OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
DÁMASA RUIZA-JARABA COLOMERA
przedstawiona w dniu 6 maja 2003 r. (1)
Sprawy połączone od C-397/01 do C-403/01
Bernhard Pfeiffer i in.
przeciwko
Deutsches Rotes Kreuz, Kreisverband Waldshut eV
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Arbeitsgericht Lörrach (Niemcy)]
Polityka społeczna – Ochrona bezpieczeństwa i zdrowia pracowników – Dyrektywa 93/104/WE – Zakres stosowania – Ratownicy przemieszczający się karetkami – Zasięg pojęcia transportu drogowego – Maksymalny tygodniowy czas pracy – Zasada – Bezpośredni skutek – Odstępstwa – Warunki
1. Arbeitsgericht Lörrach (Niemcy), sąd pracy i ubezpieczeń społecznych pierwszej instancji, zadał Trybunałowi Sprawiedliwości trzy pytania w trybie prejudycjalnym w celu uzyskania wykładni określonych przepisów dyrektywy nr 93/104/WE dotyczącej niektórych aspektów organizacji czasu pracy (2), a konkretnie art. 1 wyznaczającego granice jej zakresu stosowania, art. 6 ustalającego maksymalny tygodniowy czas pracy oraz art. 18 ust. 1 lit. b) ppkt i), który w niektórych przypadkach zezwala na odstąpienie od stosowania art. 6.
I – Stan faktyczny w postępowaniach przed sądem krajowym
2. Sąd krajowy przekazał Trybunałowi siedem postanowień o odesłaniu prejudycjalnym, wydanych w tyluż sprawach. Z uwagi na to, że pytania są identyczne, a stany faktyczne podobne, postanowieniem prezesa Trybunału z dnia 7 listopada 2001 r. wszystkie siedem spraw zostało połączonych do łącznego rozpoznania w procedurze pisemnej.
3. Wszyscy powodowie są ratownikami posiadającymi kwalifikacje w zakresie ratownictwa medycznego oraz transportu medycznego, pracownikami lub byłymi pracownikami Niemieckiego Czerwonego Krzyża (Deutsches Rotes Kreuz), którzy w dwóch przypadkach domagają się wypłaty wynagrodzenia za godziny nadliczbowe, a w pozostałych sprawach uznania prawa do tego, by nie pracować dłużej niż 48 godzin tygodniowo.
4. Niezależnie od pozostałej działalności pozwany podmiot organizuje ratownictwo lądowe na terenie Landkreis Waldshut (powiatu Waldshut), zarządzając kilkoma zespołami ratownictwa medycznego działającymi 24 godziny na dobę oraz jednym działającym jedynie w dzień, przez dwanaście godzin. Ratownictwo medyczne jest zapewnione przy użyciu zwykłych karetek, których załogę stanowi dwóch ratowników lub pielęgniarzy (Rettungstransportfahrzuegen) oraz karetek z lekarzem i jednym ratownikiem (Notarzt-Einsatzfahrzeugen). W przypadku zgłoszenia karetki są wysyłane na miejsce, gdzie znajduje się ranny lub chory, w celu udzielenia mu pomocy. Następnie, w większości przypadków, odwożą taką osobę do szpitala.
5. W umowach o pracę strony zdecydowały, że stosowane będą postanowienia układu zbiorowego dotyczącego warunków pracy pracowników i stażystów Niemieckiego Czerwonego Krzyża (Tarifvertrag über Arbeitsbedingungen für Angestellte, Arbeiter und Auszubildende des Deutschen Roten Kreuzes), zwanego dalej „układem zbiorowym Czerwonego Krzyża”.
6. W myśl postanowień tego układu zbiorowego przeciętny czas pracy w zakładzie wynosi dla służb ratownictwa medycznego 49 godzin tygodniowo. Strony sporu zgadzają się co do tego, że zostały spełnione materialne przesłanki wydłużenia dnia pracy przewidziane w art. 14 § 2 lit. b) układu, to jest pełnienie obowiązkowego dyżuru zakładowego w wymiarze co najmniej trzech godzin dziennie (Arbeitsbereitschaft).
II – Przepisy niemieckie znajdujące zastosowanie w sprawie
7. Czas pracy i okresy odpoczynku są w Niemczech uregulowane przez Arbeitszeitgesetz (ustawe o czasie pracy) z dnia 6 czerwca 1994 r., która została przyjęta w celu transpozycji dyrektywy 93/104 do wewnętrznego porządku prawnego.
8. Zgodnie z art. 2 § 1 Arbeitszeitgesetz przez czas pracy rozumie się okres pomiędzy rozpoczęciem a zakończeniem dnia pracy z wyłączeniem przerw; zgodnie z jej art. 3 ten czas nie może przekraczać ośmiu godzin na dobę, może jednak zostać przedłużony do dziesięciu godzin, o ile przeciętny dobowy czas pracy w okresie sześciu miesięcy kalendarzowych lub dwudziestu czterech tygodni nie przekroczy ośmiu godzin.
9. Artykuł 7 § 1 pkt 1) Arbeitszeitgesetz zezwala, w drodze układów zbiorowych pracy lub układów zakładowych pracy, na zasadzie odstępstwa od art. 3, na:
a) wydłużenie czasu pracy do ponad 10 godzin na dobę nawet bez okresu wyrównawczego, jeśli czas pracy obejmuje regularne pełnienie dyżuru zakładowego w znaczącym wymiarze,
b) określenie innego okresu wyrównawczego; i
c) wydłużenie czasu pracy do 10 godzin na dobę, bez okresu wyrównawczego, maksymalnie przez 60 dni w roku.
10. Zgodnie z art. 14 § 1 układu zbiorowego Niemieckiego Czerwonego Krzyża zwykły tygodniowy czas pracy, z wyłączeniem przerw, nie może przekraczać trzydziestu dziewięciu godzin (od dnia 1 kwietnia 1990 r. – trzydziestu ośmiu i pół godziny). Przeciętny wymiar czasu pracy oblicza się co do zasady w okresach dwudziestu sześciu tygodni.
Zgodnie z § 2 zwykły czas pracy może zostać wydłużony do: a) dziesięciu godzin na dobę lub przeciętnie czterdziestu dziewięciu godzin tygodniowo, jeśli obejmuje zwykle pełnienie obowiązkowego dyżuru zakładowego w wymiarze przeciętnie co najmniej dwóch godzin na dobę; b) jedenastu godzin na dobę lub przeciętnie pięćdziesięciu czterech godzin tygodniowo, jeśli obejmuje zwykle pełnienie dyżuru zakładowego w wymiarze przeciętnie co najmniej trzech godzin na dobę; i c) dwunastu godzin na dobę lub przeciętnie sześćdziesięciu godzin tygodniowo, jeśli pracownik pozostaje w miejscu pracy, ale pracę wykonuje jedynie o ile zaistnieje taka potrzeba.
Załącznik 2 do układu zbiorowego Niemieckiego Czerwonego Krzyża zawiera przepisy szczególne dotyczące pracowników służb ratowniczych. W celu zastosowania ich do personelu ratunkowego stanowiącego załogę karetek i pracowników transportu należy uwzględnić wyjaśnienie do art. 14 § 2, zgodnie z którym maksymalny pięćdziesięcioczterogodzinny czas pracy przewidziany w art. 14 § 2 lit. b) powinien być stopniowo zmniejszany. Od dnia 1 stycznia 1993 r. został on skrócony do czterdziestu dziewięciu godzin.
III – Pytania prejudycjalne
11. Przed rozstrzygnięciem tych sporów Arbeitsgericht Lörrach postanowił zawiesić postępowania i zwrócić się do Trybunału, w celu uzyskania orzeczenia w trybie prejudycjalnym, z następującymi pytaniami:
„1) a) Czy odesłanie zawarte w art. 1 ust. 3 dyrektywy 93/104/WE […] do art. 2 ust. 2 dyrektywy Rady 89/391 z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy (3), który stanowi, że ich przepisy nie mają zastosowania tam, gdzie istniałaby sprzeczność interesów – w odniesieniu do specyficznej działalności w zakresie usług związanych z obroną cywilną – należy rozumieć w ten sposób, że wyjątek ten obejmuje działalność powoda, który jest ratownikiem medycznym?
b) Czy pojęcie transportu drogowego dla celów art. 1 ust. 3 dyrektywy 93/104/WE wyłącza z zakresu jej stosowania jedynie takie przypadki prowadzenia pojazdu, podczas których z natury dochodzi do pokonywania znacznych odległości bez możliwości – wobec nieprzewidywalności ewentualnych komplikacji – uprzedniego określenia czasu pracy, czy też przeciwnie, obejmuje działalność ratownictwa lądowego polegającą również co najmniej na prowadzeniu pojazdów ratowniczych i przebywaniu z pacjentem podczas przejazdu?
2) Czy art. 18 ust. 1 lit. b) ppkt i) dyrektywy 93/104/WE, w świetle wyroku Trybunału Sprawiedliwości w sprawie C-303/98 Simap (4), należy rozumieć w ten sposób, że wymaga wyrażenia wprost przez pracownika zgody na wydłużenie tygodniowego czasu pracy ponad czterdzieści osiem godzin, czy też wystarczająca jest wyrażona w umowie o pracę zgoda na stosowanie warunków pracy ustalonych w układzie zbiorowym, który zezwala na wydłużenie przeciętnego tygodniowego czasu pracy ponad czterdzieści osiem godzin?
3. Czy brzmienie art. 6 dyrektywy 93/104/WE […] jest bezwarunkowe i wystarczająco precyzyjne, aby podmioty prywatne mogły powoływać się na niego przed sądami krajowymi, w przypadku gdy państwo nie dokonało właściwej transpozycji tej dyrektywy do prawa krajowego?”.
IV – Przepisy wspólnotowe
12. Przepisy, o których wykładnię wniesiono, są następujące:
Dyrektywa 89/391
Artykuł 2
„[…]
2. Niniejsza dyrektywa nie będzie miała zastosowania tam, gdzie istniałaby sprzeczność interesów – w odniesieniu do specyficznej działalności publicznej i społecznej, takich jak siły zbrojne czy policja, lub też w odniesieniu do określonych dziedzin działalności w zakresie usług związanych z ochroną [obroną] cywilną.
W powyższych wypadkach bezpieczeństwo i higiena pracy pracowników powinna być zapewniona w sposób możliwie jak najszerszy, z uwzględnieniem zasad i celów niniejszej dyrektywy”.
Dyrektywa 93/104
Artykuł 1
„[…]
3. Niniejszą dyrektywę stosuje się do wszystkich sektorów działalności, zarówno publicznych, jak i prywatnych, w rozumieniu art. 2 dyrektywy 89/391/EWG, bez uszczerbku dla postanowień art. 17 niniejszej dyrektywy, z wyjątkiem transportu drogowego, powietrznego, morskiego, kolejowego, żeglugi śródlądowej, rybołówstwa morskiego, innej działalności na morzu oraz działalności lekarzy odbywających praktykę.
[…]”.
Artykuł 6
„Państwa Członkowskie podejmują niezbędne środki w celu zapewnienia, że zgodnie z potrzebą ochrony bezpieczeństwa i zdrowia pracowników:
1) okres tygodniowego czasu pracy jest ograniczony w drodze przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych lub układów zbiorowych pracy lub układów zawartych między partnerami społecznymi;
2) przeciętny czas pracy w okresie siedmiodniowym, łącznie z godzinami nadliczbowymi, nie przekracza 48 godzin”.
Artykuł 18 ust. 1
„[…]
b) i) Państwo Członkowskie ma jednakże możliwość niestosowania art. 6, jeżeli przestrzega ogólnych zasad bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników i pod warunkiem że podejmuje niezbędne środki dla zapewnienia, że:
– żaden pracodawca nie będzie wymagać od pracownika przepracowania dłuższego czasu pracy niż 48 godzin w siedmiodniowym okresie, obliczanych jako przeciętny czas dla okresu odniesienia, o którym mowa w art. 16 pkt 2, chyba że wcześniej uzyskał zgodę pracownika na wykonywanie pracy w takim wymiarze,
– żaden pracownik nie jest narażony na jakąkolwiek szkodę ze strony pracodawcy, ponieważ nie chce wyrazić zgody na wykonywanie pracy w takim wymiarze,
– pracodawca prowadzi aktualne listy wszystkich pracowników, którzy wykonują taką pracę,
– listy pracowników zostały udostępnione właściwym organom, które ze względów bezpieczeństwa i/lub ochrony zdrowia pracownika mogą ograniczyć lub zakazać możliwość przekroczenia tygodniowego maksymalnego czasu pracy,
– na wniosek właściwych organów pracodawca poinformuje o tym, którzy pracownicy zgodzili się pracować średnio więcej niż 48 godzin w ciągu siedmiodniowego czasu pracy, odnośnie do wymienionego w art. 16 pkt 2 okresu odniesienia.
Przed upływem okresu siedmiu lat, którego data wymieniona została w lit. a), Rada uwzględniając wniosek Komisji, który jest dołączony do sprawozdania podsumowującego, weryfikuje postanowienia wymienione w ppkt i), i podejmuje decyzję o dalszym postępowaniu.
[…]”.
V – Postępowanie przed Trybunałem Sprawiedliwości
13. W terminie przewidzianym w art. 20 Statutu Trybunału Sprawiedliwości uwagi pisemne w niniejszej sprawie złożyli powodowie w postępowaniach przed sądem krajowym oraz Komisja Wspólnot Europejskich.
Z uwagi na to, że żadna ze stron nie złożyła wniosku o jej wysłuchanie, Trybunał, na podstawie art. 104 § 4 regulaminu, postanowił odstąpić od przeprowadzenia rozprawy.
VI – Przedłożone uwagi
14. Zdaniem powodów w postępowaniach przed sądem krajowym układ zbiorowy Czerwonego Krzyża pozwala pracodawcy jednostronnie, bez zgody pracownika, decydować o tygodniowym czasie pracy, w sytuacji gdy należy zapewnić w pracy dyżur zakładowy. W niemieckiej doktrynie i orzecznictwie istnieje definicja dyżuru zakładowego, który jest uznawany za czas pracy, jako okres aktywnego czuwania w warunkach odprężenia. Układ zbiorowy jest ich zdaniem sprzeczny z dyrektywą 93/104, ponieważ przewiduje tygodniowy czas pracy w wymiarze wyższym niż czterdzieści osiem godzin; tym samym okoliczność, że jest on zgodny z art. 7 § 1 lit. a) Arbeitszeitgesetz oznacza, że niemiecki ustawodawca nie dokonał prawidłowej transpozycji tej dyrektywy.
15. Komisja stoi na stanowisku, że godziny dyżuru ratowników w miejscu pracy zaliczają się do czasu pracy, a zatem ich działalności nie dotyczy wyjątek przewidziany w art. 2 ust. 2 dyrektywy 89/391, natomiast wchodzi ona w zakres stosowania dyrektywy 93/104; pracowników, których pracodawca nie prowadzi działalności w sektorze transportu drogowego, nie obejmuje wyjątek sektorowy przewidziany dla tej działalności w art. 1 ust. 3 dyrektywy 93/104, nawet jeżeli przewóz towarów lub osób jest częścią działalności przedsiębiorstwa. W jej ocenie, aby tygodniowy czas pracy mógł przekroczyć czterdzieści osiem godzin, muszą zostać spełnione wszystkie przesłanki wymienione w art. 18 ust. 1 lit. b) ppkt i) dyrektywy 93/104, wśród których widnieje wyrażona wprost zgoda pracownika i nie jest tu wystarczające zwykłe powzięcie przez niego wiadomości, że stosunek pracy jest uregulowany w układzie zbiorowym, zezwalającym na wydłużanie czasu pracy. Uważa ona, że sposób sformułowania art. 6 dyrektywy 93/104 jest wystarczająco precyzyjny i bezwarunkowy, aby podmioty prywatne mogły powoływać się na niego przed sądami krajowymi, w sytuacji gdy Państwo Członkowskie nie inkorporowało prawidłowo przepisów dyrektywy. W takim przypadku sąd powinien dokonać wykładni prawa krajowego w świetle brzmienia i celu dyrektywy, aby osiągnąć jej cele.
VII – Analiza pytań prejudycjalnych
16. Zadając pierwsze pytanie, podzielone na dwie części, sąd krajowy pragnie skłonić Trybunał do określenia zakresu stosowania dyrektywy 93/104, w celu ustalenia, czy obejmuje ona działalność powodów w toczącym się przed tym sądem postępowaniu.
A – Pierwsza część pytania pierwszego
17. Arbeitsgericht przede wszystkim zmierza do ustalenia, czy art. 1 ust. 3 dyrektywy 93/104 i art. 2 dyrektywy 89/391 wyłączają z zakresu stosowania tych przepisów działalność ratowników zatrudnionych w służbie ratownictwa medycznego.
18. Jak Trybunał zauważył już w wyroku w sprawie Simap (5), art. 1 ust. 3 dyrektywy 93/104 ogranicza zakres jej stosowania, z jednej strony powołując się wprost na art. 2 dyrektywy 89/391, a z drugiej strony przewidując pewną liczbę wyjątków dla szczególnych rodzajów działalności. W związku z tym w celu ustalenia, czy dyrektywa 93/104 obejmuje pracę ratowników ratownictwa medycznego, należy wcześniej ustalić, czy czyni to dyrektywa 89/391.
19. Dyrektywa 89/391, stosownie do jej art. 2 ust. 1, dotyczy wszystkich sektorów działalności, zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym, w szczególności przemysłowym, rolniczym, handlowym, administracyjnym, usług, szkolnictwa, oświaty i kultury, działalności rozrywkowej. Jednakże zgodnie z ust. 2 nie stosuje się ona – w przypadku gdy istniałaby sprzeczność interesów –do specyficznej działalności publicznej i społecznej, takiej jak siły zbrojne czy policja, lub też do określonych dziedzin działalności w zakresie usług związanych z obroną cywilną.
20. W wyroku w sprawie Simap (6) Trybunał Sprawiedliwości orzekł, że specyficzna działalność publiczna i społeczna, o której mowa w powołanym przepisie, służy zapewnieniu porządku i bezpieczeństwa publicznego, niezbędnych dla harmonijnego rozwoju społeczeństwa, i że w zwykłych okolicznościach działalność personelu medycznego zapewniającego stałą opiekę nie może być utożsamiana z takimi działaniami.
21. W niniejszym przypadku chodzi o ustalenie, czy ratownictwo medyczne, które zapewniają ratownicy Czerwonego Krzyża, jest częścią obrony cywilnej. W przypadku odpowiedzi pozytywnej należałoby następnie ustalić, czy jest ono rodzajem specyficznej działalności, wyłączającej z powodu sprzeczności interesów stosowanie dyrektywy 93/104 dotyczącej niektórych aspektów organizacji czasu pracy.
22. Trybunał Sprawiedliwości w wyroku w sprawie Simap (7) wskazał również, że zarówno z celu dyrektywy 89/391, którym jest poprawa bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy, jak i dosłownego brzmienia przepisu jej art. 2 ust. 1, należy wywnioskować, że zakres jej stosowania powinien być rozumiany szeroko. Stąd też wyjątki, łącznie z przewidzianym w art. 2 ust. 2, powinny być rozumiane w sposób ścisły.
23. Obrona cywilna jest zazwyczaj służbą publiczną, której głównym celem jest ochrona zdrowia ludzkiego oraz mienia w warunkach poważnego zagrożenia zbiorowego, klęski żywiołowej lub katastrofy, w których życie i bezpieczeństwo ludzi mogą być zagrożone.
24. Służba ratownictwa medycznego, pełniona przez lekarzy, ratowników, pielęgniarzy i obsługę karetek, którą w sprawach przed sądem krajowym zapewnia Czerwony Krzyż, ma za zadanie udzielenie pacjentom pierwszej pomocy i przewiezienie ich w odpowiednich warunkach, aby mogli uzyskać opiekę medyczną konieczną w ich stanie zdrowia. Z uwagi na to, że obrona cywilna została powołana na potrzeby przypadków powszechnego zagrożenia, nie obejmuje ona działalności tej służby w zwykłych warunkach.
25. Oczywistym jest, że w przypadkach katastrofy lub klęski żywiołowej władze udostępniają swoje zasoby ludzkie i materialne, angażując również organizacje i przedsiębiorstwa, a jeśli to konieczne, nawet osoby fizyczne. Nie ulega wątpliwości, że w takich wyjątkowych okolicznościach każda służba dysponująca karetkami obowiązana jest udostępnić swoje siły i środki i współdziałać z obroną cywilną.
26. W moim rozumieniu wyłączenie z zakresu stosowania dyrektywy określonych, szczególnych rodzajów działalności w ramach służb obrony cywilnej ma kilka przyczyn: po pierwsze, niejednorodność i wielość rodzajów sytuacji kryzysowych, potrzeb, jakie stwarzają oraz sił i środków, jakie powinny zostać zmobilizowane w krótkim czasie; po drugie, fakt, że obrona cywilna działa z zachowaniem zasad organizacji, planowania, koordynacji i zarządzania różnymi służbami publicznymi i prywatnymi, odpowiednimi do rodzaju zagrożenia; po trzecie, okoliczność, że obrona cywilna ma prawo domagać się świadczeń osobistych od wszystkich mieszkańców kraju oraz współpracy ze strony publicznych i prywatnych służb zapewniających bezpieczeństwo, służb ratownictwa medycznego, ochrony przeciwpożarowej, a nawet przedsiębiorstw komunikacyjnych.
Okoliczności te uwidaczniają, oprócz braku możliwości przewidzenia działań służb obrony cywilnej, fakt, że osoby, które mogą być wezwane do interwencji w przypadku katastrofy, to najczęściej pracownicy zakładów wyspecjalizowanych w udzielaniu pomocy oraz ratowaniu osób i mienia. Uczestnicząc w jakiejkolwiek akcji ratunkowej wykonują czynności, do których posiadają kwalifikacje, zgodnie z metodami ochrony i zapobiegania niebezpieczeństwom wdrożonymi w ich zakładach na podstawie przepisów prawa krajowego wykonujących dyrektywę 89/391. Wreszcie skoro w większości przypadków służby obrony cywilnej nie działają na zasadzie struktury opartej na zatrudnianiu pracowników, logicznym jest, że przepisy dyrektywy mającej na celu poprawę bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy ich nie dotyczą.
27. Jak wskazałem wcześniej, dyrektywa 89/391 ma bardzo szeroki zakres stosowania, obejmujący działalność ratownictwa medycznego, którą Czerwony Krzyż wykonuje w zwykłych warunkach przy wykorzystaniu karetek. Gdy w obliczu katastrofy lub klęski żywiołowej udziału ratownictwa medycznego żąda służba obrony cywilnej, jego pracownicy wykonują takie same lub podobne czynności, jak zazwyczaj, tak więc nie ulegają zmianie obowiązki nałożone dyrektywą 89/391 w zakresie bezpieczeństwa i zdrowia pracowników. Nie można zatem powiedzieć, by w odniesieniu do tej specyficznej działalności zaistniała sprzeczność interesów skutkująca niestosowaniem tej dyrektywy.
W konsekwencji sporna działalność wchodzi w zakres stosowania dyrektywy 89/391, zarówno w zwykłych okolicznościach, jak i w przypadkach, gdy Czerwony Krzyż współpracuje ze służbami obrony cywilnej w związku z katastrofą.
28. Co do zakresu stosowania dyrektywy 93/104 zauważam, że oprócz różnych dziedzin transportu, rybołówstwa, działalności na morzu, wyłączona jest z niego jedynie działalność lekarzy odbywających praktykę (8).
W związku z tym, że działalność ratowników zatrudnionych w służbie ratownictwa medycznego nie figuruje wśród przewidzianych wyjątków, wykładni art. 1 ust. 3 dyrektywy 93/104 i art. 2 dyrektywy 89/391 należy dokonać w ten sposób, że działalność ta mieści się w zakresie stosowania obu aktów prawnych.
B – Druga część pytania pierwszego
29. Następnie Arbeitsgericht zastanawia się nad pojęciem transportu drogowego z art. 1 ust. 3 dyrektywy 93/104, jako sektora wyłączonego z jej zakresu zastosowania, w celu wyjaśnienia, czy obejmuje ono obsługę karetki, polegającą, przynajmniej częściowo, na prowadzeniu pojazdu i przebywaniu z pacjentem podczas przejazdu.
30. Trybunał Sprawiedliwości wypowiedział się w przedmiocie celu dyrektywy 93/104 w wyroku w sprawie C-173/99 BECTU (9), zauważając, że z art. 118 A Traktatu WE (10), będącego jej podstawą prawną, a także z jej motywów pierwszego, czwartego, siódmego i ósmego oraz wreszcie z dosłownego brzmienia jej art. 1 ust. 1 wynika, że jej celem jest ustanowienie minimalnych standardów zmierzających do poprawy warunków życia i pracy pracowników poprzez harmonizację odpowiednich przepisów krajowych dotyczących zwłaszcza czasu pracy oraz dodał, że harmonizacja wspólnotowa zmierza do zagwarantowania lepszej ochrony bezpieczeństwa i zdrowia pracowników, tak aby mogli korzystać z odpowiednich minimalnych okresów odpoczynku i przerwy.
31. Dyrektywa 93/104 ustanawia zatem minimalne standardy zdrowia i bezpieczeństwa w dziedzinie organizacji czasu pracy, które znajdują zastosowanie do minimalnych okresów odpoczynku dziennego i tygodniowego, urlopów rocznych, przerw, maksymalnego tygodniowego czasu pracy, jak również do różnych aspektów pracy w porze nocnej, pracy w systemie zmianowym oraz rytmu pracy.
32. W mojej opinii transport drogowy jest wyłączony z zakresu jej stosowania, ponieważ w chwili przyjęcia dyrektywy istniały już uregulowania wspólnotowe zawierające bardziej szczegółowe przepisy w dziedzinie organizacji czasu pracy oraz warunków pracy w tym sektorze.
Mam na myśli rozporządzenie (EWG) nr 3820/85 (11) regulujące rozmaite socjalne aspekty transportu drogowego, jak czas prowadzenia pojazdu czy okresy odpoczynku, wyłączając przewozy dokonane w stanach nadzwyczajnych przy wykonywaniu zadań ratownictwa, do których w moim przekonaniu zaliczają się przewozy karetkami (12).
33. W wyroku w sprawie C-133/00 Bowden i in. (13) Trybunał Sprawiedliwości dokonał analizy zasięgu wyłączenia transportu drogowego z zakresu stosowania dyrektywy 93/104 stwierdzając, że wymieniając „transport drogow[y], powietrzn[y], morsk[i], kolejow[y], żeglug[ę] śródlądow[ą]”, prawodawca wspólnotowy zamierzał odnieść się do tych sektorów w sposób całościowy, natomiast w przypadku „innej działalności na morzu” oraz „działalności lekarzy odbywających praktykę” chodziło o wskazanie „dokładnie tych właśnie rodzajów działalności” (14), tak że wyłączenie w szczególności transportu drogowego rozciąga się na wszystkich pracowników tego sektora.
Jak podnosi Komisja, w wyroku tym wzięto pod uwagę rodzaj działalności pracodawcy, nie uwzględniając faktu, iż wykonują ją pracownicy przedsiębiorstwa. Okoliczność, że przedsiębiorstwo należy do jednego z sektorów ujętych w wyliczeniu, które, zdaniem Trybunału, zostały „w całości” wzięte pod uwagę, na przykład do sektora transportu drogowego, oznacza, że wszyscy jego pracownicy są wyłączeni z zakresu stosowania dyrektywy 93/104.
34. Działalność Czerwonego Krzyża, zatrudniającego ratowników, którzy udzielają choremu pomocy medycznej na miejscu, a następnie przewożą go karetką do szpitala, aby mógł uzyskać niezbędną opiekę, nie mieści się w sektorze transportu drogowego, nawet jeśli przewóz odbywa się drogą lądową, tak samo jak nie mogłaby zostać zakwalifikowana jako transport lotniczy w przypadku przewozu, w poważniejszych przypadkach, samolotem sanitarnym lub helikopterem.
35. Sąd niemiecki wyraża jednak wątpliwości, w jaki sposób należy traktować przewóz karetką w świetle wyroku w sprawie C-76/97 Tögel (15), zgodnie z którym przewóz rannych i chorych w asyście pielęgniarza mieści się w kategorii 2 załącznika I A dyrektywy Rady 92/50/EWG (16) odnoszącej się do koordynacji procedur udzielania zamówień publicznych na usługi.
36. Nie uważam, by orzeczenie to było decydujące dla określenia zakresu stosowania dyrektywy 93/104, dotyczącej organizacji czasu pracy.
37. Dyrektywa 92/50 ma bowiem dwa poziomy zastosowania, w zależności od tego, czy dana usługa figuruje w wykazie z załącznika I A czy I B. Zamówienia z pierwszego wykazu są udzielane zgodnie z przepisami tytułów III i VI, a zamówienia z drugiego podlegają przepisom art. 14 i 16. Gdy usługi znajdują się w obu wykazach, o procedurze decyduje jej wartość.
W sprawie Tögel okazało się, że będące przedmiotem sporu usługi należały zarówno do kategorii 2 załącznika I A (usługi transportu lądowego), jak i do kategorii 25 załącznika I B (usługi społeczne i zdrowotne) i z tego powodu Trybunał Sprawiedliwości uznał, że zamówienie powinno zostać udzielone według jednej lub drugiej procedury, zależnie od tego, czy wartość usług z załącznika I A była wyższa czy niższa od wartości usług z załącznika I B.
38. W niniejszej sprawie jednak nie chodzi o wybór właściwej procedury dla udzielenia zamówienia publicznego na usługi, a zatem dyrektywa 92/50 i wydane na jej gruncie orzecznictwo nie znajdują zastosowania.
39. Z powyższych powodów należy stwierdzić, że pojęcie transportu drogowego z art. 1 ust. 3 dyrektywy 93/104 nie obejmuje obsługi karetki, polegającej przynajmniej w części na prowadzeniu pojazdu i przebywaniu z pacjentem podczas przejazdu.
C – Pytanie drugie
40. Arbeitsgericht pyta następnie, czy na podstawie art. 18 ust. 1 lit. b) ppkt i) tiret pierwsze dyrektywy 93/104 wydłużenie tygodniowego czasu pracy do ponad czterdziestu ośmiu godzin wymaga wyrażenia wprost zgody przez pracownika, czy też przeciwnie, wystarczająca jest zgoda na warunki pracy ustalone w układach zbiorowych, które zezwalają na wydłużanie przeciętnego tygodniowego czasu pracy do wymiaru przekraczającego ten limit.
41. Przepis ten zezwala Państwom Członkowskim na niestosowanie art. 6 dyrektywy, dotyczącego maksymalnego tygodniowego czasu pracy, jeżeli przestrzegają one ogólnych zasad bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników i pod warunkiem podjęcia niezbędnych środków dla zapewnienia, że żaden pracodawca nie będzie wymagać od pracownika przepracowania dłuższego czasu pracy niż 48 godzin w siedmiodniowym okresie, obliczanych jako przeciętny czas dla okresu odniesienia, o którym mowa w art. 16 pkt 2 tej dyrektywy.
42. W wyroku w sprawie Simap (17) Trybunał podkreślił, że dosłowne brzmienie tego przepisu wymaga zgody pracownika. Gdyby wolą prawodawcy wspólnotowego było zastąpienie zgody pracownika zgodą związku zawodowego, wyrażoną w układzie zbiorowym, treść art. 6 dyrektywy zostałaby zawarta w wykazie przepisów, od których wyjątki mogą zostać wprowadzone w drodze układów zbiorowych pracy lub układów zawartych między partnerami społecznymi, który to wykaz widnieje w art. 17 ust. 3 dyrektywy.
43. Arbeitsgericht pragnie ponadto ustalić, czy wystarczy, by pracownik wyraził zgodę na stosowanie układu zbiorowego pracy, który w określonych warunkach daje pracodawcy uprawnienie do wydłużenia tygodniowego czasu pracy do wymiaru przekraczającego maksymalny wymiar ustalony w art. 6 dyrektywy 93/104 na przeciętnie czterdzieści osiem godzin, wliczając w to godziny nadliczbowe, na każdy okres siedmiodniowy.
44. Moim zdaniem na pytanie to należy udzielić odpowiedzi przeczącej, a to z kilku powodów. Po pierwsze dlatego, że z punktu widzenia pracownika istnieje istotna różnica między wydłużeniem tygodniowego czasu pracy do wymiaru przekraczającego maksymalną normę tygodniową ustaloną w dyrektywie 93/104 a obowiązkiem pracy w godzinach nadliczbowych na żądanie pracodawcy, co może wydłużyć normalny dobowy lub tygodniowy czas pracy.
45. Co się tyczy drugiego przypadku Trybunał orzekł już, że art. 2 ust. 2 lit. i) dyrektywy 91/533/EWG w sprawie obowiązku pracodawcy dotyczącego informowania pracowników o warunkach stosowanych do umowy lub stosunku pracy (18), mówiący o długości normalnego dnia pracy, nie dotyczy pracy w godzinach nadliczbowych, które charakteryzują się tym, że mają miejsce po zakończeniu normalnego dnia pracy, do którego są dodawane. Pracodawca powinien jednak poinformować pracownika o każdej klauzuli umowy o pracę lub stosunku pracy, na podstawie której może on zostać zobowiązany do pracy w godzinach nadliczbowych, a poinformowanie to winno nastąpić w taki sam sposób, jak w przypadku istotnych elementów umowy, określonych wprost w art. 2 ust. 2 dyrektywy. W drodze analogii do długości normalnego dnia pracy, o której mowa w art. 2 ust. 3 dyrektywy, poinformowanie takie może przybrać formę odniesienia do przepisów ustawowych, wykonawczych, administracyjnych lub statutowych, bądź do znajdujących zastosowanie układów zbiorowych pracy (19).
46. Brak jest jednak takiej możliwości, gdy pracodawca zamierza przekształcić normalny czas pracy każdego tygodnia w wymiar wyższy niż maksymalny, ustalony w art. 6 dyrektywy 93/104 w celu ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników. Państwa Członkowskie, które decydują się na niestosowanie tego przepisu, zobowiązują się do wypełnienia zobowiązań, jakie nakłada na nie wspomniany przepis art. 18 ust. 1 lit. b) ppkt i) tej dyrektywy.
47. Po drugie dlatego, że zgoda pracownika nie jest jedynym warunkiem wymaganym w tym przepisie, aby odstąpić od stosowania art. 6. Nie należy zapominać, że głównym celem dyrektywy jest zapewnienie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników, którzy są słabszą stroną stosunku pracy. W celu uniknięcia sytuacji, w której pracodawca w drodze wybiegów lub zastraszenia doprowadziłby pracownika do rezygnacji z prawa do tego, by jego tygodniowy czas pracy nie przekraczał ustalonego maksimum, dyrektywa obwarowuje wyrażenie zgody wprost pewną liczą gwarancji, mających zapewnić, że pracownik nie będzie narażony na jakąkolwiek szkodę z powodu braku zgody na pracę w wymiarze ponad 48 godzin we wskazanych okolicznościach, że pracodawca będzie prowadził aktualne listy wszystkich pracowników, wykonujących taką pracę, których wymiar czasu pracy przekracza tygodniowe maksimum, że listy te zostaną udostępnione właściwym organom, a także że na wniosek właściwych organów pracodawca poinformuje je o przypadkach zgody wyrażonej przez pracowników.
Zwykłe odesłanie w umowie o pracę do układu zbiorowego pracy, w okolicznościach opisanych przez Arbeitsgericht, nie spełnia tych warunków.
48. Wreszcie zaś dlatego, że z brzmienia omawianego przepisu wynika, że odstąpienie od stosowania art. 6 nie jest uprawnieniem przyznanym partnerom społecznym ani stronom umowy o pracę, lecz możliwością wyboru, jaką mają Państwa Członkowskie, które przestrzegają ogólnych zasad bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników oraz podejmują niezbędne środki dla osiągnięcia zamierzonego rezultatu, a mianowicie, że wyrażenie zgody nastąpi wprost, świadomie i swobodnie, że odmowa jej wyrażenia nie będzie miała niekorzystnych skutków, że będzie istniał pisemny ślad jej wyrażenia oraz że informacja o takich przypadkach będzie dostępna dla właściwych organów.
49. W konsekwencji uważam, że art. 18 ust. 1 lit. b) ppkt i) dyrektywy 93/104 zobowiązuje Państwa Członkowskie, które decydują się na niestosowanie jej art. 6, do podjęcia wszelkich niezbędnych kroków w celu osiągnięcia zamierzonych w niej rezultatów, wśród których jest również i ten, by żaden pracodawca nie wymagał od pracownika, bez jego zgody, pracy przeciętnie w wymiarze powyżej czterdziestu ośmiu godzin w okresach siedmiodniowych. Wyrażenie przez pracownika, w umowie o pracę, zgody na stosowanie warunków pracy ustalonych w układach zbiorowych, które zezwalają na wydłużanie przeciętnego tygodniowego czasu pracy do wymiaru przekraczającego ten limit, nie jest skutecznym dla tych celów wyrażeniem zgody.
D – Pytanie trzecie
50. Zadając to pytanie sąd niemiecki pragnie ustalić, czy brzmienie art. 6 dyrektywy 93/104 jest wystarczająco precyzyjne i bezwarunkowe, aby podmioty prywatne mogły powoływać się na niego przed sądami krajowymi w sytuacji, gdy prawo krajowe jest niezgodne z tym przepisem.
51. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału (20), zawsze gdy przepisy dyrektywy są, z punktu widzenia ich treści, bezwarunkowe i wystarczająco precyzyjne, podmioty prywatne mogą powoływać się na nie wobec państwa, które nie wprowadziło ich do krajowego porządku prawnego w wyznaczonym terminie lub uczyniło to w sposób nieprawidłowy. Przepis wspólnotowy jest bezwarunkowy wówczas, gdy nie jest obwarowany żadnym warunkiem, a jego wykonanie lub skutki nie są uzależnione od wydania jakiegokolwiek aktu prawnego przez instytucje wspólnotowe ani Państwa Członkowskie (21); jest wystarczająco precyzyjny, aby mogły się nań powołać podmioty prywatne lub mógł zastosować sąd krajowy wówczas, gdy obowiązek nim nałożony jest wyrażony w sposób jednoznaczny (22).
52. Artykuł 6 dyrektywy 93/104 zobowiązuje Państwa Członkowskie do podjęcia niezbędnych środków w celu zapewnienia, zgodnie z potrzebą ochrony bezpieczeństwa i zdrowia pracowników, ograniczenia tygodniowego czasu pracy, tak aby przeciętny czas pracy w okresie siedmiodniowym, łącznie z godzinami nadliczbowymi, nie przekraczał 48 godzin.
Przepis jest zredagowany jasno i precyzyjne, tak że w zasadzie nie pozostawia Państwom Członkowskim swobody przy wprowadzaniu go do prawa krajowego.
53. Należy jednak pamiętać, że przy obliczaniu średniej okres odniesienia zgodnie z art. 16 ust. 2 nie powinien przekraczać czterech miesięcy, chociaż na podstawie art. 17 ust. 4 może wynosić 6 lub 12 miesięcy.
W tym względzie Trybunał orzekł w wyroku w sprawie Simap (23), że nawet jeśli te przepisy dyrektywy przyznają Państwom Członkowskim pewien zakres swobodnego uznania co do okresu odniesienia dla celów stosowania art. 6, nie ma to wpływu na jej precyzyjny i bezwarunkowy charakter, ponieważ ten zakres swobodnego uznania nie wyłącza możliwości określenia praw minimalnych. Dodał, że z dosłownego brzmienia przepisu art. 17 ust. 4 dyrektywy wynika, że okres odniesienia nie może przekraczać 12 miesięcy, a tym samym możliwe jest określenie granic ochrony minimalnej, jaka powinna być przyznana.
54. W świetle tej wykładni sądowej, nawet w przypadku gdy Państwa Członkowskie wprowadzają wyjątki dotyczące okresu odniesienia określonego w art. 16 ust. 2, przepis art. 6 ust. 2 dyrektywy 93/104 pozostaje jasny, precyzyjny i bezwarunkowy, a nadto przyznaje uprawnienia podmiotom prywatnym, tak że możliwe jest powołanie się na niego przed sądami krajowymi, w sytuacji gdy Państwo Członkowskie nie dokonało jego prawidłowej transpozycji w wyznaczonym terminie (24).
55. Jest oczywiste, że art. 18 ust. 1 lit. b) ppkt i) dyrektywy 93/104 upoważnia Państwa Członkowskie do niestosowania art. 6, w związku z czym podmioty prywatne nie zawsze mogą być w stanie powołać się na jego bezpośredni skutek.
Jednak aby móc dokonać takiego wyboru, Państwa Członkowskie muszą przestrzegać ogólnych zasad bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników oraz podjąć niezbędne środki dla osiągnięcia zamierzonych, wymienionych rezultatów. Do sądu krajowego należy ustalenie, czy Państwo Członkowskie skorzystało z tego przepisu i czy zostały spełnione wymagania nałożone tym przepisem (25).
56. Jak wiadomo, Trybunał systematycznie odmawiał przyznania podmiotom prywatnym prawa powołania się względem innych podmiotów prywatnych na dyrektywę, która nie została przez państwo prawidłowo wykonana we właściwym terminie, orzekając, że na podstawie art. 249 WE wiążący charakter dyrektywy, będący podstawą możliwości powołania się na nią przed sądem krajowym, istnieje jedynie względem „każdego Państwa Członkowskiego, do którego jest kierowana”, co oznacza, że dyrektywa sama w sobie nie nakłada obowiązków na podmioty prywatne, a zatem nie można się względem takich podmiotów na nią powołać (26).
57. Mając na uwadze fakt, że postępowania przed sądem krajowym dotyczą sporów między podmiotami prywatnymi, zgodnie z tym orzecznictwem pracownicy nie są uprawnieni do powołania się na bezpośredni skutek art. 6 ust. 2 dyrektywy 93/104 (27).
58. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału (28) w podobnych sprawach, sąd krajowy jest obowiązany podczas stosowania prawa krajowego, niezależnie od tego, czy jego przepisy są wcześniejsze, czy późniejsze niż dyrektywa, do dokonania jego wykładni – tak dalece jak to możliwe – w świetle brzmienia i celu tej dyrektywy, aby osiągnąć zamierzony przez nią rezultat i w ten sposób zastosować się do postanowień art. 249 akapit trzeci WE. Sąd krajowy zatem, który rozpoznaje spór mieszczący się w zakresie stosowania dyrektywy, u podstaw którego leżą fakty zaistniałe po upływie terminu transpozycji dyrektywy, obowiązany jest dokonać wykładni przepisów krajowych w taki sposób, by były zgodne z celami tej dyrektywy.
Gdy taka wykładnia zgodna okazuje się niemożliwa, sąd krajowy powinien zapewnić jego całkowitą skuteczność, odstępując z urzędu od stosowania wszelkich sprzecznych z nim przepisów krajowych, bez potrzeby żądania lub oczekiwania na ich wcześniejsze uchylenie w drodze legislacyjnej lub w jakimkolwiek innym konstytucyjnym trybie (29).
59. Z powyższych rozważań wynika, że w każdym przypadku, gdy Państwo Członkowskie nie skorzystało z możliwości przewidzianej w art. 18 ust. 1 lit. b) ppkt i) dyrektywy 93/104, jej art. 6 ust. 2 stanowi przeszkodę dla istnienia przepisu takiego jak art. 7 § 1 pkt 1) lit. a) Arbeitszeitgesetz, który pozwala wydłużać, na podstawie zakładowych układów zbiorowych, dobowy czas pracy do wymiaru przekraczającego 10 godzin, jeśli czas pracy obejmuje regularne pełnienie dyżuru zakładowego w znaczącym wymiarze.
W konsekwencji wykładni art. 14 układu zbiorowego Czerwonego Krzyża, w zakresie, w jakim opiera się on na wymienionym art. 7, należy dokonać w ten sposób, że objęci nim pracownicy nie są zobowiązani do pracy w wymiarze przekraczającym przeciętnie czterdzieści osiem godzin tygodniowo, z uwzględnieniem przepisów art. 16 ust. 2 i art. 17 ust. 4 dyrektywy 93/104, dotyczących ustalania okresów odniesienia dla obliczania średniej.
VIII – Wnioski
60. Na podstawie powyższych rozważań proponuję, by Trybunał udzielił Arbeitsgericht Lörrach następującej odpowiedzi:
„1) a) Wykładni art. 1 ust. 3 dyrektywy Rady 93/104 z dnia 23 listopada 1993 r. dotyczącej niektórych aspektów organizacji czasu pracy i art. 2 dyrektywy Rady 89/391 z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy należy dokonać w ten sposób, że w zakresie stosowania obu przepisów mieści się działalność ratownika zatrudnionego w służbie ratownictwa medycznego.
b) Pojęcie transportu drogowego z art. 1 ust. 3 dyrektywy 93/104 nie obejmuje obsługi karetki, polegającej, przynajmniej w części, na prowadzeniu pojazdu i przebywaniu z pacjentem podczas przejazdu.
2) Artykuł 18 ust. 1 lit. b) ppkt i) dyrektywy 93/104 zobowiązuje Państwa Członkowskie, które decydują się na niestosowanie jej art. 6, do podjęcia wszelkich niezbędnych kroków w celu osiągnięcia zamierzonych nią rezultatów, wśród których jest również i ten, by żaden pracodawca nie wymagał od pracownika, bez jego zgody, pracy przeciętnie w wymiarze powyżej czterdziestu ośmiu godzin w okresach siedmiodniowych. Wyrażenie przez pracownika, w umowie o pracę, zgody na stosowanie warunków pracy ustalonych w układach zbiorowych, które zezwalają na wydłużanie przeciętnego tygodniowego czasu pracy do wymiaru przekraczającego ten limit, nie jest skutecznym dla tych celów wyrażeniem zgody.
3) Nawet w przypadku, gdy Państwa Członkowskie wprowadzają wyjątki dotyczące okresu odniesienia określonego w art. 16 ust. 2, przepis art. 6 ust. 2 dyrektywy 93/104 pozostaje jasny, precyzyjny i bezwarunkowy, a nadto przyznaje uprawnienia podmiotom prywatnym, tak że możliwe jest powołanie się na niego przed sądami krajowymi, w sytuacji gdy Państwo Członkowskie nie dokonało jego prawidłowej transpozycji w wyznaczonym terminie. Mając jednak na uwadze, że postępowania przed sądem krajowym dotyczą sporów między podmiotami prywatnymi, pracownicy nie są uprawnieni do powołania się na bezpośredni skutek tego przepisu.
W każdym przypadku, gdy Państwo Członkowskie nie skorzystało z możliwości przewidzianej w art. 18 ust. 1 lit. b) ppkt i) dyrektywy 93/104, jej art. 6 ust. 2 stanowi przeszkodę dla istnienia przepisu takiego jak art. 7 § 1 pkt 1) lit. a) Arbeitszeitgesetz, który pozwala wydłużać, na podstawie zakładowych układów zbiorowych, dobowy czas pracy do wymiaru przekraczającego 10 godzin, jeśli czas pracy obejmuje regularne pełnienie dyżuru zakładowego w znaczącym wymiarze. W konsekwencji wykładni art. 14 układu zbiorowego pracy niemieckiego Czerwonego Krzyża, w zakresie w jakim opiera się on na wymienionym art. 7, należy dokonać w ten sposób, że objęci nim pracownicy nie są zobowiązani do pracy w wymiarze przekraczającym przeciętnie czterdzieści osiem godzin tygodniowo, z uwzględnieniem przepisów art. 16 ust. 2 i art. 17 ust. 4 dyrektywy 93/104, dotyczących ustalania okresów odniesienia dla obliczania średniej”.