkurencyjnego zachowania.
c) Skuteczność egzekwowania praw
90. Strona pozwana obszernie wyjaśniła trudności, które napotyka poszkodowany wskutek antykonkurencyjnego zachowania w przypadku transgranicznego egzekwowania praw związanych z tą sytuacją. Zauważa ona między innymi, że sprawcy naruszeń systematycznie utrudniają wykonywanie tych praw, w szczególności sprzeciwiając się jurysdykcji krajowej sądów, do których wniesiono powództwo. Jest w istocie zdania, że trudności tych można by uniknąć (w konkretnym przypadku spornego kartelu dotyczącego samochodów ciężarowych), gdyby jurysdykcja była scentralizowana w odniesieniu do ogółu szkód poniesionych w różnych miejscach przez poszczególnych członków jednej jednostki gospodarczej i gdyby taka scentralizowana jurysdykcja została ustalona w oparciu o siedzibę spółki dominującej. Zdaniem strony pozwanej aktualna sytuacja wpływa na skuteczność egzekwowania przysługujących praw, ponieważ poszkodowany prowadzący działalność w różnych państwach członkowskich (tak jak strona pozwana, jeżeli dobrze rozumiem argumentację) musi wytaczać powództwo w pięciu różnych państwach członkowskich tylko dlatego, że samochody ciężarowe zostały nabyte przez jej spółki zależne. Ponadto zwraca ona uwagę na wyższe koszty takiego rozdrobnionego postępowania sądowego i zauważa, że większość sprawców naruszeń ma siedzibę w założycielskich państwach członkowskich (lub tych, które przystąpiły „jako pierwsze”), w związku z czym aktualne zasady oznaczają, że poszkodowani muszą wytaczać tam powództwa, chociaż sami mogą mieć siedzibę w innych państwach członkowskich.
91. W odpowiedzi, po pierwsze, na ostatnią z uwag, odnoszę wrażenie, że strona pozwana w istocie krytykuje, jeżeli dobrze rozumiem jej argumentację, główną zasadę [ustalania jurysdykcji] przewidzianą rozporządzeniem nr 1215/2012, a więc zasadę opartą na miejscu zamieszkania lub siedziby pozwanego. Zasada ta jest bowiem niedogodna dla powodów (de facto dla każdego powoda), ponieważ to powód musi „podróżować” do miejsca zamieszkania lub siedziby pozwanego i stosować się do mających zastosowanie przepisów proceduralnych (a nie odwrotnie). W taki jednak właśnie sposób zostało to pomyślane (zgodnie z ustaloną od dawna zasadą obowiązującą w krajowych systemach prawnych) w rozporządzeniu nr 1215/2012(70).
92. Należy zauważyć, po drugie, że wspomniane rozporządzenie odwraca tę ogólną zasadę w odniesieniu do pewnych kategorii powodów uważanych za słabsze strony, zapewniając im silniejszą ochronę w postaci możliwości wniesienia pozwu w miejscu ich zamieszkania lub siedziby (lub pracy)(71). Poszkodowani wskutek zarzucanego zachowania antykonkurencyjnego nie należą jako tacy to tych kategorii (chyba że w danym przypadku działają w charakterze konsumentów). Ten stan rzeczy jest niezależny od okoliczności, że zapewnienie przestrzegania prawa konkurencji leży w interesie publicznym, a w celu wspierania tego interesu w prawodawstwie unijnym postanowiono przyjąć pewne wspólne zasady w dziedzinie egzekwowania tego prawa(72). Tym, co ma znaczenie dla niniejszej sprawy, jest fakt, że decyzja ta nie ma odpowiednika w postaci „ochronnych” zasad ustalania jurysdykcji aktualnie przewidzianych w rozporządzeniu nr 1215/2012.
93. Po trzecie, inaczej niż ma to miejsce w przypadku zasad ochronnych, przedmiotowa zasada ustalania jurysdykcji opiera się na zasadniczo odmiennym uzasadnieniu, co wyjaśniono powyżej. Wynika z tego, że odpowiednie interesy powodów i pozwanych należy uznać za równoważne. Co więcej, ponieważ stanowi ona wyjątek od zasady ogólnej, zasadę tą należy interpretować w sposób ścisły.
94. Po czwarte, w wyroku CDC Hydrogen Peroxide Trybunał posunął się do przyznania forum actoris (bezpośredniemu) poszkodowanemu wskutek istnienia kartelu cenowego, a istnienie takiego forum actoris zostało potwierdzone pomocniczo w wyroku Volvo. Jak zauważa Komisja, Trybunał orzekł również w sprawie CDC Hydrogen Peroxide, że jurysdykcja siedziby poszkodowanego może mieć zastosowanie do całości dochodzonej szkody(73) (co wydaje się logiczną konsekwencją wyboru siedziby poszkodowanego jako łącznika jurysdykcyjnego).
95. Po piąte, jak już wyjaśniono i jak wskazuje Komisja, poszkodowany może wytoczyć powództwo nie tylko przeciwko spółce dominującej będącej adresatem odpowiedniej decyzji Komisji stwierdzającej naruszenie, ale także – z zastrzeżeniem pewnych warunków – przeciwko spółce zależnej w ramach jednostki gospodarczej tej spółki dominującej(74). Stwarza to możliwość dodatkowej jurysdykcji (w zależności od lokalizacji spółki zależnej) i w związku z tym może dalej usprawnić egzekwowanie.
96. Wreszcie, jeżeli dany powód uważa za swój priorytet centralizację jurysdykcji, uniwersalnym rozwiązaniem jest zawsze dostępna możliwość wytoczenia powództwa przed sądami miejsca siedziby pozwanego. Taki wybór z pewnością pociąga za sobą niedogodności związane z „podróżowaniem”, ale nie można go krytykować za to, że prowadzi do rozdrobnienia postępowania.
97. W tych okolicznościach nie dostrzegam, w jaki sposób obecne zasady ustalania jurysdykcji zasadniczo uniemożliwiają podmiotom, które mogły zostać poszkodowane wskutek zachowania antykonkurencyjnego, dochodzenie swoich praw i na czym dokładnie polega wada mającego obecnie zastosowanie reżimu wynikającego z rozporządzenia nr 1215/2012, która czyniłaby koniecznym stosowanie „odwróconego” pojęcia jednostki gospodarczej w celu rozszerzenia zakresu pojęcia „miejsca, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę” w rozumieniu art. 7 pkt 2 rozporządzenia nr 1215/2012.
98. W świetle powyższych rozważań stwierdzam, że pojęcie „miejsca, w którym nastąpiło […] zdarzenie wywołujące szkodę” w rozumieniu art. 7 pkt 2 rozporządzenia nr 1215/2012 nie obejmuje siedziby spółki dominującej, która wnosi powództwo o odszkodowanie za szkody wyrządzone jej spółkom zależnym w wyniku antykonkurencyjnego zachowania osoby trzeciej, w sytuacji ta spółka dominująca i jej spółki zależne mają stanowić części tej samej jednostki gospodarczej.
3. Drugie pytanie prejudycjalne: znaczenie momentu nabycia (i momentu nabycia spółek zależnych)
99. Biorąc pod uwagę mój powyższy wniosek, nie zachodzi konieczność ustosunkowania się do drugiego pytania prejudycjalnego, w którym sąd odsyłający dąży do ustalenia, czy na możliwość powołania się przez spółkę dominującą na jej siedzibę (i na pojęcie jednostki gospodarczej) w celu ustalenia jurysdykcji ma wpływ okoliczność, że niektóre z poszkodowanych spółek zależnych zostały nabyte przez stronę powodową dopiero po zapłaceniu sztucznie zawyżonych cen i poniesieniu odpowiedniej straty.
100. Niemniej jednak do istoty tej kwestii można odnieść się dość zwięźle. W tym względzie podzielam zdanie strony powodowej, że pytanie dotyczy istoty powództwa, a zatem nie ma znaczenia na etapie ustalania jurysdykcji(75).
101. Gdyby bowiem uznać, że pojęcie jednostki gospodarczej przekształca siedzibę strony powodowej w łącznik mający zastosowanie dla celów art. 7 pkt 2 rozporządzenia nr 1215/2012, należałoby zauważyć, że kwestia podniesiona w pytaniu drugim dotyczy zakresu odszkodowania, którego może dochodzić strona powodowa (a mianowicie jest to pytanie o to, czy może ona też skutecznie dochodzić odszkodowania za stratę poniesioną przez spółki zależne przed ich nabyciem). Aspekt ten dotyczy zaś istoty sprawy, a nie kwestii jurysdykcji.
V. Wnioski
102. W świetle powyższych rozważań proponuję, aby Trybunał odpowiedział na pytania prejudycjalne skierowane przez Kúria (sąd najwyższy, Węgry) w następujący sposób:
Artykuł 7 pkt 2 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 z dnia 12 grudnia 2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (wersja przekształcona)
należy interpretować w ten sposób, że
pojęcie „miejsca, w którym nastąpiło […] zdarzenie wywołujące szkodę” nie obejmuje siedziby spółki dominującej, która wnosi powództwo o odszkodowanie za szkody wyrządzone jej spółkom zależnym w wyniku antykonkurencyjnego zachowania osoby trzeciej, w sytuacji gdy ta spółka dominująca i jej spółki zależne mają stanowić części tej samej jednostki gospodarczej.