WYROK TRYBUNAŁU (druga izba)
z dnia 22 lutego 2024 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Zabezpieczenie społeczne pracowników migrujących – Rozporządzenie (WE) nr 987/2009 – Artykuł 44 ust. 2 – Zakres stosowania – Renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy – Obliczanie – Uwzględnienie okresów przeznaczonych na wychowywanie dziecka ukończonych w innym państwie członkowskim – Stosowanie – Artykuł 21 TFUE – Swobodne przemieszczanie się obywateli – Wystarczający związek między tymi okresami przeznaczonymi na wychowywanie dziecka a okresami ubezpieczenia ukończonymi w państwie członkowskim odpowiedzialnym za wypłatę świadczenia rentowego
W sprawie C‑283/21
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Landessozialgericht Nordrhein‑Westfalen (wyższy sąd społeczny Nadrenii Północnej-Westfalii, Niemcy) postanowieniem z dnia 23 kwietnia 2021 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 4 maja 2021 r., w postępowaniu:
VA
przeciwko
Deutsche Rentenversicherung Bund,
przy udziale:
RB,
TRYBUNAŁ (druga izba),
w składzie: A. Prechal, prezes izby, K. Lenaerts, prezes Trybunału, pełniący obowiązki sędziego drugiej izby, F. Biltgen (sprawozdawca), J. Passer i M.L. Arastey Sahún, sędziowie,
rzecznik generalny: N. Emiliou,
sekretarz: D. Dittert, kierownik wydziału,
uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 11 maja 2023 r.,
rozważywszy uwagi, które przedstawili:
– w imieniu rządu niemieckiego – J. Möller oraz R. Kanitz, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu czeskiego – J. Pavliš, M. Smolek oraz J. Vláčil, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu niderlandzkiego – M.K. Bulterman, J.M. Hoogveld oraz C.S. Schillemans, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Europejskiej – F. Clotuche‑Duvieusart, B.‑R. Killmann oraz D. Martin, w charakterze pełnomocników,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 5 października 2023 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 44 ust. 2 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 987/2009 z dnia 16 września 2009 r. dotyczącego wykonywania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz.U. 2009, L 284, s. 1; sprostowania: Dz.U. 2016, L 288, s. 58; Dz.U. 2018, L 54, s. 18).
2 Wniosek ten został przedstawiony w ramach sporu między VA a Deutsche Rentenversicherung Bund (federalnym zakładem ubezpieczeń emerytalno‑rentowych, Niemcy) w przedmiocie uwzględnienia przez ten zakłada ubezpieczeń okresów wychowywania dziecka ukończonych przez VA w innym państwie członkowskim do celów obliczenia wysokości jej świadczenia rentowego z tytułu całkowitej niezdolności do pracy.
Ramy prawne
Prawo Unii
Rozporządzenie (WE) nr 883/2004
3 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz.U. 2004, L 166, s. 1; sprostowania: Dz.U. 2013, L 188, s. 10; Dz.U. 2020, L 338, s. 18) służy koordynacji krajowych systemów zabezpieczenia społecznego. Zgodnie z art. 91 rozporządzenia nr 883/2004 stosuje się ono od dnia wejścia w życie rozporządzenia nr 987/2009, a więc – w myśl art. 97 tego ostatniego rozporządzenia – od dnia 1 maja 2010 r.
4 Motyw 1 rozporządzenia nr 883/2004 głosi:
„Zasady mające na celu koordynację w zakresie zabezpieczenia społecznego wpisują się w ramy swobodnego przepływu osób oraz powinny z tego tytułu przyczyniać się do podniesienia poziomu życia tych osób i warunków zatrudnienia”.
5 W art. 1 lit. t) tego rozporządzenia zdefiniowano pojęcie „okresu ubezpieczenia”, które oznacza okresy składkowe, okresy zatrudnienia lub pracy na własny rachunek, tak jak je określa lub uznaje za okresy ubezpieczenia ustawodawstwo, w ramach którego zostały spełnione lub zostały uznane za spełnione, oraz wszelkie okresy traktowane jako takie, o ile są uznane przez to ustawodawstwo za równorzędne z okresami ubezpieczenia.
6 Artykuł 2 wspomnianego rozporządzenia, zatytułowany „Zakres podmiotowy”, stanowi w ust. 1:
„Niniejsze rozporządzenie stosuje się do obywateli państwa członkowskiego, bezpaństwowców i uchodźców mieszkających w państwie członkowskim, którzy podlegają lub podlegali ustawodawstwu jednego lub kilku państw członkowskich, oraz do członków ich rodzin i osób pozostałych przy życiu”.
7 Tytuł II tego rozporządzenia, zatytułowany „Określanie mającego zastosowanie ustawodawstwa”, zawiera w szczególności art. 11, zatytułowany „Zasady ogólne”, który stanowi w ust. 1–3:
„1. Osoby, do których stosuje się niniejsze rozporządzenie, podlegają ustawodawstwu tylko jednego państwa członkowskiego. Ustawodawstwo takie określane jest zgodnie z przepisami niniejszego tytułu.
2. Do celów stosowania przepisów tego tytułu osoby otrzymujące świadczenia pieniężne z powodu lub w konsekwencji swej pracy najemnej lub pracy na własny rachunek uważane są za wykonujące wspomnianą pracę. Nie dotyczy to świadczeń z tytułu inwalidztwa, emerytur ani rent rodzinnych ani też rent z tytułu wypadków przy pracy lub chorób zawodowych lub świadczeń pieniężnych z tytułu choroby obejmujących leczenie przez czas nieokreślony.
3. Zgodnie z przepisami art. 12 do 16:
a) osoba wykonująca w państwie członkowskim pracę najemną lub pracę na własny rachunek podlega ustawodawstwu tego państwa członkowskiego;
b) urzędnik służby cywilnej podlega ustawodawstwu państwa członkowskiego, jakiemu podlega zatrudniająca go administracja;
c) osoba otrzymująca zasiłek dla bezrobotnych zgodnie z przepisami art. 65 na podstawie ustawodawstwa państwa członkowskiego zamieszkania podlega ustawodawstwu tego państwa członkowskiego;
d) osoba powołana lub odwołana ze służby w siłach zbrojnych lub służby cywilnej w państwie członkowskim podlega ustawodawstwu tego państwa członkowskiego;
e) każda inna osoba, do której nie mają zastosowania przepisy lit. a) do d) podlega ustawodawstwu państwa członkowskiego, w którym ma miejsce zamieszkania, bez uszczerbku dla innych przepisów niniejszego rozporządzenia, gwarantujących jej świadczenia na podstawie ustawodawstwa jednego lub kilku innych państw członkowskich”.
8 Zgodnie z art. 87 rozporządzenia nr 883/2004, zatytułowanym „Przepisy przejściowe”:
„1. Niniejsze rozporządzenie nie daje podstawy dla nabycia jakichkolwiek praw w okresie poprzedzającym datę jego wejścia w życie.
2. Każdy okres ubezpieczenia, jak również w odpowiednim przypadku każdy okres zatrudnienia, pracy na własny rachunek lub zamieszkania, ukończony zgodnie z ustawodawstwem państw członkowskich przed datą wejścia w życie niniejszego rozporządzenia w zainteresowanym państwie członkowskim jest uwzględniany dla celów ustalenia praw nabywanych na podstawie przepisów niniejszego rozporządzenia.
3. Z zastrzeżeniem przepisów ust. 1 prawo nabywa się na podstawie niniejszego rozporządzenia, nawet jeżeli odnosi się ono do przypadku powstałego przed wejściem w życie niniejszego rozporządzenia w zainteresowanym państwie członkowskim.
[…]”.
Rozporządzenie nr 987/2009
9 Rozporządzenie nr 987/2009 określa zasady wprowadzania w życie rozporządzenia nr 883/2004, zgodnie z art. 89 tego ostatniego rozporządzenia.
10 Artykuł 1 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 987/2009 brzmi następująco:
„Do celów niniejszego rozporządzenia:
[…]
c) zastosowanie mają definicje zawarte w rozporządzeniu [nr 883/2004]”.
11 Artykuł 44 rozporządzenia nr 987/2009, zatytułowany „Uwzględnianie okresów przeznaczonych na wychowywanie dziecka”, stanowi:
„1. Do celów niniejszego artykułu »okres przeznaczony na wychowywanie dziecka« odnosi się do każdego okresu, który zostaje zaliczony zgodnie z ustawodawstwem państwa członkowskiego dotyczącym emerytur i rent lub który powoduje wypłacanie dodatku do emerytury lub renty wyraźnie z tego powodu, że dana osoba wychowywała dziecko, niezależnie od metody wyliczenia tych okresów ani od tego, czy są one zaliczane na bieżąco w trakcie wychowywania dziecka, czy też z mocą wsteczną.
2. W przypadku gdy w ustawodawstwie państwa członkowskiego, które jest państwem właściwym na podstawie tytułu II [rozporządzenia nr 883/2004], nie bierze się pod uwagę okresu przeznaczonego na wychowywanie dziecka, instytucją odpowiedzialną za uwzględnienie tego okresu jako okresu przeznaczonego na wychowywanie dziecka na podstawie stosowanego przez siebie ustawodawstwa – tak jakby dziecko było wychowywane na terytorium danego państwa członkowskiego – pozostaje instytucja państwa członkowskiego, którego ustawodawstwu zainteresowany podlegał zgodnie z przepisami tytułu II [rozporządzenia nr 883/2004] ze względu na wykonywanie pracy najemnej lub pracy na własny rachunek w chwili, gdy na podstawie tego ustawodawstwa zaczęto uwzględniać okres przeznaczony na wychowywanie danego dziecka.
3. Ustęp 2 nie ma zastosowania, jeżeli zainteresowany podlega lub zacznie podlegać ustawodawstwu innego państwa członkowskiego w związku z wykonywaniem pracy najemnej lub pracy na własny rachunek”.
12 Artykuł 93 rozporządzenia nr 987/2009, zatytułowany „Przepisy przejściowe”, brzmi następująco:
„Do przypadków objętych rozporządzeniem [nr 987/2004] stosuje się art. 87 rozporządzenia [nr 883/2004]”.
Prawo niemieckie
13 Paragraf 56 Sozialgesetzbuch Sechstes Buch (VI) – Gesetzliche Rentenversicherung (kodeksu zabezpieczenia społecznego, księga VI, ustawowy system ubezpieczeń emerytalno‑rentowych (zwanego dalej „SGB VI”), zmienionego ustawą z dnia 28 listopada 2018 r. (BGBl. I, s. 2016) (zwanego dalej „SGB VI ze zmianami wprowadzonymi w 2018 r.”), stanowi:
„(1) »Okres przeznaczony na wychowywanie dziecka« oznacza okres spędzony na wychowywaniu dziecka w ciągu pierwszych trzech lat od jego urodzenia. Okres wychowywania dziecka zalicza się jednemu z rodziców dziecka, jeżeli:
1. okres spędzony na wychowywaniu dziecka należy przypisać temu rodzicowi;
2. wychowywanie dziecka miało miejsce w Republice Federalnej Niemiec lub może być traktowane jako mające tam miejsce; oraz
3. rodzic ten nie jest pozbawiony możliwości zaliczenia mu tego okresu.
[…]
(3) Wychowywanie dziecka miało miejsce w Republice Federalnej Niemiec, jeżeli rodzic wychowujący dziecko miał tam miejsce zwykłego pobytu wraz z dzieckiem. Wychowywanie za granicą jest równoważne z wychowywaniem na terytorium Republiki Federalnej Niemiec, jeżeli rodzic wychowujący dziecko miał wraz z dzieckiem miejsce zwykłego pobytu za granicą i nabył okresy obowiązkowych składek w trakcie wychowywania lub bezpośrednio przed narodzinami dziecka ze względu na wykonywaną tam pracę najemną lub pracę na własny rachunek. W przypadku wspólnego pobytu małżonków lub partnerów za granicą ma to również zastosowanie do przypadku, w którym małżonek lub partner wychowującego rodzica ukończył takie obowiązkowe okresy składkowe lub ich nie ukończył wyłącznie z tego powodu, że należy do kręgu osób, o których mowa w § 5 ust. 1 i 4, lub został zwolniony z obowiązkowego ubezpieczenia.
[…]
(5) Okres przeznaczony na wychowywanie dziecka rozpoczyna się z końcem miesiąca, w którym urodziło się dziecko, i kończy się z upływem 36 miesięcy kalendarzowych […]”.
14 Paragraf 57 SGB VI, w brzmieniu zmienionym ustawą z dnia 21 marca 2001 r. (BGBl. I, s. 403), stanowi:
„Okres wychowywania dziecka do ukończenia przez nie dziesięciu lat stanowi dla jednego z rodziców okres podlegający uwzględnieniu, jeżeli w tym okresie zostały również spełnione przesłanki zaliczenia okresu przeznaczonego na wychowywanie dziecka. Dotyczy to również okresów prowadzenia działalności na własny rachunek w niewielkim wymiarze, ponieważ okresy te są również obowiązkowymi okresami składkowymi”.
15 Paragraf 249 ust. 1 SGB VI, w brzmieniu zmienionym ustawą z dnia 23 czerwca 2014 r. (BGBl. I, s. 787), brzmi następująco:
„W przypadku dziecka urodzonego przed dniem 1 stycznia 1992 r. okres przeznaczony na wychowywanie dziecka kończy się 24 miesiące po upływie miesiąca, w którym urodziło się dziecko”.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
16 Powódka w postępowaniu głównym jest obywatelką niemiecką urodzoną w 1958 r. w Akwizgranie (Niemcy).
17 W latach 1962–2010 r. mieszkała ona w Vaals (Niderlandy), mieście położonym około 5 km od Akwizgranu (Niemcy). Tam też uczęszczała do szkoły, a po jej ukończeniu w sierpniu 1975 r. rozpoczęła tamże kształcenie w zawodzie nauczyciela wychowania przedszkolnego uznane przez Republikę Federalną Niemiec.
18 W dniu 1 sierpnia 1978 r. powódka w postępowaniu głównym rozpoczęła roczną praktykę zawodową w przedszkolu w Akwizgranie. Zgodnie z prawem niemieckim ów rok powinien być uznany za okres zatrudnienia w Niemczech, podlegający obowiązkowemu ubezpieczeniu. Jednakże, z uwagi na brak wystarczającej liczby etatów, jej staż był bezpłatny i w związku z tym była zwolniona z obowiązku ubezpieczenia. W okresie stażu nie opłacała więc składek do ustawowego systemu emerytalno‑rentowego.
19 Po zakończeniu stażu, począwszy od dnia 1 sierpnia 1979 r. powódka w postępowaniu głównym kontynuowała kształcenie w zawodzie nauczyciela wychowania przedszkolnego w Akwizgranie i uzyskała „Fachhochschulreife” (dyplom ukończenia wyższej szkoły zawodowej), nadal mając miejsce zamieszkania w Niderlandach. Po ukończeniu nauki w lipcu 1980 r. nie wykonywała działalności zawodowej w ani Niemczech, ani w Niderlandach.
20 W dniach 15 listopada 1986 r. i 2 czerwca 1989 r. powódka w postępowaniu głównym urodziła dwoje dzieci, które były wychowywane w Niderlandach i uczęszczały do szkoły w Niemczech. W owym okresie nie opłacała składek na ubezpieczenie emerytalno‑rentowe w Niemczech.
21 W okresie od września 1993 r. do sierpnia 1995 r. powódka w postępowaniu głównym prowadziła działalność na własny rachunek w Niemczech, z tytułu której to działalności nie odprowadzała składek do tego systemu. Następnie między kwietniem 1999 r. a październikiem 2012 r. wykonywała ona w Niemczech pracę, którą prawo niemieckie kwalifikuje jako „pracę w niewielkim wymiarze”, niepodlegającą obowiązkowemu ubezpieczeniu.
22 W 2010 r. powódka w postępowaniu głównym przeprowadziła się do Niemiec. Od października 2012 r. wykonywała tam pracę najemną, z tytułu której odprowadzała składki do niemieckiego ustawowego systemu ubezpieczenia emerytalno‑rentowego.
23 Od marca 2018 r. powódka w postępowaniu głównym otrzymuje od federalnego zakładu ubezpieczeń emerytalno‑rentowych, będącego stroną pozwaną w postępowaniu głównym, rentę z tytułu całkowitej niezdolności do pracy. Przy obliczaniu wysokości tej renty strona pozwana w postępowaniu głównym uznała, że oprócz okresów, w których powódka w postępowaniu głównym opłacała składki do niemieckiego ustawowego systemu emerytalno‑rentowego, czyli okresów biegnących od 2012 r., właściwymi okresami są okresy jej kształcenia zawodowego w Niemczech – czyli okresy od sierpnia 1975 r. do lipca 1978 r. oraz od sierpnia 1979 r. do lipca 1980 r. – a także okres od 1 kwietnia do 1 czerwca 1999 r., w którym powódka w postępowaniu głównym wychowywała swoje dzieci w Niderlandach, wykonując jednocześnie pracę najemną w Niemczech bez podlegania obowiązkowemu ubezpieczeniu.
24 Powódka w postępowaniu głównym wniosła skargę do niemieckiego sądu pierwszej instancji, w której podniosła, że dla celów obliczenia wysokości jej niemieckiej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy strona pozwana w postępowaniu przed sądem krajowym niesłusznie nie uwzględniła jako właściwych okresów okresów przeznaczonych na wychowywanie dziecka, które ukończyła ona w Niderlandach w okresie od dnia 15 listopada 1986 r. do dnia 31 marca 1999 r. bez wykonywania działalności zawodowej (zwanych dalej „spornymi okresami”). Jej skarga została oddalona.
25 Powódka w postępowaniu głównym zaskarżyła orzeczenie sądu pierwszej instancji oddalające jej skargę do Landessozialgericht Nordrhein‑Westfalen (wyższego sądu społecznego Nadrenii Północnej–Westfalii, Niemcy), będącego sądem odsyłającym.
26 Sąd ten zauważył, że na podstawie § 56 ust. 3 zdanie pierwsze SGB VI ze zmianami wprowadzonymi w 2018 r. sporne okresy nie mogą zostać uwzględnione do celów obliczenia wysokości renty skarżącej w postępowaniu głównym z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, ponieważ w owych okresach żadne z dwójki jej dzieci nie było wychowywane w Niemczech. Sporne okresy nie mogą również wchodzić w zakres stosowania § 56 ust. 3 zdanie drugie SGB VI, ponieważ aby było to możliwe, powódka w postępowaniu głównym musiałaby mieć miejsce zwykłego pobytu za granicą wraz z dziećmi i w tych okresach lub bezpośrednio przed nimi opłacać obowiązkowe składki w Niemczech z tytułu wykonywania pracy najemnej lub pracy na własny rachunek za granicą. Sąd odsyłający podkreślił też, że w niniejszej sprawie nie są spełnione przesłanki określone w § 44 ust. 2 rozporządzenia nr 987/2009, ponieważ w chwili narodzin jej dzieci, co miało miejsce w trakcie spornych okresów, powódka w postępowaniu głównym nie wykonywała pracy najemnej ani pracy na własny rachunek w Niemczech.
27 Sąd odsyłający zastanawia się jednak, czy w świetle orzecznictwa Trybunału, w szczególności wyroku z dnia 19 lipca 2012 r., Reichel‑Albert (C‑522/10, EU:C:2012:475), strona pozwana w postępowaniu głównym powinna, w świetle niektórych elementów, które wydają się wskazywać na istnienie „wystarczająco ścisłego związku” między spornymi okresami a okresami ubezpieczenia ukończonymi w niemieckim systemie emerytalno‑rentowym, uwzględnić na podstawie art. 21 TFUE te sporne okresy do celów obliczenia wysokości niemieckiej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy powódki w postępowaniu głównym.
28 W tym względzie, po pierwsze, sąd odsyłający wskazuje, że sprawa rozpatrywana w postępowaniu głównym różni się od sprawy, w której zapadł wyrok z dnia 19 lipca 2012 r., Reichel‑Albert (C‑522/10, EU:C:2012:475). Przed narodzinami swoich dzieci powódka w postępowaniu głównym nie podlegała bowiem obowiązkowemu ubezpieczeniu w Niemczech i nie odprowadzała składek do niemieckiego ustawowego systemu ubezpieczenia emerytalno‑rentowego. Co więcej, w tym czasie jej miejsce zamieszkania w Niderlandach miało charakter stały, nie zaś, jak miało to miejsce w tamtej sprawie, tylko tymczasowy.
29 Po drugie, sąd odsyłający podkreśla, że cała kariera zawodowa powódki w postępowaniu głównym jest związana z Niemcami: to tam uczęszczała ona do szkoły, tam też odbyła roczną praktykę zawodową, która to praktyka podlegałaby obowiązkowemu ubezpieczeniu, gdyby nie fakt, że w tym czasie nie było wystarczającej liczby płatnych etatów, oraz że pozostałe lata, w których kształciła się zawodowo, uznano za „okresy uprawniające do świadczeń emerytalno‑rentowych”. Ponadto dzieci powódki w postępowaniu głównym uczęszczały do szkoły w Niemczech, zaś ona sama wraz z rodziną mieszkała w Niderlandach w pobliżu granicy z Niemcami.
30 W świetle tych okoliczności sąd odsyłający zastanawia się, czy okoliczność, że niemieckie prawo krajowe nie uwzględnia spornych okresów, jest zgodna z prawem Unii.
31 W tych okolicznościach Landessozialgericht Nordrhein‑Westfalen (wyższy sąd społeczny Nadrenii Północnej–Westfalii) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy należy przyjąć, że ustawodawstwo niderlandzkie – jako ustawodawstwo właściwego państwa członkowskiego na podstawie tytułu II [rozporządzenia nr 883/2004] – uwzględnia »okresy przeznaczone na wychowywanie dziecka« w rozumieniu art. 44 ust. 2 [rozporządzenia nr 987/2009] w ten sposób, że okresy przeznaczone na wychowywanie dziecka w Niderlandach powodują powstanie prawa do świadczeń emerytalno‑rentowych po prostu jako okresy zamieszkiwania?
2) W przypadku odpowiedzi przeczącej na pytanie pierwsze: czy art. 44 ust. 2 rozporządzenia nr 987/2009 – w rozumieniu rozwiniętym w wyrokach z dnia 23 listopada 2000 r., Elsen (C‑135/99, EU:C:2000:647) i z dnia 19 lipca 2012 r., Reichel‑Albert (C‑522/10, EU:C:2012:475) – należy rozszerzająco interpretować w ten sposób, że właściwe państwo członkowskie musi uwzględnić okres przeznaczony na wychowywanie dziecka także wtedy, gdy osoba wychowująca dzieci posiada wprawdzie okresy uprawniające do świadczeń emerytalno‑rentowych z tytułu edukacji lub pracy najemnej przed wychowywaniem i po wychowywaniu dzieci wyłącznie w systemie tego państwa, jednakże bezpośrednio przed ani po okresie wychowywaniu dzieci nie uiszczała składek do tego systemu?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
W przedmiocie dopuszczalności pytania pierwszego
32 Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 44 ust. 2 rozporządzenia nr 987/2009 należy interpretować w ten sposób, że okres przeznaczony na wychowywanie dziecka w rozumieniu tego przepisu należy uznać za uwzględniony, gdy zgodnie z prawem właściwego państwa członkowskiego w rozumieniu przepisów tytułu II rozporządzenia nr 883/2004 pozwala on, jako okres zamieszkania, na nabycie uprawnień emerytalno‑rentowych w tym państwie członkowskim.
33 Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału chociaż pytania dotyczące wykładni prawa Unii, z którymi zwrócił się sąd krajowy na gruncie stanu prawnego i faktycznego, za którego ustalenie jest on odpowiedzialny, przy czym prawidłowość tych ustaleń nie podlega ocenie Trybunału, korzystają z domniemania, iż mają one znaczenie dla sprawy, to procedura przewidziana w art. 267 TFUE jest instrumentem współpracy pomiędzy Trybunałem i sądami krajowymi, dzięki któremu Trybunał dostarcza sądom krajowym elementów wykładni prawa wspólnotowego, które są niezbędne dla rozstrzygnięcia przedstawionych im sporów (zob. podobnie wyrok z dnia 26 marca 2020 r., Miasto Łowicz i Prokurator Generalny, C‑558/18 i C‑563/18, EU:C:2020:234, pkt 43, 44 i przytoczone tam orzecznictwo).
34 W sprawie w postępowaniu głównym, jak zauważył rzecznik generalny w pkt 31 opinii, aby zgodnie z art. 44 ust. 2 rozporządzenia nr 987/2009 instytucja państwa członkowskiego – w niniejszym przypadku instytucja niemiecka – była zobowiązana uwzględnić okresy przeznaczone na wychowywanie dziecka ukończone przez zainteresowaną osobę w innym państwie członkowskim – w niniejszym przypadku w Niderlandach – muszą zostać spełnione trzy kumulatywne przesłanki, a mianowicie: po pierwsze, okresy przeznaczone na wychowywanie dziecka nie są uwzględniane na podstawie ustawodawstwa tego ostatniego państwa członkowskiego, po drugie, ustawodawstwo pierwszego państwa członkowskiego miało uprzednio zastosowanie do osoby zainteresowanej ze względu na wykonywanie przez nią w tym państwie członkowskim pracy najemnej lub pracy na własny rachunek, oraz po trzecie, w dniu, w którym, zgodnie z ustawodawstwem tego państwa członkowskiego, okres przeznaczony na wychowywanie dziecka zaczął być uwzględniany w odniesieniu do danego dziecka, zainteresowana osoba nadal podlegała ustawodawstwu pierwszego państwa członkowskiego ze względu na wykonywanie tej pracy.
35 We wspomnianym przepisie uściślono, że datę tę określają krajowe przepisy państwa członkowskiego regulujące uwzględnianie okresów przeznaczonych na wychowywanie dziecka. Zgodnie z prawem niemieckim właściwymi w tym względzie datami są w niniejszym przypadku daty urodzenia dwojga dzieci powódki w postępowaniu głównym, czyli 15 listopada 1986 r. i 2 czerwca 1989 r.
36 Tymczasem o ile zgodnie z art. 87 ust. 3 rozporządzenia nr 883/2004 i art. 93 rozporządzenia nr 987/2009 to ostatnie rozporządzenie ma zastosowanie ratione temporis do sytuacji rozpatrywanej w postępowaniu głównym, o tyle sytuacja ta nie spełnia wszystkich przesłanek stosowania art. 44 ust. 2 rozporządzenia nr 987/2009, ponieważ ani przed rozpoczęciem wychowywania dzieci, ani w chwili rozpoczęcia wychowywania dzieci powódka w postępowaniu głównym nie wykonywała pracy najemnej ani pracy na własny rachunek w Niemczech.
37 W związku z tym należy uznać, że ten ostatni przepis nie ma zastosowania w niniejszej sprawie i że odpowiedź Trybunału na pytanie pierwsze nie jest konieczna dla rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym.
38 Z powyższego wynika, że pytanie pierwsze jest niedopuszczalne.
W przedmiocie pytania drugiego
39 Na wstępie należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem w ramach ustanowionej w art. 267 TFUE współpracy między sądami krajowymi a Trybunałem do tego ostatniego należy udzielenie sądowi krajowemu użytecznej odpowiedzi, która umożliwi mu rozstrzygnięcie zawisłego przed nim sporu. Mając to na uwadze, Trybunał powinien w razie potrzeby przeformułować przedłożone mu pytania. Zadaniem Trybunału jest bowiem dokonanie wykładni wszystkich przepisów prawa Unii, jakie są niezbędne sądom krajowym do rozstrzygnięcia zawisłych przed nimi sporów, nawet jeżeli przepisy te nie są wyraźnie wskazane w pytaniach przedłożonych mu przez te sądy (wyrok z dnia 8 lipca 2021 r., Staatsanwaltschaft Köln i Bundesamt für Güterverkehr, C‑937/19, EU:C:2021:555, pkt 22 i przytoczone tam orzecznictwo).
40 W niniejszej sprawie z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wynika, że przedmiot sporu w postępowaniu głównym dotyczy nieuwzględnienia przez stronę pozwaną w postępowaniu głównym – do celów przyznania powódce w postępowaniu głównym renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy – okresów przeznaczonych na wychowywanie dziecka ukończonych przez nią w Niderlandach. W tym względzie sąd odsyłający, wskazując, że w sprawie rozpatrywanej w postępowaniu głównym przesłanki stosowania art. 44 ust. 2 rozporządzenia nr 987/2009 nie wydają się być spełnione, zastanawia się jednak, czy w świetle art. 21 TFUE strona pozwana w postępowaniu głównym jest zobowiązana, zgodnie z orzecznictwem wynikającym z wyroku z dnia 19 lipca 2012 r., Reichel‑Albert (C‑522/10, EU:C:2012:475), uwzględnić owe okresy przeznaczone na wychowywanie dziecka, i to pomimo faktu, że w odróżnieniu od osoby, której dotyczyła sprawa zakończona tamtym wyrokiem, powódka w postępowaniu głównym nie wykonywała działalności, z którą wiązał się obowiązek odprowadzania składek na obowiązkowe ubezpieczenie w Niemczech przed okresami przeznaczonymi na wychowywanie dzieci ani bezpośrednio po ich zakończeniu na terytorium Królestwa Niderlandów, czyli państwa członkowskiego, w którym zamieszkiwała nie tymczasowo, lecz przez wiele lat.
41 W tych okolicznościach pytanie drugie należy rozumieć w ten sposób, że zmierza ono w istocie do ustalenia, czy art. 21 TFUE należy interpretować w ten sposób, że w przypadku gdy zainteresowana osoba nie spełnia warunku wykonywania pracy najemnej lub pracy na własny rachunek określonego w art. 44 ust. 2 rozporządzenia nr 987/2009 w celu uzyskania, do celów przyznania renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, uwzględnienia przez państwo członkowskie zobowiązane do wypłaty tej renty okresów wychowywania dziecka ukończonych przez tę osobę w innym państwie członkowskim, ale ukończyła ona – z tytułu okresów kształcenia lub działalności zawodowej – okresy ubezpieczenia wyłącznie w pierwszym państwie członkowskim, zarówno przed okresami wychowywania dziecka, jak i po nich, wspomniane państwo członkowskie jest zobowiązane do ich uwzględnienia, mimo że osoba ta nie opłacała składek w tym państwie członkowskim przed tymi okresami przeznaczonymi na wychowywanie dziecka ani bezpośrednio po nich.
42 Na wstępie należy zauważyć, że zgodnie z informacjami przekazanymi Trybunałowi w ramach niniejszego postępowania Republika Federalna Niemiec jest jedynym państwem członkowskim właściwym do przyznania powódce w postępowaniu głównym renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, która to renta jest jedynym świadczeniem rozpatrywanym w sprawie zawisłej przed sądem krajowym. Na rozprawie przed Trybunałem rząd niderlandzki wskazał, że powódce w postępowaniu głównym nie przysługiwało prawo do tego rodzaju renty w Niderlandach, ponieważ nigdy tam nie pracowała. Wydaje się zatem, że sporne okresy nie mogą zostać uwzględnione w Niderlandach dla celów przyznania takiej renty.
43 Uściśliwszy powyższe, należy ustalić, czy w świetle art. 21 TFUE okresy takie jak sporne okresy powinny zostać uwzględnione przez instytucję państwa członkowskiego zobowiązanego do wypłaty renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy rozpatrywanej w postępowaniu głównym w okolicznościach takich jak w sprawie rozpatrywanej w postępowaniu głównym.
44 W tym względzie należy przypomnieć, że w zakresie, w jakim art. 44 rozporządzenia nr 987/2009 nie reguluje uwzględniania okresów przeznaczonych na wychowywanie dziecka za granicą w sposób wyłączny oraz w jakim cel polegający na zapewnieniu poszanowania zasady swobodnego przemieszczania się ustanowionej w art. 21 TFUE przeważa również w kontekście rozporządzeń nr 883/2004 i nr 987/2009, wnioski płynące z wyroku z dnia 19 lipca 2012 r., Reichel‑Albert (C‑522/10, EU:C:2012:475) przekładają się na sytuację, w której rozporządzenie nr 987/2009 stosuje się ratione temporis, lecz w której zainteresowana osoba nie spełnia warunku wykonywania pracy najemnej lub pracy na własny rachunek, którego spełnienia wymaga art. 44 ust. 2 tego rozporządzenia, aby uzyskać, do celów przyznania świadczenia, uwzględnienie przez państwo członkowskie zobowiązane do wypłaty tej renty okresów wychowywania dziecka ukończonych w innych państwach członkowskich [zob. podobnie wyrok z dnia 7 lipca 2022 r., Pensionsversicherungsanstalt (Okresy wychowywania dziecka za granicą), C‑576/20, EU:C:2022:525, pkt 62].
45 Trybunał orzekł w związku z tym, że w sytuacji gdy zainteresowana osoba nie spełniała tego warunku, lecz pracowała i opłacała składki wyłącznie w państwie członkowskim zobowiązanym do wypłaty emerytury, zarówno przed przeprowadzką do innych państw członkowskich, w których poświęciła się wychowaniu swoich dzieci, jak i po niej, istniał wystarczający związek między okresami przeznaczonymi na wychowywanie dziecka ukończonymi przez tę osobę za granicą a okresami ubezpieczenia ukończonymi w związku z wykonywaniem działalności zawodowej w państwie członkowskim zobowiązanym do wypłaty emerytury. Trybunał uznał wobec tego, że wspomniane państwo członkowskie jest zobowiązane uwzględnić te okresy przeznaczone na wychowywanie dziecka na podstawie art. 21 TFUE [zob. podobnie wyrok z dnia 7 lipca 2022 r., Pensionsversicherungsanstalt (Okresy wychowywania dziecka za granicą), C‑576/20, EU:C:2022:525, pkt 65, 66].
46 Z orzecznictwa przytoczonego w dwóch poprzednich punktach wynika zatem, że art. 21 TFUE nakłada na państwo członkowskie zobowiązane do wypłaty rozpatrywanej renty do uwzględnienia, dla celów przyznania tej renty, okresów przeznaczonych na wychowywanie dziecka ukończonych przez zainteresowaną osobę w innym państwie członkowskim, o ile zostanie wykazane, że istnieje wystarczający związek między wspomnianymi okresami przeznaczonymi na wychowywanie dziecka a okresami ubezpieczenia ukończonymi przez tę osobę z tytułu wykonywania działalności zawodowej w pierwszym państwie członkowskim.
47 Istnienie takiego „wystarczającego związku” należy również uznać za ustalone w przypadku, gdy zainteresowana osoba ukończyła wyłącznie okresy ubezpieczenia – z tytułu okresów kształcenia lub działalności zawodowej – w państwie członkowskim zobowiązanym do wypłaty renty, zarówno przed ukończeniem okresów przeznaczonych na wychowywanie dziecka w innym państwie członkowskim, jak i po nich.
48 W tym względzie warto przypomnieć, że zgodnie z art. 1 lit. t) rozporządzenia nr 883/2004, który ma również znaczenie w kontekście wykładni art. 21 TFUE, pojęcie „okresu ubezpieczenia” zdefiniowano jako oznaczające okresy składkowe, okresy zatrudnienia lub pracy na własny rachunek, tak jak je określa lub uznaje za okresy ubezpieczenia ustawodawstwo, w ramach którego zostały spełnione lub zostały uznane za spełnione, oraz wszelkie okresy traktowane jako takie, o ile są uznane przez to ustawodawstwo za równorzędne z okresami ubezpieczenia. W związku z tym państwa członkowskie mogą przewidzieć w ustawodawstwie krajowym, że niektóre okresy życia danej osoby, w trakcie których osoba ta nie wykonywała pracy najemnej lub pracy na własny rachunek podlegającej obowiązkowemu ubezpieczeniu i w związku z tym nie odprowadzała składek, należy traktować jak „okresy ubezpieczenia” ukończone w danym państwie członkowskim.
49 W takim przypadku okoliczność, że zainteresowana osoba nie opłacała składek w tym państwie członkowskim w trakcie okresów traktowanych na mocy ustawodawstwa krajowego jako okresy ubezpieczenia, nie może wykluczyć istnienia wystarczającego związku między okresami przeznaczonymi na wychowywanie dziecka ukończonymi przez tę osobę w innym państwie członkowskim a okresami ubezpieczenia ukończonymi w pierwszym państwie członkowskim.
50 W niniejszej sprawie z akt sprawy przedłożonych Trybunałowi wynika, że przed ukończeniem okresów przeznaczonych na wychowywanie dziecka w Niderlandach i po ich ukończeniu powódka w postępowaniu głównym ukończyła okresy ubezpieczenia wyłącznie w Niemczech. Wydaje się bowiem, że przed urodzeniem dzieci ukończyła ona okresy kształcenia zawodowego w Niemczech, które, mimo że nie odprowadzała z tego tytułu składek, w prawie niemieckim są traktowane jak okresy ubezpieczenia. Wydaje się również, że między zakończeniem okresów przeznaczonych na wychowywanie dzieci a październikiem 2012 r. była ona zatrudniona w Niemczech w niewielkim wymiarze czasu pracy, który to okres w prawie niemieckim również jest traktowany jak okres ubezpieczenia, mimo nieodprowadzania z tego tytułu składek. Wydaje się wreszcie, że od października 2012 r. do marca 2018 r. wykonywała ona działalność zawodową na terytorium Republiki Federalnej Niemiec, podlegającą obowiązkowemu ubezpieczeniu, i z tego tytułu odprowadzała składki do ustawowego systemu obowiązkowego ubezpieczenia tego państwa członkowskiego.
51 W związku z tym wydaje się – z zastrzeżeniem ustaleń, których powinien dokonać sąd odsyłający – że w sprawie rozpatrywanej w postępowaniu głównym istnieje wystarczający związek między okresami przeznaczonymi na wychowywanie dziecka ukończonymi przez powódkę w postępowaniu głównym w Niderlandach a okresami ubezpieczenia, które ukończyła ona wyłącznie na terytorium Republiki Federalnej Niemiec, zarówno przed tymi okresami przeznaczonymi na wychowywanie dziecka, jak i po nich, i to pomimo faktu, że w tym ostatnim państwie członkowskim nie odprowadzała ona składek ani przed wspomnianymi okresami przeznaczonymi na wychowywanie dziecka, ani bezpośrednio po nich.
52 W sytuacji takiej jak rozpatrywana w postępowaniu głównym długość okresu zamieszkania zainteresowanej osoby w państwie członkowskim, w którym osoba ta poświęciła się wychowaniu dzieci, jest bez znaczenia.
53 W konsekwencji w takiej sytuacji państwo członkowskie zobowiązane do wypłaty rozpatrywanej renty nie może pominąć okresów przeznaczonych na wychowywanie dziecka z tego tylko powodu, że okresy te zostały ukończone w innym państwie członkowskim, gdyż stawiałoby to w mniej korzystnej sytuacji jego obywateli, którzy skorzystali ze swobody przemieszczania się, i naruszało tym samym art. 21 TFUE [zob. podobnie wyroki: z dnia 19 lipca 2012 r., Reichel‑Albert, C‑522/10, EU:C:2012:475, pkt 41, 42, 44; a także z dnia 7 lipca 2022 r., Pensionsversicherungsanstalt (Okresy wychowywania dziecka za granicą), C‑576/20, EU:C:2022:525, pkt 64].
54 Wynika z tego, że w sytuacji, w której – z zastrzeżeniem ustaleń, których powinien dokonać sąd odsyłający – zainteresowana osoba ukończyła, z tytułu okresów kształcenia lub działalności zawodowej, okresy ubezpieczenia wyłącznie w państwie członkowskim zobowiązanym do wypłaty renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, zarówno przed ukończeniem okresów przeznaczonych na wychowywanie dziecka w innym państwie członkowskim, jak i po nich, to pierwsze państwo członkowskie jest zobowiązane, na podstawie art. 21 TFUE, uwzględnić te okresy przeznaczone na wychowywanie dziecka do celów przyznania tej renty, mimo że osoba ta nie odprowadzała składek w tym pierwszym państwie członkowskim przed wspomnianymi okresami przeznaczonymi na wychowywanie dzieci ani bezpośrednio po nich.
55 W świetle powyższych rozważań na pytanie drugie należy udzielić następującej odpowiedzi: art. 21 TFUE należy interpretować w ten sposób, że w przypadku gdy zainteresowana osoba nie spełnia warunku wykonywania pracy najemnej lub pracy na własny rachunek określonego w art. 44 ust. 2 rozporządzenia nr 987/2009 w celu uzyskania, do celów przyznania renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, uwzględnienia przez państwo członkowskie wypłacające tę rentę okresów wychowywania dziecka ukończonych przez tę osobę w innym państwie członkowskim, ale ukończyła ona – z tytułu okresów kształcenia lub działalności zawodowej – okresy ubezpieczenia wyłącznie w pierwszym państwie członkowskim, zarówno przed ukończeniem wspomnianych okresów przeznaczonych na wychowywanie dziecka, jak i po ich ukończeniu, wspomniane państwo członkowskie jest zobowiązane do ich uwzględnienia, mimo że osoba ta nie opłacała składek w tym państwie członkowskim przed tymi okresami przeznaczonymi na wychowywanie dziecka ani bezpośrednio po nich.
W przedmiocie kosztów
56 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (druga izba) orzeka, co następuje:
Artykuł 21 TFUE należy interpretować w ten sposób, że w przypadku gdy zainteresowana osoba nie spełnia warunku wykonywania pracy najemnej lub pracy na własny rachunek określonego w art. 44 ust. 2 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 987/2009 z dnia 16 września 2009 r. dotyczącego wykonywania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego w celu uzyskania, do celów przyznania renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, uwzględnienia przez państwo członkowskie wypłacające tę rentę okresów wychowywania dziecka ukończonych przez tę osobę w innym państwie członkowskim, ale ukończyła ona – z tytułu okresów kształcenia lub działalności zawodowej – okresy ubezpieczenia wyłącznie w pierwszym państwie członkowskim, zarówno przed ukończeniem wspomnianych okresów przeznaczonych na wychowywanie dziecka, jak i po ich ukończeniu, wspomniane państwo członkowskie jest zobowiązane do ich uwzględnienia, mimo że osoba ta nie opłacała składek w tym państwie członkowskim przed tymi okresami przeznaczonymi na wychowywanie dziecka ani bezpośrednio po nich.
Podpisy