WYROK TRYBUNAŁU (pierwsza izba)
z dnia 20 kwietnia 2016 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Rozporządzenie (WE) nr 44/2001 – Przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości – Pojęcie „sprzecznych ze sobą orzeczeń” – Mające różny przedmiot powództwa wytoczone przeciwko kilku pozwanym zamieszkałym w różnych państwach członkowskich – Przesłanki prorogacji jurysdykcji – Klauzula prorogacyjna – Pojęcie „umowy lub roszczenia wynikającego z umowy” – Badanie braku prawnie wiążącej więzi umownej
W sprawie C‑366/13
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Corte suprema di cassazione (sąd kasacyjny, Włochy) postanowieniem z dnia 28 maja 2013 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 1 lipca 2013 r., w postępowaniu:
Profit Investment SIM SpA, w likwidacji,
przeciwko
Stefanowi Ossiemu,
Commerzbank Brand Dresdner Bank AG,
Andrei Mironemu,
Eugeniowi Magliemu,
Francescowi Rediemu,
Profit Holding SpA, w likwidacji,
Redi & Partners Ltd,
Enricowi Fioremu,
E3 SA,
TRYBUNAŁ (pierwsza izba),
w składzie: A. Tizzano, wiceprezes Trybunału, pełniący obowiązki prezesa izby, F. Biltgen, A. Borg Barthet, M. Berger i S. Rodin (sprawozdawca), sędziowie,
rzecznik generalny: Y. Bot,
sekretarz: L. Carrasco Marco, administrator,
uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 5 marca 2015 r.,
rozważywszy uwagi przedstawione:
– w imieniu Profit Investment SIM SpA, w likwidacji, przez L. Gaspariego, działającego w charakterze syndyka, wspieranego przez P. Pototschniga oraz F. De Simone, avvocati,
– w imieniu Commerzbank Brand Dresdner Bank AG przez E. Castellaniego i G. Curtò, avvocati, oraz przez adwokata C. Gleskego,
– w imieniu rządu włoskiego przez G. Palmieri, działającą w charakterze pełnomocnika, wspieraną przez L. D’Ascię, avvocato dello Stato,
– w imieniu rządu Zjednoczonego Królestwa przez L. Christie, działającą w charakterze pełnomocnika, wspieraną przez B. Kennelly’ego, barrister,
– w imieniu Komisji Europejskiej przez F. Moro, A.M. Rouchaud-Joët oraz E. Traversę, działających w charakterze pełnomocników,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 23 kwietnia 2015 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U. 2001, L 12, s. 1; sprostowania: Dz.U. 2007, L 174, s. 28; Dz.U. 2009, L 311, s. 35).
2 Wniosek ten został przedstawiony w ramach sporu między spółką Profit Investment SIM SpA, w likwidacji (zwaną dalej „Profit”) a S. Ossim, spółką Commerzbank Brand Dresdner Bank AG (zwaną dalej „Commerzbankiem”), A. Mironem, E. Maglim, F. Redim, spółką Profit Holding SpA, w likwidacji, spółką Redi & Partners Ltd (zwaną dalej „Redi”), E. Fiorem oraz spółką E3 SA.
Ramy prawne
3 Zgodnie z art. 68 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001, które weszło w życie w dniu 1 marca 2002 r., zastępuje ono w stosunkach pomiędzy państwami członkowskimi, z wyjątkiem Królestwa Danii, Konwencję z dnia 27 września 1968 r. o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U. 1972, L 299, s. 32).
4 Zgodnie z motywem 2 rozporządzenia nr 44/2001 w interesie należytego funkcjonowania rynku wewnętrznego leży:
„[…] nieodzowne […] wydanie przepisów celem ujednolicenia przepisów o jurysdykcji w sprawach cywilnych i handlowych oraz uproszczenia formalności ze względu na [w celu] szybkie[go] i nieskomplikowane[go] uznawanie[a] i wykonywanie[a] orzeczeń z państw członkowskich związanych niniejszym rozporządzeniem”.
5 W motywach 11 i 12 rozporządzenia nr 44/2001 wyjaśniono relacje między poszczególnymi przepisami regulującymi jurysdykcję oraz wskazano ratio legis tych przepisów:
„(11) Przepisy o jurysdykcji powinny być w wysokim stopniu przewidywalne i powinny zależeć zasadniczo od miejsca zamieszkania pozwanego, a tak ustalona jurysdykcja powinna mieć miejsce zawsze, z wyjątkiem kilku dokładnie określonych przypadków, w których ze względu na przedmiot sporu lub umowę stron uzasadnione jest inne kryterium powiązania […].
(12) Jurysdykcja oparta na łączniku miejsca zamieszkania powinna zostać uzupełniona jurysdykcją opartą na innych łącznikach, które powinny zostać dopuszczone ze względu na ścisły związek pomiędzy sądem a sporem prawnym lub w interesie prawidłowego wymiaru sprawiedliwości.
6 Artykuł 2 ust 1 rozporządzenia nr 44/2001, ujęty w sekcji 1 rozdziału II tego aktu, zatytułowanej „Przepisy ogólne”, stanowi:
„Z zastrzeżeniem przepisów niniejszego rozporządzenia osoby mające miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego mogą być pozywane, niezależnie od ich obywatelstwa, przed sądy tego państwa członkowskiego”.
7 Artykuł 5 rozporządzenia nr 44/2001, umieszczony w sekcji 2 tego samego rozdziału II, zatytułowanej „Jurysdykcja szczególna”, głosi:
„Osoba, która ma miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego, może być pozwana w innym państwie członkowskim:
1) a) jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy – przed sąd miejsca, gdzie zobowiązanie zostało wykonane albo miało być wykonane;
b) w rozumieniu niniejszego przepisu – i o ile co innego nie zostało uzgodnione – miejscem wykonania zobowiązania jest:
– w przypadku sprzedaży rzeczy ruchomych – miejsce w państwie członkowskim, w którym rzeczy te zgodnie z umową zostały dostarczone albo miały zostać dostarczone;
– w przypadku świadczenia usług – miejsce w państwie członkowskim, w którym usługi zgodnie z umową były świadczone albo miały być świadczone;
c) jeśli lit. b) nie ma zastosowania, wówczas stosuje się lit. a);
[…]”.
8 Artykuł 6 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001, który również znajduje się w sekcji 2 rozdziału II, przewiduje:
„Osoba mająca miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego może być również pozwana:
1) jeżeli pozywa się łącznie kilka osób – przed sąd miejsca, w którym ma miejsce zamieszkania jeden z pozwanych, o ile między sprawami istnieje tak ścisła więź, że pożądane jest ich łączne rozpoznanie i rozstrzygnięcie w celu uniknięcia wydania w oddzielnych postępowaniach sprzecznych ze sobą orzeczeń.
[…]”.
9 Artykuł 23 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001, ujęty w sekcji 7 rozdziału II, zatytułowanej „Umowa dotycząca jurysdykcji”, brzmi następująco:
„1. Jeżeli strony, z których przynajmniej jedna ma miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego, uzgodniły, że sąd lub sądy państwa członkowskiego powinny rozstrzygać spór już wynikły albo spór przyszły mogący wyniknąć z określonego stosunku prawnego, to sąd lub sądy tego państwa członkowskiego mają jurysdykcję. Sąd lub sądy tego państwa członkowskiego mają jurysdykcję wyłączną, o ile strony nie uzgodniły czego innego. Taka umowa dotycząca jurysdykcji musi być zawarta:
a) w formie pisemnej lub ustnej potwierdzonej na piśmie; lub
b) w formie, która odpowiada praktyce przyjętej między stronami; lub
c) w handlu międzynarodowym – w formie odpowiadającej zwyczajowi handlowemu, który strony znały lub musiały znać i który strony umów tego rodzaju w określonej dziedzinie handlu powszechnie znają i którego stale przestrzegają.
[…]”.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
10 W maju 2004 r. Commerzbank (dawniej Dresdner Bank AG), niemiecki bank komercyjny, działający również w sektorze tzw. transakcji finansowania strukturyzowanego, wprowadził na rynek program emisji instrumentów dłużnych indeksowanych do zdarzeń kredytowych (zwanych dalej „instrumentami dłużnymi”) pod nazwą „Credit Linked Note Programme” (program zwany dalej „programem emisji”). W ramach programu emisji Commerzbank miał prawo do emisji instrumentów dłużnych do wartości 4 mld EUR.
11 Regulamin programu i prawno-ekonomiczne warunki emisji instrumentów dłużnych zostały określone w prospekcie emisyjnym (zwanym dalej „prospektem”). Wspomniany prospekt został wcześniej – wśród stron panuje w tym względzie zgoda – zatwierdzony przez Irish Stock Exchange (giełdę w Dublinie, Irlandia). Prospekt został opublikowany na stronie internetowej giełdy w Dublinie.
12 Punkt 16 „Terms and conditions of the Notes” („warunków emisji instrumentów”) zawierał klauzulę prorogacyjną, zgodnie z którą wyłączną jurysdykcję do rozpoznawania wszelkich sporów wynikających z tych instrumentów dłużnych lub związanych z nimi miały sądy angielskie.
13 We wrześniu 2004 r. Commerzbank rozpoczął w ramach programu emisji emisję instrumentów dłużnych powiązanych z instrumentami dłużnymi wyemitowanymi wcześniej przez E3 (zwanymi dalej „instrumentami E3”) pod nazwą „Dresdner Total Return Notes linked to E3 SA” (zwanych dalej „spornymi instrumentami”) o wartości 2 300 000 EUR.
14 W dniu 27 października 2004 r. Redi, spółka mająca licencję Financial Services Authority (organu nadzoru nad rynkami finansowymi, Zjednoczone Królestwo) na prowadzenie działalności w zakresie pośrednictwa finansowego, subskrybowała na tzw. rynku pierwotnym wszystkie sporne instrumenty wyemitowane przez Commerzbank.
15 Tego samego dnia, bezpośrednio po subskrybowaniu tych instrumentów, Redi sprzedała część z nich, o wartości 1 100 000 EUR, spółce Profit na tzw. rynku wtórnym.
16 Wiosną 2006 r. E3 nie wywiązała się z obowiązku zapłaty odsetek od instrumentów E3 należnych na dzień 15 kwietnia 2006 r. W rezultacie Commerzbank poinformował o tym zdarzeniu kredytowym, po czym w dniu 5 lipca 2006 r. umorzył sporne instrumenty poprzez przekazanie spółce Profit odpowiedniej liczby instrumentów E3.
17 Wystąpienie powyższego zdarzenia kredytowego na spornych instrumentach spowodowało postawienie Profit, spółki prawa włoskiego, w stan likwidacji, w następstwie czego Profit wystąpiła do Tribunale di Milano (sądu w Mediolanie, Włochy) z powództwem przeciwko Commerzbankowi, spółkom Profit Holding, Redi i E3, a także przeciwko S. Ossiemu i E. Magliemu, będącym odpowiednio członkiem rady administracyjnej i dyrektorem generalnym Profit, oraz przeciwko E. Fioremu, wspólnikowi spółki E3, żądając:
– unieważnienia umów, które doprowadziły ją do nabycia spornych instrumentów wyemitowanych przez Commerzbank i sprzedanych przez Redi z powodu braku równowagi kontraktowej stron, względnie braku lub wadliwości podstawy prawnej dla ich zawarcia, oraz zwrotu kwot, jakie zapłaciła w celu realizacji tej transakcji;
– stwierdzenia odpowiedzialności odszkodowawczej swojej spółki dominującej, Profit Holding, również spółki prawa włoskiego, w oparciu o art. 2497 Codice civile (włoskiego kodeksu cywilnego) w zakresie, w jakim naruszyła ona zasady prawidłowego zarządzania spółkami i przedsiębiorstwami poprzez doprowadzenie swojej spółki zależnej do zawarcia przedmiotowych transakcji, oraz orzeczenia obowiązku naprawienia szkody poniesionej przez Profit wskutek tego złego zarządzania. Profit dochodzi odszkodowania solidarnie również od Redi, S. Ossiego, E. Magliego i E. Fiorego, twierdząc, że poprzez współpracę z Profit Holding osoby te w różny sposób przyczyniły się do powstania poniesionej przez nią szkody.
18 Stefano Ossi, Commerzbank oraz A. Mirone, dopozwany przez Commerzbank, podnieśli zarzut braku jurysdykcji sądów włoskich, powołując się w szczególności na klauzulę prorogacyjną zamieszczoną w prospekcie, na mocy której jurysdykcję miały sądy angielskie. Profit zwróciła się więc do Corte suprema di cassazione (sądu kasacyjnego, Włochy) o wydanie orzeczenia wstępnego w przedmiocie jurysdykcji.
19 W tych okolicznościach Corte suprema di Cassazione (sąd kasacyjny) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy można uznać, że pomiędzy różnymi sprawami występuje więź, o której mowa w art. 6 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001, jeżeli przedmiot żądań podnoszonych w ramach dwóch powództw oraz dokument, na którego podstawie podnoszone są żądania sądowe, są różne, przy czym brak jest między nimi stosunku zależności lub sprzeczności logiczno-prawnej, lecz ewentualne uwzględnienie jednego z nich może potencjalnie mieć w praktyce wpływ na zakres prawa, dla którego ochrony wytoczono drugie powództwo?
2) Czy wymóg formy pisemnej klauzuli jurysdykcyjnej, o którym mowa w art. 23 ust. 1 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001, można uznać za spełniony w wypadku umieszczenia takiej klauzuli w [prospekcie] jednostronnie sporządzonym przez emitenta pożyczki obligacyjnej, wskutek czego umowa jurysdykcyjna ma zastosowanie do sporów powstałych z wszystkimi kolejnymi nabywcami rzeczonych instrumentów dłużnych w przedmiocie ich ważności, czy też – w przeciwnym razie – można uznać, że umieszczenie klauzuli jurysdykcyjnej w dokumencie regulującym pożyczkę obligacyjną przeznaczoną do obrotu transgranicznego odpowiada formie przyjętej zwyczajowo w handlu międzynarodowym zgodnie z art. 23 ust. 1 lit. c) wspomnianego rozporządzenia?
3) Czy zawarte w art. 5 pkt 1 rzeczonego rozporządzenia wyrażenie »jeżeli przedmiotem postępowania [są] umowa lub roszczenia wynikające z umowy« należy rozumieć w ten sposób, że odnosi się ono jedynie do sporów, w których powód powołuje się w postępowaniu na stosunek prawny wynikający z umowy oraz do sporów ściśle zależnych od tego stosunku, czy też że wyrażenie to obejmuje również spory, w których powód nie tylko nie powołuje się na umowę, lecz wręcz zaprzecza istnieniu prawnie ważnego stosunku prawnego i stara się uzyskać zwrot zapłaconej kwoty na podstawie dokumentu prawnego, który nie ma według niego wartości prawnej?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
20 Uwagi w niniejszej sprawie przedstawili Profit, Commerzbank, rządy włoski i Zjednoczonego Królestwa oraz Komisja Europejska.
21 Przed rozpatrzeniem pierwszego pytania prejudycjalnego należy odpowiedzieć na pytania drugie i trzecie. Jak bowiem słusznie zauważył rzecznik generalny w pkt 29 opinii, jeśli sąd odsyłający miałby na podstawie odpowiedzi udzielonej na pytanie drugie dojść do wniosku, że wobec spółki Profit można skutecznie podnieść zarzut istnienia umowy jurysdykcyjnej, siłą rzeczy musiałby on stwierdzić brak jurysdykcji Tribunale di Milano (sądu w Mediolanie) do rozpoznania powództwa o stwierdzenie nieważności i zwrot ceny sprzedaży, które to powództwo należałoby w takim wypadku wytoczyć przed sądami angielskimi.
W przedmiocie pytania drugiego
22 Poprzez swoje pytanie drugie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 23 ust. 1 lit. a)–c) rozporządzenia nr 44/2001 należy interpretować w ten sposób, że klauzula prorogacyjna, taka jak rozpatrywana w postępowaniu głównym, po pierwsze, spełnia wymogi co do formy przewidziane w owym art. 23 ust. 1 lit. a), w sytuacji gdy zamieszczona jest w prospekcie emisyjnym instrumentów dłużnych sporządzonym przez ich emitenta; po drugie, może być powoływana wobec osób trzecich, które nabyły te instrumenty dłużne od pośrednika finansowego; a po trzecie, w razie udzielenia odpowiedzi przeczącej na dwie pierwsze części pytania drugiego, odpowiada zwyczajom przyjętym w handlu międzynarodowym w rozumieniu art. 23 ust. 1 lit. c).
23 Na wstępie należy przypomnieć, że jeżeli chodzi o przesłanki ważności klauzuli prorogacyjnej, art. 23 ust. 1 określa zasadniczo jej wymogi formalne, ustanawiając przy tym tylko jeden wymóg materialny, który związany jest z przedmiotem klauzuli, a mianowicie że powinna ona dotyczyć określonego stosunku prawnego. Treść tego przepisu nie wskazuje więc wyraźnie, czy klauzula prorogacyjna może być przeniesiona na osobę trzecią, nienależącą do kręgu stron umowy, lecz będącą stroną umowy późniejszej i wstępującą w całość lub w część praw i obowiązków jednej ze stron pierwotnej umowy (zob. w szczególności wyrok z dnia 7 lutego 2013 r., Refcomp, C‑543/10, EU:C:2013:62, pkt 25).
24 Artykuł 23 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001 wskazuje jednak wyraźnie, że jego zakres zastosowania ogranicza się do wypadków, gdy strony „uzgodniły” określony sąd. Jak wynika z motywu 11 tego rozporządzenia, to właśnie zgodna wola stron uzasadnia pierwszeństwo przyznane, zgodnie z zasadą autonomii woli stron, wyborowi sądu innego niż ten, który w innym wypadku miałby jurysdykcję na podstawie tego rozporządzenia (wyrok z dnia 7 lutego 2013 r., Refcomp, C‑543/10, EU:C:2013:62, pkt 26).
25 Aby odpowiedzieć na pierwszą część pytania drugiego, należy ustalić, czy klauzula prorogacyjna zamieszczona w prospekcie emisyjnym instrumentów dłużnych sporządzona jednostronnie przez ich emitenta spełnia wymóg formy pisemnej, o którym mowa w art. 23 ust. 1 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001.
26 Trybunał orzekł już, że wspomniany wymóg spełnia klauzula prorogacyjna zamieszczona w ogólnych warunkach sprzedaży jednej ze stron, wydrukowanych na odwrocie umowy, ale tylko w sytuacji, gdy owa umowa zawiera wyraźne odesłanie do tych ogólnych warunków (wyrok z dnia 14 grudnia 1976 r., Estasis Saloti di Colzani, 24/76, EU:C:1976:177, pkt 10).
27 Ponadto zgodnie z utrwalonym orzecznictwem wykładni art. 23 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001 należy dokonywać w ten sposób, że podobnie jak to miało miejsce w przypadku art. 17 akapit pierwszy Konwencji z dnia 27 września 1968 r. o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych, jednym z celów tego przepisu jest zapewnienie, że dokonane przez zainteresowanych uzgodnienie ma rzeczywisty charakter (zob. w szczególności wyrok z dnia 7 lutego 2013 r., Refcomp, C‑543/10, EU:C:2013:62, pkt 28 i przytoczone tam orzecznictwo), co w rezultacie przekłada się na obowiązek ustalenia przez sąd, do którego wniesiono powództwo, czy rozpatrywana przez niego klauzula rzeczywiście była przedmiotem uzgodnienia przez strony, które to uzgodnienie powinno być wyrażone w sposób jasny i precyzyjny (zob. w szczególności wyroki: z dnia 9 listopada 2000 r., Coreck, C‑387/98, EU:C:2000:606, pkt 13 i przytoczone tam orzecznictwo; a także z dnia 7 lutego 2013 r., Refcomp, C‑543/10, EU:C:2013:62, pkt 27).
28 W sprawie w postępowaniu głównym klauzula przyznająca jurysdykcję sądom angielskim została zamieszczona w prospekcie, czyli w dokumencie sporządzonym przez emitenta instrumentu dłużnego. Informacje zawarte w postanowieniu odsyłającym nie przesądzają, czy klauzula ta została powtórzona w umowach podpisanych przy okazji emisji instrumentów na rynku pierwotnym bądź też czy umowy te zawierają wyraźne do niej odesłanie.
29 Na pierwszą część pytania drugiego należy zatem odpowiedzieć, że zamieszczenie klauzuli prorogacyjnej w prospekcie emisyjnym instrumentów dłużnych spełnia wymóg formy pisemnej przewidziany w art. 23 ust. 1 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001 tylko w sytuacji, gdy w umowie podpisanej przez strony w ramach emisji tych instrumentów dłużnych na rynku pierwotnym wyrażono zgodę na tę klauzulę lub zawarto wyraźne odesłanie do tego prospektu, czego ustalenie należy do sądu odsyłającego.
30 Jeżeli sąd potwierdzi, że tak było, w dalszej kolejności będzie musiał ustalić, czy zgodę na tę klauzulę lub takie odesłanie zawarto również w umowie podpisanej przez Redi i Profit przy okazji sprzedaży tych instrumentów na rynku wtórnym. W takim wypadku wobec Profit będzie można podnieść zarzut istnienia umowy jurysdykcyjnej.
31 Dopiero w odmiennym wypadku należy odpowiedzieć na drugą część pytania drugiego, a więc, czy na klauzulę prorogacyjną uzgodnioną w umowie zawartej między emitentem instrumentów dłużnych a ich subskrybentem można skutecznie powoływać się wobec osoby trzeciej, która nabyła owe instrumenty dłużne od owego subskrybenta bez wyraźnej akceptacji tej klauzuli, w sytuacji gdy owa osoba trzecia dochodzi roszczeń odszkodowawczych od owego emitenta.
32 Trybunał, w pkt 33 wyroku z dnia 7 lutego 2013 r., Refcomp (C‑543/10, EU:C:2013:62), orzekł w kontekście powództwa o odszkodowanie wytoczonego przez późniejszego nabywcę towaru względem jego producenta, że wobec braku stosunku umownego między nimi nie można uznać, że owe podmioty „uzgodniły” w rozumieniu art. 23 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001 w pierwotnej umowie między producentem i pierwszym nabywcą sąd mający jurysdykcję.
33 Jednakże w dziedzinie umów transportu morskiego Trybunał orzekł, że na klauzulę prorogacyjną zawartą w konosamencie można powołać się wobec osoby trzeciej, jeżeli klauzula ta została uznana za prawnie wiążącą w stosunkach między przewoźnikiem a załadowcą oraz gdy na podstawie prawa krajowego okaziciel konosamentu będący osobą trzecią poprzez nabycie konosamentu wstąpił w prawa i obowiązki załadowcy. To właśnie przez wzgląd na ten stosunek między załadowcą a okazicielem konosamentu, polegający na wstąpieniu drugiego z nich w prawa pierwszego, Trybunał uznał, że wskutek nabycia konosamentu przeniesienie jurysdykcji wiąże okaziciela. W przypadku gdy prawo krajowe przewiduje taki stosunek, nie jest konieczne ustalanie przez sąd rozpoznający sprawę, czy ta osoba trzecia wyraziła zgodę na klauzulę. W tym względzie Trybunał podkreślił bowiem szczególny charakter konosamentu, który jest instrumentem handlu międzynarodowego mającym regulować stosunek między przynajmniej trzema osobami. Otóż konosament jest papierem wartościowym pozwalającym właścicielowi na zbycie towarów, w trakcie ich transportu, nabywcy, któremu od tej pory przysługują wszystkie prawa i obowiązki załadowcy w stosunku do przewoźnika (zob. podobnie wyroki: z dnia 19 czerwca 1984 r., Russ, 71/83, EU:C:1984:217, pkt 24; z dnia 16 marca 1999 r., Castelletti, C‑159/97, EU:C:1999:142, pkt 41; z dnia 9 listopada 2000 r., Coreck, C‑387/98, EU:C:2000:606, pkt 23–27; a także z dnia 7 lutego 2013 r., Refcomp, C‑543/10, EU:C:2013:62, pkt 34–36).
34 Trybunał uznał ponadto, w odniesieniu do subskrybowania akcji spółki, że akcjonariusz, przystępując do spółki, wyraża zgodę na podporządkowanie się wszystkim postanowieniom statutu, w tym na zawartą w nim klauzulę prorogacyjną, i jest nią związany, jeżeli ów statut został złożony w miejscu dla niego dostępnym, takim jak siedziba spółki, lub znajduje się w rejestrze publicznym (zob. podobnie wyrok z dnia 10 marca 1992 r., Powell Duffryn, C‑214/89, EU:C:1992:115, pkt 19, 28).
35 W sprawie rozpatrywanej w postępowaniu głównym należy ustalić, czy Commerzbank, będący emitentem spornych instrumentów, może podnieść wobec Profit, będącej ostatnim nabywcą tych instrumentów, która nabyła je na podstawie umowy zawartej z Redi, zarzut z klauzuli prorogacyjnej zamieszczonej w prospekcie.
36 W świetle orzecznictwa przytoczonego w pkt 33 i 34 niniejszego wyroku na tak postawione pytanie należy odpowiedzieć twierdząco, o ile zostanie ustalone – co należy do sądu odsyłającego – najpierw, że klauzula ta jest prawnie wiążąca w stosunkach między Commerzbank a Redi, będącą pierwszym subskrybentem tych instrumentów; następnie, że poprzez nabycie tych instrumentów dłużnych od Redi na rynku wtórnym Profit wstąpiła w jej prawa i obowiązki związane z tymi instrumentami zgodnie z właściwymi przepisami prawa krajowego; i wreszcie, że Profit miała możliwość zapoznania się z prospektem zawierającym ową klauzulę, co zakłada, że ów prospekt był dla niej łatwo dostępny.
37 W konsekwencji na drugą część pytania drugiego należy odpowiedzieć, że art. 23 rozporządzenia nr 44/2001 należy interpretować w ten sposób, iż na klauzulę prorogacyjną zamieszczoną w prospekcie emisyjnym instrumentów dłużnych sporządzoną przez ich emitenta można powoływać się wobec osoby trzeciej, która nabyła te instrumenty od pośrednika finansowego, o ile zostanie ustalone, co należy do sądu odsyłającego, po pierwsze, że owa klauzula jest prawnie wiążąca w stosunkach między tym emitentem a tym pośrednikiem finansowym; po drugie, że owa osoba trzecia poprzez nabycie spornych instrumentów na rynku wtórnym wstąpiła w prawa i obowiązki owego pośrednika związane z tymi instrumentami dłużnymi zgodnie z właściwymi przepisami prawa krajowego; i wreszcie, że owa osoba trzecia miała możliwość zapoznania się z prospektem zawierającym tę klauzulę.
38 Co się tyczy trzeciej części pytania drugiego, sąd odsyłający zwraca się do Trybunału o rozstrzygnięcie, na wypadek udzielenia odpowiedzi negatywnej na dwie pierwsze części niniejszego pytania, czy w niniejszej sprawie mamy do czynienia ze zwyczajem w handlu międzynarodowym, który jest znany stronom.
39 Z orzecznictwa wynika, że upewnienie się, iż dokonane przez zainteresowanych uzgodnienie ma rzeczywisty charakter, jest jednym z celów realizowanych przez art. 23 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001 i znajduje uzasadnienie w trosce o to, by klauzule prorogacyjne zamieszczone w umowie przez jedną tylko stronę nie umknęły uwadze drugiej strony (zob. podobnie wyroki: z dnia 20 lutego 1997 r., MSG, C‑106/95, EU:C:1997:70, pkt 17; z dnia 16 marca 1999 r., Castelletti, C‑159/97, EU:C:1999:142, pkt 19).
40 Trybunał dodał jednak, że ów art. 23 ust. 1 lit. c) pozwala domniemywać, że strony umowy dokonały takiego uzgodnienia, jeżeli w danej dziedzinie handlu międzynarodowego funkcjonuje w tym względzie zwyczaj, który owe strony znają bądź powinny znać (zob. podobnie wyroki: z dnia 20 lutego 1997 r., MSG, C‑106/95, EU:C:1997:70, pkt 19; a także z dnia 16 marca 1999 r., Castelletti, C‑159/97, EU:C:1999:142, pkt 20, 21).
41 Trybunał wskazał w tym względzie, że to do sądu krajowego należy ustalenie, czy dana umowa została zawarta w ramach handlu międzynarodowego, czy w dziedzinie handlu międzynarodowego, w której działają strony tej umowy, funkcjonuje zwyczaj, oraz czy strony rzeczywiście go znają bądź też można domniemywać, że znają. Trybunał powinien jednak udzielić sądowi krajowemu wytycznych co do obiektywnych i koniecznych elementów, które należy uwzględnić przy takiej ocenie (zob. w tym względzie wyroki: z dnia 20 lutego 1997 r., MSG, C‑106/95, EU:C:1997:70, pkt 21; z dnia 16 marca 1999 r., Castelletti, C‑159/97, EU:C:1999:142, pkt 23).
42 W odniesieniu do pierwszej kwestii panuje zgoda, że umowa, której dotyczy spór w postępowaniu głównym, została zawarta w ramach handlu międzynarodowego.
43 Co się tyczy drugiej kwestii, Trybunał miał już okazję wyjaśnić, że istnienia zwyczaju nie można oceniać przez pryzmat prawa jednego z umawiających się państw ani poprzez odwołanie się do handlu międzynarodowego jako takiego, lecz poprzez odwołanie się do dziedziny handlu, w której strony umowy prowadzą swoją działalność (wyroki: z dnia 20 lutego 1997 r., MSG, C‑106/95, EU:C:1997:70, pkt 23; a także z dnia 16 marca 1999 r., Castelletti, C‑159/97, EU:C:1999:142, pkt 25).
44 Trybunał dodał też, że w danej dziedzinie handlu funkcjonuje zwyczaj, w szczególności gdy działające w tej dziedzinie podmioty powszechnie i regularnie zachowują się w określony sposób przy zawieraniu określonego typu umów (wyroki: z dnia 20 lutego 1997 r., MSG, C‑106/95, EU:C:1997:70, pkt 23; z dnia 16 marca 1999 r., Castelletti, C‑159/97, EU:C:1999:142, pkt 26).
45 Trybunał podsumował, że nie trzeba udowadniać, że dane zachowanie jest utrwalone w określonym państwie, a w szczególności w umawiających się państwach. Okoliczność, że dana praktyka jest powszechnie i regularnie stosowana przez podmioty gospodarcze, które odgrywają czołową rolę w rozpatrywanej dziedzinie handlu międzynarodowego, może stanowić przesłankę przemawiającą za istnieniem takiego zwyczaju. Najważniejszym kryterium pozostaje jednak to, czy dana praktyka jest powszechnie i regularnie stosowana przez podmioty gospodarcze prowadzące działalność w dziedzinie handlu międzynarodowego, w której działają też strony umowy (wyrok z dnia 16 marca 1999 r., Castelletti, C‑159/97, EU:C:1999:142, pkt 27).
46 W tym względzie Trybunał wyjaśnił również, że skoro art. 23 rozporządzenia nr 44/2001 nie zawiera żadnych wskazówek co do formy, w jakiej miałoby nastąpić upowszechnienie danej praktyki, należy stwierdzić, że ewentualne upowszechnienie, które mogłoby nastąpić wskutek przedstawionych właściwym wyspecjalizowanym organom standardowych formularzy zawierających klauzulę prorogacyjną, chociaż może świadczyć o powszechnym i regularnym stosowaniu tej praktyki, nie jest wymagane dla stwierdzenia istnienia danego zwyczaju (wyrok z dnia 16 marca 1999 r., Castelletti, C‑159/97, EU:C:1999:142, pkt 28).
47 Ponadto zachowanie reprezentujące konstytutywne elementy danego zwyczaju nie przestaje być zwyczajem ze względu na jego podważanie przed sądem, niezależnie od zakresu, w jakim się je podważa, o ile tylko nadal jest powszechnie i regularnie stosowane w rozpatrywanej branży przy zawieraniu określonego typu umów (zob. podobnie wyrok z dnia 16 marca 1999, Castelletti, C‑159/97, EU:C:1999:142, pkt 29).
48 Co się wreszcie tyczy rzeczywistej lub domniemanej znajomości zwyczaju przez strony umowy, z orzecznictwa wynika, że owa znajomość może objawiać się w szczególności poprzez wykazanie, że strony pozostawały już wcześniej w stosunkach handlowych z sobą lub z innymi podmiotami działającymi w danym sektorze albo że w owym sektorze określone zachowanie jest wystarczająco znane, gdyż jest powszechne i regularne przy zawieraniu określonego typu umów, tak że można uznać je za utrwaloną praktykę (wyroki: z dnia 20 lutego 1997 r., MSG, C‑106/95, EU:C:1997:70, pkt 24; z dnia 16 marca 1999, Castelletti, C‑159/97, EU:C:1999:142, pkt 43).
49 Wśród elementów, które należy wziąć pod uwagę w celu ustalenia w sprawie rozpatrywanej w postępowaniu głównym, czy zamieszczanie w prospekcie klauzuli prorogacyjnej stanowi powszechną praktykę w sektorze, w którym strony umowy prowadzą działalność, o której to praktyce strony wiedziały lub powinny były wiedzieć, sąd odsyłający powinien w szczególności uwzględnić okoliczność, że ów prospekt został uprzednio zatwierdzony przez giełdę w Dublinie oraz że został opublikowany na jej stronie internetowej, której to okoliczności Profit nie wydaje się kwestionować w postępowaniu głównym. Ponadto sąd odsyłający powinien uwzględnić okoliczność, że panuje zgoda co do tego, iż Profit jest przedsiębiorstwem działającym w sektorze inwestycji finansowych, jak też okoliczność, że w przeszłości pozostawał w stosunkach handlowych z pozostałymi stronami w postępowaniu głównym. Sąd krajowy musi też ustalić, czy emisji instrumentów dłużnych na rynku towarzyszy w tym sektorze powszechna i regularna praktyka publikowania prospektów zawierających klauzulę prorogacyjną i czy taka praktyka jest wystarczająco znana, aby uznać ją za utrwaloną.
50 W rezultacie na trzecią część pytania drugiego należy odpowiedzieć, że zamieszczenie klauzuli prorogacyjnej w prospekcie emisyjnym instrumentów dłużnych może być uważane za formę zwyczajowo przyjętą w handlu międzynarodowym w rozumieniu art. 23 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001, pozwalającą na domniemanie zgody osoby, której się ją przeciwstawia, o ile zostanie ustalone, co należy do sądu odsyłającego, po pierwsze, że taka praktyka jest powszechnie i regularnie stosowana przed podmioty gospodarcze działające w rozpatrywanej branży przy zawieraniu tego typu umów, a po drugie, że strony pozostawały już wcześniej w stosunkach handlowych z sobą lub z innymi podmiotami działającymi w danym sektorze albo że dane zachowanie jest na tyle znane, że można je uznać za utrwaloną praktykę.
51 Mając na względzie powyższe rozważania, na pytanie drugie należy odpowiedzieć, iż art. 23 rozporządzenia nr 44/2001 należy interpretować w ten sposób, że:
– zamieszczenie klauzuli prorogacyjnej w prospekcie emisyjnym instrumentów dłużnych spełnia wymóg formy pisemnej przewidziany w art. 23 ust. 1 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001 tylko w sytuacji, gdy w umowie podpisanej przez strony w ramach emisji tych instrumentów na rynku pierwotnym wyrażono zgodę na tę klauzulę lub zawarto wyraźne odesłanie do tego prospektu;
– na klauzulę prorogacyjną zamieszczoną w prospekcie emisyjnym instrumentów dłużnych sporządzoną przez ich emitenta można powoływać się wobec osoby trzeciej, która nabyła te instrumenty od pośrednika finansowego, o ile zostanie ustalone – co należy do sądu odsyłającego – najpierw, że owa klauzula jest prawnie wiążąca w stosunkach między tym emitentem a tym pośrednikiem finansowym; następnie, że owa osoba trzecia poprzez nabycie spornych instrumentów na rynku wtórnym wstąpiła w prawa i obowiązki owego pośrednika związane z tymi instrumentami dłużnymi zgodnie z właściwymi przepisami prawa krajowego; i wreszcie, że owa osoba trzecia miała możliwość zapoznania się z prospektem zawierającym tę klauzulę; oraz
– zamieszczenie klauzuli prorogacyjnej w prospekcie emisyjnym instrumentów dłużnych może być uważane za formę zwyczajowo przyjętą w handlu międzynarodowym w rozumieniu art. 23 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001, pozwalającą na domniemanie zgody osoby, której się ją przeciwstawia, o ile w szczególności zostanie ustalone, co należy do sądu odsyłającego, po pierwsze, że taka praktyka jest powszechnie i regularnie stosowana przed podmioty gospodarcze działające w rozpatrywanej branży przy zawieraniu tego typu umów, a po drugie, że strony pozostawały już wcześniej w stosunkach handlowych między sobą lub z innymi podmiotami działającymi w danym sektorze albo że dane zachowanie jest na tyle znane, że można je uznać za utrwaloną praktykę.
W przedmiocie pytania trzeciego
52 Poprzez pytanie trzecie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 5 pkt 1 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001 należy interpretować w ten sposób, że powództwo zmierzające do unieważnienia umowy oraz do zwrotu kwot zapłaconych na podstawie umowy, której nieważność stwierdzono, mieści się w pojęciu „umowy lub roszczenia wynikającego z umowy” w rozumieniu tego przepisu.
53 Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy najpierw przypomnieć, że pojęcie „umowy lub roszczenia wynikającego z umowy” w rozumieniu tego przepisu nie może być rozumiane jako odsyłające do kwalifikacji stosunku prawnego będącego przedmiotem sporu przed sądem krajowym w prawie krajowym. Przeciwnie, pojęcie to musi być interpretowane w sposób autonomiczny, poprzez odwołanie się do systematyki i celów tego rozporządzenia, tak aby zapewnić jego jednolite stosowanie we wszystkich państwach członkowskich (wyroki: z dnia 17 czerwca 1992 r., Handte, C‑26/91, EU:C:1992:268, pkt 10; z dnia 14 marca 2013 r., Česká spořitelna, C‑419/11, EU:C:2013:165, pkt 45; z dnia 28 stycznia 2015 r., Kolassa, C‑375/13, EU:C:2015:37, pkt 37).
54 Z orzecznictwa opartego na wyroku z dnia 4 marca 1982 r., Effer (38/81, EU:C:1982:79) wynika, że jurysdykcja sądu krajowego do rozpoznania kwestii dotyczących umowy obejmuje ocenę konstytutywnych elementów danej umowy, która to ocena jest niezbędna do tego, aby sąd krajowy, do którego wniesiono powództwo, mógł zbadać własną jurysdykcję na podstawie rozporządzenia nr 44/2001. W przeciwnym wypadku art. 5 rozporządzenia nr 44/2001 mógłby zostać pozbawiony znaczenia prawnego, gdyż panuje zgoda co do tego, że wystarczyłoby, by jedna ze stron podniosła, że umowa nie istnieje, aby norma zawarta w tym przepisie została pozbawiona znaczenia. Przeciwnie, poszanowanie celów i ducha rozporządzenia nr 44/2001 wymaga, aby wspomniane przepisy interpretować w taki sposób, aby sąd, do którego wniesiono o rozpatrzenie sporu wynikającego z umowy, mógł, nawet z urzędu, zbadać zasadnicze przesłanki swej jurysdykcji w świetle niezbitych i istotnych dowodów przedstawionych przez zainteresowaną stronę, wskazujących na istnienie bądź nieistnienie umowy.
55 Jeśli zaś chodzi o więź między powództwem o stwierdzenie nieważności a powództwem o zwrot nienależnych kwot, wystarczy stwierdzić, jak trafnie wskazał rzecznik generalny w pkt 80 opinii, że bez swobodnego nawiązania przez strony stosunku umownego zobowiązanie nie zostałoby spełnione i nie powstałoby uprawnienie do zwrotu. Ten związek przyczynowy pomiędzy uprawnieniem do zwrotu a stosunkiem umownym wystarczy, aby powództwo o zwrot wchodziło w zakres spraw dotyczących umowy lub roszczeń wynikających z umowy.
56 W sprawie rozpatrywanej w postępowaniu głównym, jakkolwiek nie ma wątpliwości, że Profit i Redi zawarły umowę, to jednak sąd odsyłający będzie musiał zbadać, jak wskazano w pkt 36 niniejszego wyroku, czy Profit wstąpiła w prawa i obowiązki Redi związane ze spornymi instrumentami zgodnie z właściwymi przepisami prawa krajowego, skutkiem czego między Profit a Commerzbankiem istniał stosunek o charakterze umownym.
57 Z pkt 54 i 55 niniejszego wyroku wynika, że w sprawie takiej jak rozpatrywana w postępowaniu głównym w swoich stosunkach z Redi oraz, z zastrzeżeniem weryfikacji tego przez sąd odsyłający, jak wskazano w poprzednim punkcie niniejszego wyroku, także z Commerzbankiem, Profit może skorzystać z jurysdykcji opartej na miejscu wykonania umowy, zgodnie z art. 5 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001, nawet jeśli kwestia ewentualnego zawarcia umowy będącej przyczyną wniesienia omawianego powództwa pozostaje między stronami sporna.
58 Uwzględniając podane wyżej argumenty, na pytanie trzecie należy odpowiedzieć, że art. 5 pkt 1 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001 należy interpretować w ten sposób, że powództwa zmierzające do unieważnienia umowy oraz do zwrotu kwot nienależnie zapłaconych na jej podstawie mieszczą się w pojęciu „umowy lub roszczenia wynikającego z umowy” w rozumieniu tego przepisu.
W przedmiocie pytania pierwszego
59 Poprzez swoje pytanie pierwsze sąd odsyłający zmierza w istocie do ustalenia, czy art. 6 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001 należy interpretować w ten sposób, że w przypadku dwóch powództw wytoczonych przeciwko kilku pozwanym – które mają różny przedmiot i podstawę oraz między którymi brak jest i zależności, i wzajemnej sprzeczności – dla zaistnienia ryzyka wydania sprzecznych ze sobą orzeczeń w rozumieniu tego przepisu wystarczy, aby ewentualne uwzględnienie zasadności jednego z nich mogło potencjalnie wpłynąć na zakres uprawnienia, do którego ochrony zmierza drugie z nich.
60 Na wstępie należy przypomnieć, że w myśl art. 6 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001 – w celu uniknięcia wydania w oddzielnych postępowaniach sprzecznych ze sobą orzeczeń – dana osoba może być pozwana, jeżeli pozywa się łącznie kilka osób, przed sąd miejsca, w którym ma miejsce zamieszkania jeden z pozwanych, o ile między sprawami istnieje tak ścisła więź, że pożądane jest ich łączne rozpoznanie i rozstrzygnięcie.
61 Celem zasady jurysdykcyjnej, o której mowa w art. 6 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001, jest – zgodnie z motywami 12 i 15 tego rozporządzenia – troska o interes prawidłowego wymiaru sprawiedliwości, o unikanie tak dalece, jak jest to tylko możliwe, równoległych postępowań i tym samym o unikanie wydania w oddzielnych postępowaniach sprzecznych ze sobą orzeczeń (zob. w szczególności wyroki: z dnia 1 grudnia 2011 r., Painer, C‑145/10, EU:C:2011:798, pkt 77; a także z dnia 12 lipca 2012 r., Solvay, C‑616/10, EU:C:2012:445, pkt 19).
62 Ponadto, po pierwsze, wspomnianą zasadę jurysdykcji szczególnej należy interpretować z uwzględnieniem motywu 11 rozporządzenia nr 44/2001, zgodnie z którym przepisy o jurysdykcji powinny być w wysokim stopniu przewidywalne i powinny zależeć zasadniczo od miejsca zamieszkania pozwanego, a tak ustalona jurysdykcja powinna mieć miejsce zawsze, z wyjątkiem kilku dokładnie określonych przypadków, w których ze względu na przedmiot sporu lub umowę stron uzasadnione jest inne kryterium powiązania (zob. w szczególności wyroki: z dnia 11 października 2007 r., Freeport, C‑98/06, EU:C:2007:595, pkt 36; z dnia 12 lipca 2012 r., Solvay, C‑616/10, EU:C:2012:445, pkt 20).
63 Po drugie, skoro omawiana zasada jurysdykcji szczególnej uchyla zasadę jurysdykcji miejsca zamieszkania pozwanego, określoną w art. 2 rozporządzenia nr 44/2001, należy ją interpretować ściśle, a interpretacja wykraczająca poza przypadki wyraźnie przewidziane we wspomnianym rozporządzeniu jest niedozwolona (zob. w szczególności wyroki: z dnia 1 grudnia 2011 r., Painer, C‑145/10, EU:C:2011:798, pkt 74 i przytoczone tam orzecznictwo; a także z dnia 12 lipca 2012 r., Solvay, C‑616/10, EU:C:2012:445, pkt 21).
64 Trybunał uznał ponadto, że to do sądu krajowego należy dokonanie oceny istnienia ścisłej więzi między poszczególnymi sprawami przed nim zawisłymi, a tym samym ryzyka wydania sprzecznych ze sobą orzeczeń, gdyby sprawy te były rozpatrywane oddzielnie, oraz wzięcie w związku z tym pod uwagę wszystkich niezbędnych elementów akt sprawy (zob. w szczególności wyroki: z dnia 11 października 2007 r., Freeport, C‑98/06, EU:C:2007:595, pkt 41; z dnia 1 grudnia 2011 r., Painer, C‑145/10, EU:C:2011:798, pkt 83; z dnia 12 lipca 2012 r., Solvay, C‑616/10, EU:C:2012:445, pkt 23).
65 W tym względzie Trybunał jednak uściślił, że aby orzeczenia można było uznać za potencjalnie sprzeczne ze sobą w rozumieniu art. 6 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001, nie wystarczy samo istnienie rozbieżności w rozstrzygnięciu sporu, ale rozbieżności te muszą również występować w odniesieniu do tego samego stanu faktycznego i prawnego (zob. w szczególności wyroki: z dnia 13 lipca 2006 r., Roche Nederland i in., C‑539/03, EU:C:2006:458, pkt 26; z dnia 11 października 2007 r., Freeport, C‑98/06, EU:C:2007:595, pkt 40; z dnia 1 grudnia 2011 r., Painer, C‑145/10, EU:C:2011:798, pkt 79; a także z dnia 12 lipca 2012 r., Solvay, C‑616/10, EU:C:2012:445, pkt 24).
66 Aby ocenić, w sytuacji takiej jak rozpatrywana w postępowaniu głównym, czy poszczególne rozpatrywane sprawy łączy ścisła więź, a tym samym czy istnieje ryzyko wydania w oddzielnych postępowaniach sprzecznych ze sobą orzeczeń, sąd krajowy musi wziąć pod uwagę, jak trafnie wskazał rzecznik generalny w pkt 95–100 opinii, różnice w odniesieniu do stanu faktycznego i prawnego między z jednej strony postępowaniem w sprawie odpowiedzialności odszkodowawczej za złe zarządzanie, a z drugiej strony postępowaniem w sprawie unieważnienia jednej z umów oraz zwrotu nienależnie zapłaconych kwot, których wyniki są niezależne. W tym względzie sam tylko fakt, że wynik jednego z tych postępowań może mieć wpływ na wynik drugiego – zwłaszcza z uwagi na potencjalny wpływ kwoty podlegającej zwrotowi zasądzonej w ramach powództwa o stwierdzenie nieważności oraz o zwrot nienależnych świadczeń na ocenę ewentualnej szkody w ramach powództwa odszkodowawczego – nie wystarczy, aby uznać, że orzeczenia, które zapadną w ramach tych dwu postępowań, będą „ze sobą sprzeczne” w rozumieniu art. 6 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001.
67 Uwzględniając podane wyżej argumenty, na pytanie pierwsze należy odpowiedzieć, iż art. 6 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001 należy interpretować w ten sposób, że w przypadku dwóch powództw wytoczonych przeciwko kilku pozwanym – które mają różny przedmiot i podstawę oraz między którymi brak i jest zależności, i wzajemnej sprzeczności – dla zaistnienia ryzyka wydania sprzecznych ze sobą orzeczeń w rozumieniu tego przepisu nie wystarczy, aby ewentualne uwzględnienie zasadności jednego z nich mogło potencjalnie wpłynąć na zakres uprawnienia, do którego ochrony zmierza drugie z nich.
W przedmiocie kosztów
68 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (pierwsza izba) orzeka, co następuje:
1) Artykuł 23 rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych należy interpretować w ten sposób, że:
– zamieszczenie klauzuli prorogacyjnej w prospekcie emisyjnym instrumentów dłużnych spełnia wymóg formy pisemnej przewidziany w art. 23 ust. 1 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001 tylko w sytuacji, gdy w umowie podpisanej przez strony w ramach emisji tych instrumentów na rynku pierwotnym wyrażono zgodę na tę klauzulę lub zawarto wyraźne odesłanie do tego prospektu;
– na klauzulę prorogacyjną zamieszczoną w prospekcie emisyjnym instrumentów dłużnych sporządzoną przez ich emitenta można powoływać się wobec osoby trzeciej, która nabyła te instrumenty od pośrednika finansowego, o ile zostanie ustalone – co należy do sądu odsyłającego – najpierw, że owa klauzula jest prawnie wiążąca w stosunkach między tym emitentem a tym pośrednikiem finansowym; następnie, że owa osoba trzecia poprzez nabycie spornych instrumentów na rynku wtórnym wstąpiła w prawa i obowiązki owego pośrednika związane z tymi instrumentami dłużnymi zgodnie z właściwymi przepisami prawa krajowego; i wreszcie, że owa osoba trzecia miała możliwość zapoznania się z prospektem zawierającym tę klauzulę;
– zamieszczenie klauzuli prorogacyjnej w prospekcie emisyjnym instrumentów dłużnych może być uważane za formę zwyczajowo przyjętą w handlu międzynarodowym w rozumieniu art. 23 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001, pozwalającą na domniemanie zgody osoby, której się ją przeciwstawia, o ile w szczególności zostanie ustalone, co należy do sądu odsyłającego, po pierwsze, że taka praktyka jest powszechnie i regularnie stosowana przed podmioty gospodarcze działające w rozpatrywanej branży przy zawieraniu tego typu umów, a po drugie, że strony pozostawały już wcześniej w stosunkach handlowych między sobą lub z innymi podmiotami działającymi w danym sektorze albo że dane zachowanie jest na tyle znane, że można je uznać za utrwaloną praktykę.
2) Artykuł 5 pkt 1 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001 należy interpretować w ten sposób, że powództwa zmierzające do unieważnienia umowy oraz do zwrotu kwot nienależnie zapłaconych na jej podstawie mieszczą się w pojęciu „umowy lub roszczenia wynikającego z umowy” w rozumieniu tego przepisu.
3) Artykuł 6 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001 należy interpretować w ten sposób, że w przypadku dwóch powództw wytoczonych przeciwko kilku pozwanym – które mają różny przedmiot i podstawę oraz między którymi brak jest i zależności, i wzajemnej sprzeczności – dla zaistnienia ryzyka wydania sprzecznych ze sobą orzeczeń w rozumieniu tego przepisu nie wystarczy, aby ewentualne uwzględnienie zasadności jednego z nich mogło potencjalnie wpłynąć na zakres uprawnienia, do którego ochrony zmierza drugie z nich.
Podpisy