WYROK TRYBUNAŁU (szósta izba)
z dnia 18 października 2012 r.(*)
Dyrektywa 2005/29/WE – Nieuczciwe praktyki handlowe – Praktyka polegająca na informowaniu konsumenta o wygranej i żądaniu od niego dodatkowych opłat w celu otrzymania nagrody
W sprawie C‑428/11
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Court of Appeal (England & Wales) (Civil Division) (Zjednoczone Królestwo) postanowieniem z dnia 2 sierpnia 2011 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 16 sierpnia 2011 r., w postępowaniu:
Purely Creative Ltd,
Strike Lucky Games Ltd,
Winners Club Ltd,
McIntyre & Dodd Marketing Ltd,
Dodd Marketing Ltd,
Adrian Williams,
Wendy Ruck,
Catherine Cummings,
Peter Henry
przeciwko
Office of Fair Trading,
TRYBUNAŁ (szósta izba),
w składzie: A. Rosas (sprawozdawca), pełniący obowiązki prezesa szóstej izby, U. Lõhmus i A.Ó Caoimh, sędziowie,
rzecznik generalny: P. Mengozzi,
sekretarz: L. Hewlett, główny administrator,
uwzględniając procedurę pisemną i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 28 czerwca 2012 r.,
rozważywszy uwagi przedstawione:
– w imieniu Purely Creative Ltd i in. przez K. de Haana, QC, i N. Tillotta, solicitor,
– w imieniu rządu Zjednoczonego Królestwa przez S. Ossowskiego i E. Jenkinson, działających w charakterze pełnomocników, wspieranych przez J. Simor, barrister,
– w imieniu rządu hiszpańskiego przez A. Rubia Gonzáleza, działającego w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu rządu włoskiego przez G. Palmieri, działającą w charakterze pełnomocnika, wspieraną przez W. Ferrante, avvocato dello Stato,
– w imieniu rządu austriackiego przez C. Pesendorfer, działającą w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu Komisji Europejskiej przez J. Samnadda, M. van Beeka i M. Owsiany-Hornung, działających w charakterze pełnomocników,
podjąwszy, po wysłuchaniu rzecznika generalnego, decyzję o rozstrzygnięciu sprawy bez opinii,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni pkt 31 załącznika I do dyrektywy 2005/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 maja 2005 r. dotyczącej nieuczciwych praktyk handlowych stosowanych przez przedsiębiorstwa wobec konsumentów na rynku wewnętrznym oraz zmieniającej dyrektywę Rady 84/450/EWG, dyrektywy 97/7/WE, 98/27/WE i 2002/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz rozporządzenie (WE) nr 2006/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady („dyrektywa o nieuczciwych praktykach handlowych”) (Dz.U. L 149, s. 22).
2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu między pięcioma przedsiębiorstwami działającymi w sektorze reklamy wysyłkowej oraz licznymi osobami zatrudnionymi w przeszłości w tych przedsiębiorstwach (zwanymi dalej „przedsiębiorstwami”) a Office of Fair Trading (zwanym dalej „OFT”), którego zadaniem jest wdrażanie przepisów dotyczących ochrony konsumentów w zakresie praktyk stosowanych przez przedsiębiorstwa.
Ramy prawne
Prawo Unii Europejskiej
3 W motywach 6, 8 oraz 16–19 dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych stwierdzono, co następuje:
„(6) Niniejsza dyrektywa zbliża […] przepisy prawne państw członkowskich w zakresie nieuczciwych praktyk handlowych, w tym nieuczciwej reklamy, które bezpośrednio wyrządzają szkodę interesom gospodarczym konsumentów, a tym samym szkodzą pośrednio interesom gospodarczym konkurentów działających zgodnie z prawem. […]
[…]
(8) Niniejsza dyrektywa chroni bezpośrednio interesy gospodarcze konsumentów przed nieuczciwymi praktykami handlowymi stosowanymi wobec nich przez przedsiębiorstwa. […]
[…]
(16) Przepisy dotyczące agresywnych praktyk handlowych powinny obejmować takie praktyki, które w istotny sposób ograniczają swobodę wyboru konsumentów. Należą do nich praktyki posługujące się nękaniem, przymusem, w tym z użyciem siły fizycznej lub bezprawnym naciskiem.
(17) W celu zapewnienia większej pewności prawnej wskazane jest zidentyfikowanie tych praktyk handlowych, które są nieuczciwe w każdych okolicznościach. W związku z tym załącznik I zawiera pełen wykaz tego typu praktyk. Są to jedyne praktyki handlowe, które można uznać za nieuczciwe bez konieczności oceny konkretnego przypadku w świetle przepisów art. 5–9. Wykaz ten może być zmodyfikowany wyłącznie poprzez poddanie niniejszej dyrektywy przeglądowi.
(18) Właściwe jest zapewnienie wszystkim konsumentom ochrony przed nieuczciwymi praktykami handlowymi […]. Zgodnie z zasadą proporcjonalności oraz w celu umożliwienia skutecznego stosowania środków ochrony zawartych w niniejszej dyrektywie, za punkt odniesienia uznaje ona przeciętnego konsumenta, który jest dostatecznie dobrze poinformowany oraz dostatecznie uważny i ostrożny, z uwzględnieniem czynników społecznych, kulturowych i językowych, zgodnie z wykładnią Trybunału Sprawiedliwości, jednak zawiera ona również przepisy mające na celu zapobieganie wykorzystywaniu konsumentów, których cechy czynią ich szczególnie podatnymi na nieuczciwe praktyki handlowe. W przypadku gdy określona praktyka handlowa przeznaczona jest dla szczególnej grupy konsumentów, jak np. dzieci, oddziaływanie tej praktyki należy ocenić z perspektywy przeciętnego członka tej grupy. […] Test przeciętnego konsumenta nie jest przy tym testem statystycznym. W celu ustalenia typowej reakcji przeciętnego konsumenta w danym przypadku krajowe sądy i organy administracyjne będą musiały polegać na własnej umiejętności oceny, z uwzględnieniem orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości.
(19) Jeżeli niektóre cechy, takie jak wiek, niepełnosprawność fizyczna lub umysłowa lub łatwowierność czynią konsumentów szczególnie podatnymi na praktykę handlową lub produkt, którego ona dotyczy, i jeżeli praktyka ta może zniekształcić zachowanie gospodarcze jedynie takich konsumentów w sposób racjonalnie możliwy do przewidzenia przez przedsiębiorcę, należy zadbać o ich odpowiednią ochronę poprzez ocenę danej praktyki z perspektywy przeciętnego członka tej grupy”.
4 Artykuł 1 dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych stanowi:
„Celem niniejszej dyrektywy jest przyczynienie się do właściwego funkcjonowania rynku wewnętrznego i osiągnięcie wysokiego poziomu ochrony konsumentów poprzez zbliżenie przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich odnoszących się do nieuczciwych praktyk handlowych szkodzących interesom gospodarczym konsumentów”.
5 W art. 2 lit. e) dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych znajduje się następująca definicja:
„»istotne zniekształcenie zachowania gospodarczego konsumentów« oznacza wykorzystanie praktyki handlowej w celu znacznego ograniczenia zdolności konsumenta do podjęcia świadomej decyzji i skłonienia go tym samym do podjęcia decyzji dotyczącej transakcji, której inaczej by nie podjął”.
6 Artykuł 5 dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych, zatytułowany „Zakaz nieuczciwych praktyk handlowych”, ma następujące brzmienie:
„1. Nieuczciwe praktyki handlowe są zabronione.
2. Praktyka handlowa jest nieuczciwa, jeżeli:
a) jest sprzeczna z wymogami staranności zawodowej;
i
b) w sposób istotny zniekształca lub może w sposób istotny zniekształcić zachowanie gospodarcze względem produktu przeciętnego konsumenta, do którego dociera bądź do którego jest skierowana, lub przeciętnego członka grupy konsumentów, jeżeli praktyka handlowa skierowana jest do określonej grupy konsumentów.
[…]
4. Za nieuczciwe uznaje się w szczególności praktyki handlowe, które:
a) wprowadzają błąd w rozumieniu art. 6 i 7;
lub
b) są agresywne w rozumieniu art. 8 i 9.
5. Załącznik I zawiera wykaz praktyk handlowych, które uznaje się za nieuczciwe w każdych okolicznościach. Wykaz ten obowiązuje jednolicie we wszystkich państwach członkowskich i może zostać zmodyfikowany wyłącznie poprzez zmianę niniejszej dyrektywy”.
7 Artykuł 8 dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych, zatytułowany „Agresywne praktyki handlowe”, jest sformułowany następująco:
„Praktykę handlową uznaje się za agresywną, jeżeli w konkretnym przypadku, biorąc pod uwagę wszystkie jej cechy i okoliczności, poprzez nękanie, przymus, w tym z użyciem siły fizycznej, lub bezprawny nacisk, w znaczny sposób ogranicza ona lub może ograniczyć swobodę wyboru przeciętnego konsumenta lub jego zachowanie względem produktu i tym samym powoduje lub może spowodować podjęcie przez niego decyzji dotyczącej transakcji, której inaczej by nie podjął”.
8 Załącznik I do dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych zawiera listę 31 punktów opisujących praktyki uznawane za nieuczciwe w każdych okolicznościach. Praktyki opisane w pkt 1–23 zostały określone jako „Praktyki handlowe wprowadzające w błąd”, natomiast praktyki opisane w pkt 24–31 jako „Agresywne praktyki handlowe”.
9 Punkt 20 załącznika I do dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych jest sformułowany następująco:
„Opisywanie produktu jako »gratis«, »darmowy«, »bezpłatny« lub w podobny sposób, jeżeli konsument musi uiścić jakąkolwiek inną należność niż nieunikniony koszt związany z odpowiedzią na praktykę handlową, odbiorem lub dostarczeniem produktu”.
10 Punkt 31 załącznika jest sformułowany następująco:
„Stwarzanie fałszywego wrażenia, że konsument już uzyskał, uzyska lub po wykonaniu określonej czynności uzyska nagrodę lub inną porównywalną korzyść, gdy w rzeczywistości
– nagroda lub inna porównywalna korzyść nie istnieje, lub
– możliwość wykonania określonej czynności w związku z uzyskaniem nagrody lub innej porównywalnej korzyści uzależniona jest od wpłacenia przez konsumenta określonej kwoty pieniędzy lub poniesienia kosztów”.
Prawo krajowe
11 Dyrektywa o nieuczciwych praktykach handlowych została transponowana w drodze Consumer Protection from Unfair Trading Regulations 2008 [rozporządzenia w sprawie ochrony konsumentów przed nieuczciwymi praktykami handlowymi z 2008 r. (SI 1277/2008), zwanego dalej „rozporządzeniem”]. Artykuł 3 rozporządzenia zakazuje nieuczciwych praktyk handlowych. Artykuł 5 zakazuje działań wprowadzających w błąd, natomiast art. 6 zakazuje zaniechań wprowadzających w błąd.
12 Załącznik I do rozporządzenia odpowiada załącznikowi I do dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych. Nie zawiera on jednak tytułów widniejących w załączniku do dyrektywy. Punkt 31 załącznika I do rozporządzenia powtarza w dosłownym brzmieniu pkt 31 załącznika I do dyrektywy.
Postępowanie przed sądem krajowym i pytania prejudycjalne
13 Po długich konsultacjach i negocjacjach między OFT a przedsiębiorstwami, zmierzających do skłonienia tych ostatnich do podjęcia zobowiązania do przestrzegania określonych zasad w zakresie reklamy, OFT wszczął przed High Court of Justice (England & Wales) Chancery Division (Companies Court) postępowanie, wnosząc o nakazanie przedsiębiorstwom zaprzestania rozpowszechniania reklam podobnych do pięciu reklam zrealizowanych w 2008 r. i opatrzonych numerami 5–9 w aktach przekazanych owemu sądowi. Zdaniem OFT reklamy te należą do kategorii reklam zakazanych, jako że stanowią „nieuczciwe praktyki handlowe” zgodnie z art. 3 rozporządzenia, ponieważ odpowiadają pkt 31 lit. b) załącznika I do rozporządzenia i polegają na działaniach wprowadzających w błąd w rozumieniu art. 5 rozporządzenia oraz na zaniechaniach wprowadzających w błąd w rozumieniu jego art. 6.
14 Reklamy te to listy adresowane do konkretnych osób, kupony oraz inne wkładki do gazet i czasopism. Jakkolwiek różnią się one w szczegółach, posiadają pewne cechy wspólne, opisane w następujący sposób przez sąd odsyłający, to jest Court of Appeal (England & Wales) (Civil Division):
– Konsument był informowany, że jest uprawniony do otrzymania jednej z wyszczególnionych nagród, począwszy od nagród o istotnej wartości do nagród o wartości zaledwie kilku GBP, określanych w postępowaniu jako „najczęściej występujące nagrody”. Pomiędzy nimi występowała pewna liczba nagród o wartości pomiędzy tymi dwoma ekstremami. Jest bezsporne, że nagrody były rzeczywiście dostępne dla konsumentów.
– Z wyjątkiem reklamy nr 8 konsument mógł dowiedzieć się, jaka nagroda mu się należy, oraz otrzymać numer wygranej, na kilka sposobów:
– połączenie z numerem telefonu o podwyższonej płatności,
– skorzystanie z usługi SMS płatnej przez odbiorcę, lub
– otrzymanie informacji zwykłą przesyłką pocztową.
Możliwość otrzymania informacji zwykłą przesyłką pocztową było mniej wyeksponowane niż połączenie z numerem telefonu o podwyższonej płatności, co skutkowało zachęcaniem konsumentów do korzystania z droższego sposobu niż zwykła przesyłka pocztowa. W odniesieniu do reklamy nr 5 ustalono, że co najmniej 80% uczestników odpowiedziało przy użyciu telefonu lub wiadomości SMS. Nie poczyniono żadnego konkretnego ustalenia w tym względzie w odniesieniu do pozostałych reklam. Podany numer telefonu był numerem o podwyższonej płatności. Konsument był informowany o koszcie połączenia za minutę i maksymalnym czasie trwania rozmowy.
– Konsument nie był informowany, że:
– minimalny czas, w ciągu którego może uzyskać informację niezbędną do otrzymania najczęściej występującej nagrody jest tylko o kilka sekund krótszy niż maksymalny czas trwania rozmowy;
– z ceny 1,50 GBP za minutę połączenia przedsiębiorstwo reklamowe otrzymuje 1,21 GBP.
– W niektórych wypadkach konsument musiał ponieść dodatkową opłatę przedstawianą jako koszt dostawy i ubezpieczenia, z czego część była wykorzystywana przez przedsiębiorstwo reklamowe do pokrycia kosztu nabycia nagrody.
– Ponad 99% osób zainteresowanych było uprawnionych do otrzymania nagrody najczęściej występującej, której całkowita wartość lub istotna część wartości odpowiadała temu, co już uprzednio zapłacili w ramach opłat za połączenia telefoniczne lub wiadomości SMS albo opłat za dostawę i ubezpieczenie.
15 Na przykład w ramach reklamy nr 5, jak wynika z pkt 87 i 90 orzeczenia High Court, żeby otrzymać zegarek przedstawiany jako szwajcarski, a wyprodukowany w Japonii, konsument musiał wydać 18 GBP (8,95 GBP za telefon, 8,50 GBP za ubezpieczenie i przesyłkę, a także koszt dwóch kopert i dwóch znaczków pocztowych). W razie wyboru drogi pocztowej konsument wydawał 9,50 GBP. W razie skorzystania z telefonu przedsiębiorstwo zarabiało w sumie 15,71 GBP (7,21 GBP za telefon i 8,50 GBP z tytułu ubezpieczenia i kosztów przesyłki), podczas gdy poniesiony przez nie koszt wynosił 9,36 GBP.
16 Reklamy nr 6 i 8 dotyczyły rejsów statkiem. Jak wynika z pkt 171–173 orzeczenia High Court, w przypadku reklamy nr 8 konsument należący do grupy 356 578 osób, które wygrały rejs po Morzu Śródziemnym dla czterech osób, mógł domagać się otrzymania nagrody po wypełnieniu formularza i zapłacie 14,95 GBP tytułem ubezpieczenia i kosztów przesyłki. Otrzymywał wtedy kupon, którego koszt dla przedsiębiorstwa wynosił 0,35 GBP. Po przeczytaniu tekstu wydrukowanego małymi literami na kuponie konsument dowiadywał się, że chodzi o trzydniowy rejs na Korsykę (Francja) lub na Sardynię (Włochy) z nieokreślonego portu w Toskanii (Włochy) i w nieokreślonym terminie. Kupon pozwalał wykupić transport z Anglii do miejsca rozpoczęcia rejsu i z powrotem za kwotę 159 GBP. Należało zapłacić dodatkowo za kabinę z jednym lub dwoma (a nie czterema) łóżkami. Konsument musiałby zapłacić za wyżywienie i napoje, a także uiścić opłaty portowe. Według High Court dwie pary musiałyby wydać 1596 GBP, czyli po 399 GBP na osobę, żeby móc uczestniczyć w rejsie.
17 Jak tłumaczą przedsiębiorstwa w uwagach przedstawionych Trybunałowi, istotne było dla nich posiadanie aktualnych baz danych uczestników chętnych do udziału w reklamach z nagrodami. Dane te mogły następnie służyć do promocji innych, wartościowych produktów, można je też było odstąpić innym przedsiębiorstwom w celu promocji ich własnych produktów.
18 High Court uznał te reklamy za nieuczciwe praktyki handlowe, choć nie w takim zakresie jak żądał tego OFT.
19 Sąd ten zauważył w orzeczeniu, że praktyka opisana w pkt 31 załącznika I do dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych należy do „Agresywnych praktyk handlowych”, a nie do „Praktyk handlowych wprowadzających w błąd”, podkreślił jednak, że tytuły te nie znajdują się w załączniku I do rozporządzenia. Jednakże w pkt 47 orzeczenia High Court uznał, że wprowadzenie w błąd jest zasadniczym elementem praktyki zakazanej na podstawie pkt 31 załącznika I do dyrektywy. Podzielił on argument, iż ów pkt 31 nie znajdowałby zastosowania, gdyby żądana zapłata była bardzo niska (w wysokości odpowiadającej cenie znaczka pocztowego lub zwykłego połączenia telefonicznego), gdyby żadna jej część nie stanowiła przychodu zainteresowanego przedsiębiorstwa i gdyby kwota ta była nieistotna w stosunku do wartości otrzymanej nagrody.
20 W ramach swoich kompetencji High Court wydał orzeczenie określające zobowiązania podjęte przez przedsiębiorstwa. Zgodnie z pkt 1 orzeczenia zobowiązały się one powstrzymać się od „stwarzania fałszywego wrażenia, że konsument wygrał, wygra albo wygra po wykonaniu określonej czynności nagrodę lub porównywalną korzyść, podczas gdy w rzeczywistości możliwość wykonania czynności zalecanej przez pozwanego w związku z otrzymaniem nagrody lub innej porównywalnej korzyści uzależniona jest od wpłacenia przez konsumenta kwoty pieniężnej lub poniesienia kosztów będących:
a) istotną częścią poniesionego przez pozwanego jednostkowego kosztu dostarczenia konsumentowi przedmiotu opisanego jako nagroda lub innej porównywalnej korzyści, albo
b) w wypadku opłaty przedstawianej jako opłata za dostawę i ubezpieczenie, wykorzystywanych przez pozwanego do sfinansowania w całości lub w części kosztów nabycia nagrody, kosztów manipulacyjnych lub innych kosztów udostępnienia danego przedmiotu, innych niż rzeczywiste koszty dostarczenia konsumentowi i ubezpieczenia (jeżeli rzeczywiście występuje) przewozu”.
21 Przedsiębiorstwa wniosły apelację od orzeczenia High Court do Court of Appeal (England & Wales) (Civil Division), żądając zmiany jej art. 1 poprzez uchylenie pkt 1 lit. a) lub ewentualnie nadanie mu następującego brzmienia:
„a) istotną częścią prawdopodobnego kosztu nabycia przez przeciętnego konsumenta przedmiotu opisanego jako nagroda lub innej porównywalnej korzyści”.
22 OFT wniósł apelację wzajemną dotycząca również pkt 1 lit. a) zobowiązań, żądając nadania mu następującego brzmienia:
„stwarzania wrażenia, że konsument wygrał, wygra albo wygra po wykonaniu określonej czynności nagrodę lub porównywalną korzyść, podczas gdy w rzeczywistości możliwość wykonania jakiejkolwiek czynności zalecanej przez pozwanych w związku z otrzymaniem nagrody lub innej porównywalnej korzyści uzależniona jest od wpłacenia przez konsumenta kwoty pieniężnej lub [poniesienia kosztów]”, ewentualnie „[jakiegokolwiek warunku innego niż poniesienie nieistotnych kosztów]”.
23 Zdaniem Court of Appeal (England & Wales) (Civil Division) niezbędne jest dokonanie prawidłowej wykładni pkt 31 załącznika I do dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych, jako że uregulowania państw członkowskich służące transpozycji tego przepisu są rozbieżne. Court of Appeal (England & Wales) (Civil Division) postanowił wobec tego zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy zakazana praktyka określona w pkt 31 załącznika I do dyrektywy [o nieuczciwych praktykach handlowych] obejmuje wypadek, w którym przedsiębiorca informuje konsumenta, iż wygrał on nagrodę lub uzyskał porównywalną korzyść, podczas gdy w rzeczywistości przedsiębiorca zachęca konsumenta do poniesienia pewnego kosztu, w tym kosztu nieistotnego, w związku ze zgłoszeniem się po nagrodę lub porównywalną korzyść?
2) W sytuacji gdy przedsiębiorca oferuje konsumentowi wybór pomiędzy kilkoma sposobami zgłoszenia się po nagrodę lub porównywalną korzyść, czy pkt 31 załącznika I [do dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych] zostaje naruszony w wypadku, gdy podjęcie jakiejkolwiek czynności w ramach któregokolwiek ze sposobów zgłoszenia się po nagrodę lub korzyść jest uzależnione od poniesienia przez konsumenta kosztu, w tym także kosztu nieistotnego?
3) Jeżeli nie dochodzi do naruszenia pkt 31 załącznika I [do dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych], w sytuacji gdy sposób zgłoszenia się [po nagrodę lub inną porównywalną korzyść] wymaga od konsumenta poniesienia jedynie kosztów nieistotnych, w jaki sposób sąd krajowy powinien ustalić, czy koszty takie są kosztami nieistotnymi? W szczególności czy takie koszty powinny być całkowicie niezbędne:
a) w celu zidentyfikowania przez przedsiębiorcę konsumenta jako zdobywcy nagrody;
b) w celu wejścia przez konsumenta w posiadanie nagrody, lub
c) w celu skorzystania przez konsumenta z wydarzenia przedstawianego jako nagroda?
4) Czy zastosowanie sformułowania »fałszywe wrażenie« w pkt 31 [załącznika I do dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych] wprowadza jakikolwiek wymóg dodatkowy obok wymogu, by konsument wpłacił kwotę pieniężną lub poniósł koszt w związku ze zgłoszeniem się po nagrodę, pozwalający sądowi krajowemu na stwierdzenie, że wystąpiło naruszenie [owego] pkt 31?
5) Jeżeli tak, w jaki sposób sąd krajowy powinien stwierdzić, czy takie »fałszywe wrażenie« zostało wywołane? W szczególności czy przy ustalaniu, że zostało wywołane »fałszywe wrażenie« sąd krajowy powinien uwzględniać stosunek wartości nagrody do kosztu zgłoszenia się po nią? Jeżeli tak, czy taka »stosunkowa wartość« powinna być oceniana w odniesieniu do:
a) kosztu jednostkowego poniesionego przez przedsiębiorstwo reklamowe w celu nabycia nagrody;
b) kosztu jednostkowego ponoszonego przez przedsiębiorstwo reklamowe w celu przekazania nagrody konsumentowi, czy
c) wartości nagrody z punktu widzenia konsumenta, przy uwzględnieniu »wartości rynkowej« porównywalnego przedmiotu dostępnego w sprzedaży?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
24 Występując z pytaniami prejudycjalnymi sąd odsyłający wnosi o wykładnię pkt 31 załącznika I do dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych, a w szczególności sformułowania „fałszywe wrażenie” oraz drugiego tiret tego punktu, w celu ustalenia, czy przepis ten zakazuje nakładania na konsumenta, którego informuje się o wygraniu nagrody, jakichkolwiek, nawet nieistotnych kosztów.
25 W odniesieniu do brzmienia omawianego przepisu należy stwierdzić, że składa się on z dwóch odrębnych elementów, oddzielonych wyrażeniem „gdy w rzeczywistości”. Pierwsza część pkt 31, w brzmieniu „[s]twarzanie fałszywego wrażenia, że konsument już uzyskał, uzyska lub po wykonaniu określonej czynności uzyska nagrodę lub inną porównywalną korzyść”, opisuje trzy fałszywe wrażenia, jakie konsument może odnieść w kwestii nagrody lub innej korzyści. Druga część omawianego punktu opisuje dwa różne stany faktyczne. W pierwszym z nich nagroda ani inna porównywalna korzyść nie istnieją, natomiast w drugim z nich istnieje nagroda lub inna porównywalna korzyść, lecz w celu ich otrzymania konsument musi wykonać określoną czynność, uwarunkowaną zapłatą określonej kwoty pieniędzy lub poniesieniem określonych kosztów.
26 Struktura zdania tworzącego pkt 31 załącznika I do dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych wskazuje, że dwa stany faktyczne opisane w jego drugiej części definiują jego pierwszą część. Innymi słowy, fałszywe wrażenie powstaje wtedy, gdy zaistnieje jeden ze stanów faktycznych opisanych w części drugiej.
27 Przedsiębiorstwa twierdzą jednak, że „fałszywe wrażenie” stanowi element odrębny od stanów faktycznych opisanych w drugiej części pkt 31, w związku z czym nie można mówić o nieuczciwej praktyce, jeżeli konsument został w wystarczającym stopniu poinformowany o kosztach koniecznych do otrzymania nagrody. Wskazują, że sformułowanie „fałszywe wrażenie” zostało wprowadzone przez Parlament Europejski podczas drugiego czytania projektu dyrektywy i że to uzupełnienie dokonane przez współustawodawcę wspiera interpretację, zgodnie z którą „fałszywe wrażenie” jest konstytutywnym elementem składowym nieuczciwej praktyki, odrębnym od hipotez opisanych w dwóch tiret pkt 31.
28 Jednakże, jak wynika ze struktury zdania omówionej w pkt 26 niniejszego wyroku, „fałszywego wrażenia” nie można uznawać za element odrębny od dwóch stanów faktycznych opisanych w drugiej części pkt 31 załącznika I do dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych. Ponadto, jakkolwiek jest bezsporne, że to Parlament wprowadził sformułowanie „fałszywe wrażenie” do tekstu dyrektywy, należy zauważyć, iż zmiana ta, zawarta w zaleceniach do drugiego czytania z dnia 7 lutego 2005 r. dotyczących wspólnego stanowiska Rady w przedmiocie projektu dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczącej nieuczciwych praktyk handlowych stosowanych przez przedsiębiorstwa wobec konsumentów na rynku wewnętrznym oraz zmieniającej dyrektywę Rady 84/450/EWG, dyrektywy 97/7/WE, 98/27/WE i 2002/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz rozporządzenie (WE) nr 2006/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady („dyrektywa o nieuczciwych praktykach handlowych”) (A6‑0027/2005 final), polega nie tylko na dodaniu omawianego sformułowania, lecz także stanów faktycznych opisanych w dwóch tiret pkt 31. Analiza zmian wprowadzonych przez Parlament wspiera więc interpretację przedstawioną w pkt 26 niniejszego wyroku, zgodnie z którą stany faktyczne opisane w tych tiret definiują sformułowanie „fałszywe wrażenie”, które nie stanowi konstytutywnego składnika nieuczciwej praktyki niezależnego od owych stanów faktycznych.
29 W każdym zaś razie, jak słusznie podkreśla Komisja Europejska, wyrażenie „fałszywe” nie jest niezbędne do zrozumienia pkt 31 załącznika I do dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych, a jedynie wzmacnia omawiane zdanie. Zakazana praktyka polega bowiem na stwarzaniu wrażenia opisanego w pierwszej części tego punktu, podczas gdy, z powodów wskazanych w drugiej części, wrażenie to nie odpowiada rzeczywistości.
30 Jeśli chodzi konkretnie o drugie tiret w pkt 31 załącznika I do dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych, należy stwierdzić, że zgodnie z brzmieniem tego przepisu nieuczciwą praktyką jest wymaganie od konsumenta dokonania zapłaty lub poniesienia kosztów przy wykonywaniu czynności służącej odebraniu lub skorzystaniu z czegoś, co przedstawiono mu jako nagrodę lub inną porównywalną korzyść. Przepis ten nie przewiduje żadnych wyjątków, w związku z czym sformułowanie „poniesienie kosztów” nie pozwala na nakładanie na konsumenta jakichkolwiek kosztów, nawet kosztów w wysokości nieistotnej w stosunku do wartości nagrody albo nieprzynoszących przedsiębiorstwu żadnych dochodów, na przykład kosztów znaczka pocztowego.
31 Sformułowanie „określona czynność w związku z uzyskaniem nagrody” jest mało precyzyjne i może w związku z tym obejmować między innymi każde działanie, za pomocą którego konsument usiłuje uzyskać informację o charakterze nagrody lub wejść w jej posiadanie.
32 Przedsiębiorstwa wskazują na sformułowanie „po wykonaniu określonej czynności”, wywodząc z niego, że nie ma miejsca nieuczciwa praktyka w sytuacji, gdy konsument w celu otrzymania nagrody może wybrać między różnymi możliwymi czynnościami, z których jedna jest mało kosztowna lub bezpłatna.
33 Należy jednak zauważyć, że sformułowanie „po wykonaniu określonej czynności” znajduje się w pierwszej części pkt 31 załącznika I do dyrektywy i dotyczy sytuacji, w której stwarzane jest wrażenie przyszłej wygranej pod warunkiem wykonania określonej czynności, na przykład zakupu oferowanych produktów z katalogu. Sformułowanie to jest więc bez znaczenia dla wykładni drugiego tiret w pkt 31, które dotyczy czynności zmierzających do otrzymania nagrody przedstawianej konsumentowi jako już wygrana.
34 Ponadto, biorąc pod uwagę bezwzględny zakaz nakładania na konsumenta kosztów, istnienie równych możliwości działania konsumenta nie odbiera praktyce nieuczciwego charakteru, jeżeli niektóre z możliwych czynności wiążą się dla konsumenta z kosztami, nawet nieistotnymi w stosunku do wartości nagrody.
35 Literalną wykładnię pkt 31 załącznika I do dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych wspiera analiza jego kontekstu.
36 Należy bowiem podkreślić, że przepis ten znajduje się w załączniku I do dyrektywy, który zgodnie z jej art. 5 ust. 5 zawiera wykaz praktyk handlowych uznawanych za nieuczciwe w każdych okolicznościach. Potwierdza to interpretację, zgodnie z którą nie ma konieczności badania, czy przedsiębiorstwo działało z zamiarem wprowadzenia w błąd, czy jego działania powodowały wprowadzenie w błąd niezależnie od spełnienia przesłanek opisanych w dwóch tiret tego punktu, ani czy koszt był istotny.
37 Ponadto pkt 31 znajduje się w części załącznika I do dyrektywy zatytułowanej „Agresywne praktyki handlowe”, co wyklucza, żeby kwestia wprowadzenia w błąd miała znaczenie dla jego wykładni. Jak bowiem wynika z art. 8 dyrektywy, praktyką agresywną jest każda praktyka, która ze swej natury prowadzi konsumenta do podjęcia decyzji, której inaczej by nie podjął.
38 Jak podkreślają w szczególności rząd Zjednoczonego Królestwa oraz rząd włoski, praktyka opisana w pkt 31 tiret drugie załącznika I do dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych polega na wykorzystaniu efektu psychologicznego wywołanego zapowiedzią wygranej, aby skłonić konsumenta do podjęcia decyzji niekoniecznie racjonalnej, jak zadzwonienie pod numer telefonu o podwyższonej opłacie celem uzyskania informacji o charakterze wygranej, kosztowny wyjazd w celu odebrania zestawu naczyń niewielkiej wartości albo zapłata kosztów dostawy książki, którą konsument już posiada.
39 Z tego punktu widzenia nie ma znaczenia, że wartość narody znacznie przewyższa koszty jej otrzymania. Przedsiębiorstwa powoływały się wielokrotnie przed Trybunałem na przykład nagrody w postaci luksusowego samochodu, który konsument musi jednak odebrać w kraju produkcji, po pokryciu kosztów rejestracji i ubezpieczenia.
40 Trzeba jednak zauważyć, że przykład ten jest mało reprezentatywny dla nagród z reguły oferowanych konsumentom. W każdym zaś razie, jak podkreśla rząd Zjednoczonego Królestwa, osoby, do których kierowane są tego rodzaju praktyki, niekoniecznie mają możliwości finansowe, by pokryć takie koszty, nawet biorąc pożyczkę. Wreszcie zakaz nakładania na konsumentów jakichkolwiek kosztów nie uniemożliwia przedsiębiorstwom organizacji podobnych akcji promocyjnych. Przedsiębiorstwa mogą bowiem ograniczyć geograficznie możliwość udziału w konkursie lub akcji promocyjnej, ograniczając koszty, jakie będą musiały ponieść w związku z przejazdem konsumenta i formalnościami koniecznymi do odebrania przez niego nagrody. Przedsiębiorstwo może również uwzględnić koszty poinformowania i dostarczenia nagrody, jakie będzie musiało ponieść, przy określaniu wartości nagrody.
41 Jeśli chodzi o brak w przepisach krajowych tytułów zawartych w załączniku I do dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych, nie może to mieć wpływu na wykładnię dyrektywy. Nie ma na nią wpływu także podnoszona przez przedsiębiorstwa rozbieżność uregulowań krajowych wdrażających dyrektywę. Należy natomiast przypomnieć, że sąd, stosując prawo krajowe, ma obowiązek interpretować je w miarę możliwości w świetle brzmienia i celów dyrektywy, dążąc do osiągnięcia zakładanego w niej rezultatu, zgodnie z art. 288 akapit trzeci TFUE (zob. podobnie wyroki: z dnia 13 listopada 1990 r. w sprawie C‑106/89 Marleasing, Rec. s. I‑4135, pkt 8; z dnia 5 października 2004 r. w sprawach połączonych od C‑397/01 do C‑403/01 Pfeiffer i in., Zb.Orz. s. I‑8835, pkt 113; z dnia 28 lipca 2011 r. w sprawie C‑69/10 Samba Diouf, Zb.Orz. s. I‑7151, pkt 60).
42 Jak słusznie wskazuje rząd Zjednoczonego Królestwa, interpretację pkt 31 załącznika I do dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych może ułatwiać lektura jego pkt 20. Zgodnie z tym przepisem praktyką wprowadzającą w błąd jest opisywanie produktu jako „gratis”, „darmowy”, „bezpłatny” lub w podobny sposób, jeżeli konsument musi uiścić jakąkolwiek inną należność niż nieunikniony koszt związany z odpowiedzią na praktykę handlową i odbiorem produktu. Punkt 31 nie zawiera podobnego sformułowania, co potwierdza wykładnię, zgodnie z którą zakaz nakładania na konsumenta jakichkolwiek kosztów ma charakter bezwzględny, nawet jeśli chodzi o koszt znaczka pocztowego lub zwykłego połączenia telefonicznego.
43 Cele dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych również wspierają literalną wykładnię pkt 31 załącznika I do tej dyrektywy.
44 Zgodnie z art. 1 dyrektywy ma ona służyć prawidłowemu funkcjonowaniu rynku wewnętrznego i zapewniać wysoki poziom ochrony konsumentów (wyrok z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawach połączonych od C‑261/07 do C‑299/07 VTB-VAB i Galatea, Zb.Orz. s. I‑2949, pkt 51).
45 Jak wynika z motywów dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych, w szczególności z jej motywu 17, pewność prawa ma zasadnicze znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania rynku wewnętrznego. To z tego powodu ustawodawca opisał w załączniku I do dyrektywy praktyki handlowe uznawane w każdych okolicznościach za nieuczciwe, które w związku z tym nie wymagają każdorazowej oceny w świetle przepisów art. 5–9 dyrektywy.
46 Cel ten nie zostałby osiągnięty przy przyjęciu takiej wykładni pkt 31 załącznika I do dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych, że wymaga on wprowadzenia konsumenta w błąd niezależnie od spełnienia przesłanek wskazanych w jego drugiej części. Dowód wprowadzenia w błąd wymagałby bowiem dokonywania każdorazowo złożonych analiz, podczas gdy umieszczenie praktyki w wykazie zawartym w załączniku I ma właśnie na celu uniknięcie tego.
47 Podobnie cel ten nie zostałby osiągnięty, gdyby przedsiębiorstwa miały prawo nakładać na konsumentów „koszty nieistotne” w stosunku do wartości nagrody. Wymagałoby to bowiem określenia metody oceny wysokości kosztów i wartości nagrody oraz przeprowadzenia tej oceny.
48 Cel w postaci zapewnienia wysokiego poziomu ochrony konsumentów również potwierdza słuszność wykładni pkt 31 załącznika I do dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych, zgodnie z którą konsument, który wygrał nagrodę, nie może być obciążany żadnymi kosztami.
49 Jak zauważył w szczególności rząd Zjednoczonego Królestwa i jak przypomniano w pkt 38 niniejszego wyroku, praktyka opisana w pkt 31 załącznika I do dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych została w nim określona jako agresywna, ponieważ aluzja do nagrody ma na celu wykorzystanie psychologicznego efektu wywołanego w świadomości konsumenta perspektywą wygranej i skłonienie go do podjęcia niekoniecznie racjonalnej decyzji, której inaczej konsument ten by nie podjął. Zatem w interesie konsumentów leży zapewnienie właściwego znaczenia pojęcia „nagroda” przy wykładni pkt 31 załącznika I do dyrektywy, w tym sensie, że nagroda, za którą konsument musiał w jakikolwiek sposób zapłacić, nie jest nagrodą.
50 Cel ten potwierdza wykładnię, zgodnie z którą nie można przyjąć rozwiązania, w którym czynności zmierzających do otrzymania nagrody można dokonać na kilka sposobów zaproponowanych przez przedsiębiorstwo konsumentowi, z których co najmniej jeden jest bezpłatny. To bowiem sama perspektywa otrzymania nagrody wywiera wpływ na konsumenta i może go doprowadzić do podjęcia decyzji, jakiej nie podjąłby w innej sytuacji, na przykład o wyborze najszybszego sposobu, by dowiedzieć się, jaką wygrał nagrodę, podczas gdy sposób ten może powodować podwyższone koszty.
51 Przedsiębiorstwa twierdzą, że właściwe poinformowanie konsumentów co do charakteru nagrody i warunków jej otrzymania powinny pozwolić na uznanie, że omawiana praktyka nie jest nieuczciwa. W tej materii należy odróżnić nagrodę od jej otrzymania. O ile bowiem opis nagrody jest wiążący dla konsumenta, o tyle pkt 31 załącznika I do dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych nie pozwala, by czynności związane z otrzymaniem nagrody wiązały się z koniecznością dokonania przez konsumenta zapłaty lub poniesienia kosztów.
52 Stąd, żeby odwołać się do jednego z przykładów podawanych podczas rozprawy, nagroda opisana jako „bilet” na określony mecz piłki nożnej nie obejmuje transportu konsumenta z miejsca zamieszkania na stadion. Natomiast jeżeli nagrodą jest „udział” w rozgrywkach sportowych bez dalszych szczegółów, przedsiębiorstwo jest zobowiązane pokryć koszty przejazdu konsumenta.
53 Jasna i odpowiednia informacja podana konsumentowi jest istotna z punktu widzenia przedsiębiorstwa dla identyfikacji wygranej i oceny jej zawartości. W tej kwestii należy przypomnieć, że zgodnie z motywem 18 dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych, w razie gdy określona praktyka handlowa przeznaczona jest dla szczególnej grupy konsumentów, oddziaływanie tej praktyki należy oceniać z perspektywy przeciętnego członka tej grupy. Zgodnie z tym motywem w celu ustalenia typowej reakcji przeciętnego konsumenta w danym przypadku sądy krajowe muszą polegać na własnej umiejętności oceny.
54 Motyw 19 kładzie nacisk na kategorię konsumentów szczególnie podatnych na określoną praktykę handlową i na ich odpowiednią ochronę poprzez ocenę danej praktyki z perspektywy przeciętnego członka takiej grupy. Artykuł 5 ust. 2 lit. b) dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych definiuje nieuczciwy charakter praktyki handlowej poprzez odniesienie do szczególnej grupy konsumentów, do których praktyka ta jest skierowana.
55 Podobnie jak każda informacja podawana przez przedsiębiorstwo konsumentom, informacja dotycząca zawartości nagrody powinna podlegać rozpatrzeniu i ocenie przez sądy krajowe w świetle motywów 18 i 19 dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych oraz jej art. 5 ust. 2 lit. b). Dotyczy to zarówno dostępności informacji, jak i jej nośnika, czytelności tekstu, jego klarowności i zrozumiałości dla konsumentów, do których praktyka jest skierowana.
56 Jeśli chodzi konkretnie o praktykę opisaną w pkt 16 niniejszego wyroku, istotne jest, by konsumenci, których poinformowano o wygranej, mieli w szczególności możliwość poznać daty rejsu, miejsca jego rozpoczęcia i zakończenia, a także warunki zakwaterowania i wyżywienia. Zadaniem sądów krajowych jest ustalić, czy podane informacje są dostatecznie jasne i zrozumiałe dla konsumentów, do których praktyka jest skierowana, by przeciętny konsument należący do tej grupy mógł podjąć decyzję z wystarczającym rozeznaniem sprawy.
57 Wobec całości powyższych rozważań na postawione pytania trzeba udzielić odpowiedzi, iż:
– punkt 31 tiret drugie załącznika I do dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych należy interpretować w ten sposób, że zakazuje on agresywnych praktyk handlowych, w ramach których przedsiębiorstwa stwarzają fałszywe wrażenie, iż konsument wygrał nagrodę, podczas gdy dokonanie czynności związanych z jej otrzymaniem, jak zasięgnięcie informacji o charakterze nagrody czy wejście w jej posiadanie, wiąże się dla konsumenta z koniecznością zapłaty określonej kwoty pieniędzy lub poniesienia jakichkolwiek kosztów;
– jest bez znaczenia, że koszt nałożony na konsumenta, na przykład koszt znaczka pocztowego, jest nieistotny w stosunku do wartości nagrody oraz że nie przynosi żadnego dochodu przedsiębiorstwu;
– jest również bez znaczenia, że czynności związanych z otrzymaniem nagrody można dokonać na kilka sposobów zaproponowanych konsumentowi przez przedsiębiorstwo, z których co najmniej jeden jest bezpłatny, jeżeli jeden lub kilka z zaproponowanych konsumentowi sposobów wymaga od konsumenta poniesienia kosztów w celu uzyskania informacji o charakterze nagrody lub możliwościach jej otrzymania;
– zadaniem sądów krajowych jest dokonanie oceny informacji podanych konsumentom w świetle motywów 18 i 19 dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych oraz jej art. 5 ust. 2 lit. b), to jest pod kątem jasności i zrozumiałości tych informacji dla konsumentów, do których praktyka jest skierowana.
W przedmiocie kosztów
58 Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż poniesione przez strony postępowania przed sądem krajowym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (szósta izba) orzeka, co następuje:
Punkt 31 tiret drugie załącznika I do dyrektywy 2005/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 maja 2005 r. dotyczącej nieuczciwych praktyk handlowych stosowanych przez przedsiębiorstwa wobec konsumentów na rynku wewnętrznym oraz zmieniającej dyrektywę Rady 84/450/EWG, dyrektywy 97/7/WE, 98/27/WE i 2002/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz rozporządzenie (WE) nr 2006/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady („dyrektywa o nieuczciwych praktykach handlowych”) należy interpretować w ten sposób, że zakazuje on agresywnych praktyk handlowych, w ramach których przedsiębiorstwa stwarzają fałszywe wrażenie, iż konsument wygrał nagrodę, podczas gdy dokonanie czynności związanych z jej otrzymaniem, jak zasięgnięcie informacji o charakterze nagrody czy wejście w jej posiadanie, wiąże się dla konsumenta z koniecznością zapłaty określonej kwoty pieniędzy lub poniesienia jakichkolwiek kosztów.
Jest bez znaczenia, że koszt nałożony na konsumenta, na przykład koszt znaczka pocztowego, jest nieistotny w stosunku do wartości nagrody oraz że nie przynosi żadnego dochodu przedsiębiorstwu.
Jest również bez znaczenia, że czynności związanych z otrzymaniem nagrody można dokonać na kilka sposobów zaproponowanych konsumentowi przez przedsiębiorstwo, z których co najmniej jeden jest bezpłatny, jeżeli jeden lub kilka z zaproponowanych konsumentowi sposobów wymaga od konsumenta poniesienia kosztów w celu uzyskania informacji o charakterze nagrody lub możliwościach jej otrzymania.
Zadaniem sądów krajowych jest dokonanie oceny informacji podanych konsumentom w świetle motywów 18 i 19 dyrektywy 2005/29 oraz jej art. 5 ust. 2 lit. b), to jest pod kątem jasności i zrozumiałości tych informacji dla konsumentów, do których praktyka jest skierowana.
Podpisy