WYROK SĄDU (czwarta izba)

z dnia 13 września 2013 r.(*)

Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Rynek wosków parafinowych – Rynek gaczu – Decyzja stwierdzająca naruszenie art. 81 WE – Ustalanie cen i podział rynków – Dowód istnienia kartelu – Pojęcie jednolitego i ciągłego naruszenia – Czas trwania naruszenia – Przerwanie naruszenia – Wytyczne z 2006 r. w sprawie metody ustalania grzywien – Równość traktowania – Domniemanie niewinności – Możliwość przypisania zachowania noszącego znamiona naruszenia – Odpowiedzialność spółki dominującej za naruszenia reguł konkurencji popełnione przez jej spółki zależne – Decydujący wpływ wywierany przez spółkę dominującą – Domniemanie w przypadku posiadania całości kapitału – Proporcjonalność – Metoda zaokrąglania – Nieograniczone prawo orzekania

W sprawie T‑566/08

Total Raffinage Marketing, z siedzibą w Puteaux (Francja), reprezentowana przez adwokatów A. Vandencasteelego, C. Falmagne, C. Lemaire’a oraz S. Naudina,

strona skarżąca,

przeciwko

Komisji Europejskiej, reprezentowanej przez F. Castilla de la Torrego oraz A. Biolana, działających w charakterze pełnomocników, wspieranych przez adwokat N. Coutrelis,

strona pozwana,

mającej za przedmiot przede wszystkim żądanie częściowego stwierdzenia nieważności decyzji Komisji C(2008) 5476 wersja ostateczna z dnia 1 października 2008 r. dotyczącej postępowania przewidzianego w art. 81 [WE] i w art. 53 porozumienia EOG (sprawa COMP/39.181 – Woski do świec), a także, tytułem ewentualnym, obniżenia kwoty nałożonej na skarżącą grzywny,

SĄD (czwarta izba),

w składzie: O. Czúcz (sprawozdawca), prezes, I. Labucka i K. O’Higgins, sędziowie,

sekretarz: C. Kristensen, administrator,

uwzględniając procedurę pisemną i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 20 października 2010 r.,

wydaje następujący

Wyrok

 Okoliczności faktyczne leżące u podstaw sporu

1        W decyzji C(2008) 5476 wersja ostateczna z dnia 1 października 2008 r. dotyczącej postępowania przewidzianego w art. 81 [WE] i w art. 53 porozumienia EOG (sprawa COMP/39.181 – Woski do świec) (zwanej dalej „zaskarżoną decyzją”) Komisja Wspólnot Europejskich stwierdziła, że skarżąca, Total Raffinage Marketing SA (dawniej spółka Total France SA), i posiadająca 100% jej kapitału spółka dominująca Total SA naruszyły, wraz z innymi spółkami, art. 81 ust. 1 WE i art. 53 ust. 1 porozumienia o Europejskim Obszarze Gospodarczym (EOG) poprzez uczestnictwo w kartelu na rynku wosków parafinowych w EOG i na niemieckim rynku gaczu.

2        Adresatami zaskarżonej decyzji są, poza skarżącą i jej spółką dominującą Total SA (zwanymi dalej łącznie „grupą Total”), następujące spółki: ENI SpA, Esso Deutschland GmbH, Esso Société Anonyme Française, ExxonMobil Petroleum and Chemical BVBA i Exxon Mobil Corp. (zwane dalej łącznie grupą „ExxonMobil”), H&R ChemPharm GmbH, H&R Wax Company Vertrieb GmbH i Hansen & Rosenthal KG (zwane dalej łącznie grupą „H&R”), Tudapetrol Mineralölerzeugnisse Nils Hansen KG, MOL Nyrt., Repsol YPF Lubricantes y Especialidades SA, Repsol Petróleo SA i Repsol YPF SA (zwane dalej łącznie grupą „Repsol”), Sasol Wax GmbH, Sasol Wax. International AG, Sasol Holding in Germany GmbH i Sasol Ltd (zwane dalej łącznie grupą „Sasol”), Shell Deutschland Oil GmbH, Shell Deutschland Schmierstoff GmbH, Deutsche Shell GmbH, Shell International Petroleum Company Ltd, The Shell Petroleum Company Ltd, Shell Petroleum NV i The Shell Transport and Trading Company Ltd (zwane dalej łącznie grupą „Shell”) oraz RWE Dea AG i RWE AG (zwane dalej łącznie grupą „RWE”) (motyw 1 zaskarżonej decyzji).

3        Woski parafinowe są produkowane w rafineriach z ropy naftowej. Wykorzystywane są do produkcji wyrobów takich jak świece, produkty chemiczne, opony i wyroby samochodowe, a także w sektorach gumy, opakowań, klejów i gum do żucia (motyw 4 zaskarżonej decyzji).

4        Gacz jest surowcem niezbędnym do wyrobu wosków parafinowych. Produkowany jest w rafineriach jako produkt uboczny powstający przy produkcji olejów bazowych z ropy naftowej. Jest także sprzedawany odbiorcom końcowym, na przykład producentom płyt wiórowych (motyw 5 zaskarżonej decyzji).

5        Komisja wszczęła dochodzenie w związku z przekazaną przez spółkę Shell Deutschland Schmierstoff w piśmie z dnia 17 marca 2005 r. informacją o istnieniu kartelu, którym to pismem spółka ta złożyła wniosek o zwolnienie jej z grzywny na mocy obwieszczenia Komisji w sprawie zwolnienia z grzywien oraz zmniejszania grzywien w przypadkach karteli (Dz.U. 2002, C 45, s. 3, zwanego dalej „komunikatem w sprawie współpracy z 2002 r.”) (motyw 72 zaskarżonej decyzji).

6        W dniach 28 i 29 kwietnia 2005 r. Komisja przeprowadziła, na podstawie art. 20 ust. 4 rozporządzenia Rady (WE) nr 1/2003 z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie wprowadzenia w życie reguł konkurencji ustanowionych w art. 81 [WE] i 82 [WE] (Dz.U. 2003, L 1, s. 1), kontrole na miejscu w pomieszczeniach spółek „H&R/Tudapetrol”, ENI, MOL, a także w pomieszczeniach należących do spółek grup Sasol, ExxonMobil, Repsol i Total (motyw 75 zaskarżonej decyzji).

7        W dniu 29 maja 2007 r. Komisja skierowała do spółek wymienionych w pkt 2 powyżej, w tym Total France, pismo w sprawie przedstawienia zarzutów (motyw 85 zaskarżonej decyzji). Pismem z dnia 14 sierpnia 2007 r. spółka Total France odpowiedziała na to pismo.

8        W dniach 10 i 11 grudnia 2007 r. Komisja przeprowadziła przesłuchanie, w którym uczestniczyła spółka Total France (motyw 91 zaskarżonej decyzji).

9        W zaskarżonej decyzji na podstawie dostępnych dowodów Komisja stwierdziła, że jej adresaci, stanowiący większość producentów wosków parafinowych i gaczu w EOG, uczestniczyli w jednolitym, złożonym i ciągłym naruszeniu art. 81 WE i art. 53 porozumienia EOG, obejmującym terytorium EOG. Naruszenie to polegało na porozumieniach lub praktykach uzgodnionych dotyczących ustalania cen oraz wymiany i ujawniania poufnych informacji handlowych odnoszących się do wosków parafinowych (zwanych dalej „główną częścią naruszenia”). W odniesieniu do grup RWE (później Shell), ExxonMobil, MOL, Repsol, Sasol i Total naruszenie odnoszące się do wosków parafinowych dotyczyło także podziału klientów lub rynków (zwanego dalej „drugą częścią naruszenia”). Poza tym naruszenie popełnione przez grupy RWE, ExxonMobil, Sasol i Total dotyczyło także gaczu sprzedawanego odbiorcom końcowym na rynku niemieckim (i jest zwane dalej „częścią naruszenia dotyczącą gaczu”) (motywy 2, 95, 328 i art. 1 zaskarżonej decyzji).

10      Mające znamiona naruszenia praktyki skonkretyzowały się podczas mających antykonkurencyjny charakter spotkań zwanych przez ich uczestników „spotkaniami technicznymi”, a czasami spotkaniami „Blauer Salon”, oraz podczas „spotkań w przedmiocie gaczu” poświęconych właśnie kwestiom związanym z gaczem.

11      Zgodnie z zaskarżoną decyzją pracownicy spółki Total France bezpośrednio uczestniczyli w naruszeniu w całym okresie jego trwania. Komisja zatem uznała spółkę Total France za odpowiedzialną za jej uczestnictwo w kartelu (motywy 555 i 556 zaskarżonej decyzji). Poza tym w okresie od 1990 r. do końca naruszenia spółka dominująca Total SA posiadała bezpośrednio lub pośrednio 98% kapitału spółki Total France. Komisja uznała, iż można domniemywać na tej podstawie, że spółka dominująca Total SA wywierała decydujący wpływ na zachowanie spółki Total France, gdyż obydwie spółki wchodziły w skład jednego przedsiębiorstwa (motywy 557–559 zaskarżonej decyzji). W odpowiedzi na postawione podczas rozprawy pytanie dotyczące przypisania odpowiedzialności spółce dominującej skarżąca odesłała do wszelkich informacji przekazanych przez spółkę dominującą Total SA w powiązanej sprawie T‑548/08 Total SA przeciwko Komisji, w której wyrok został wydany tego samego dnia. We wspomnianej sprawie spółka dominująca Total SA wyjaśniła w odpowiedzi na pytanie ustne Sądu, że w spornym okresie posiadała bezpośrednio lub pośrednio 100% kapitału spółki Total France.

12      Kwota grzywien nałożonych w niniejszym przypadku została obliczona na podstawie wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 23 ust. 2 lit. a) rozporządzenia 1/2003 (Dz.U. 2006, C 210, s. 2) (zwanych dalej „wytycznymi z 2006 r.”), które obowiązywały w momencie doręczenia ww. w pkt 2 spółkom pisma w sprawie przedstawienia zarzutów.

13      W przypadku skarżącej Komisja przede wszystkim uwzględniła wartość rocznej sprzedaży na właściwych rynkach. Wynosiła ona 31 133 865 EUR (w tym 1 993 620 EUR w odniesieniu do parafiny).

14      Następnie, ze względu na wagę naruszenia, Komisja uwzględniła 18% wartości rocznej sprzedaży wosków parafinowych i 15% wartości rocznej sprzedaży w odniesieniu do gaczu. Obliczone w ten sposób kwoty zostały pomnożone ze względu na czas trwania naruszenia przez 13 w odniesieniu do wosków parafinowych i przez 7 w odniesieniu do gaczu. Podobnie na podstawie pkt 25 wytycznych z 2006 r. Komisja dodała do kwoty podstawowej kwotę dodatkową (zwaną „opłatą wejściową”), stanowiącą 18% wartości rocznej sprzedaży wosków parafinowych i 15% wartości rocznej sprzedaży gaczu. Komisja ostatecznie określiła zatem kwotę podstawową grzywny w przypadku grupy Total na 75 390 000 EUR (motyw 671 zaskarżonej decyzji).

15      Komisja nie uwzględniła w odniesieniu do skarżącej żadnej okoliczności obciążającej ani łagodzącej, efektem czego kwota podstawowa grzywny nie została dostosowana na tej podstawie. Jednakże w celu zapewnienia skutku odstraszającego grzywny, uwzględniając wysokie całkowite obroty grupy Total, na podstawie pkt 30 wytycznych z 2006 r. Komisja ustaliła współczynnik na poziomie 1,7. Mnożąc kwotę podstawową przez ten współczynnik, Komisja określiła ostatecznie dostosowaną kwotę podstawową grzywny na 128 163 000 EUR.

16      Ze względu na brak obniżki kwoty grzywny na podstawie obwieszczenia Komisji w sprawie zwolnienia z grzywien oraz zmniejszania grzywien w przypadkach karteli (Dz.U. 2002, C 45, s. 3) dostosowana kwota podstawowa grzywny wynosząca 128 163 000 EUR jest równa całkowitej kwocie grzywny (motyw 785 zaskarżonej decyzji).

17      Zaskarżona decyzja stanowi między innymi, co następuje:

„Artykuł 1

Następujące przedsiębiorstwa naruszyły art. 81 ust. 1 [WE], a od dnia 1 stycznia 1994 r. – art. 53 porozumienia EOG, uczestnicząc we wskazanych okresach w ciągłym porozumieniu lub praktyce uzgodnionej w sektorze wosków parafinowych na wspólnym rynku, a od dnia 1 stycznia 1994 r. – w EOG:

[...]

Total France SA: od dnia 3 września 1992 r. do dnia 28 kwietnia 2005 r.; oraz

Total SA: od dnia 3 września 1992 r. do dnia 28 kwietnia 2005 r.

W przypadku następujących przedsiębiorstw naruszenie dotyczy także, w odniesieniu do wskazanych okresów, gaczu sprzedawanego odbiorcom końcowym na rynku niemieckim:

Total France SA: od dnia 30 października 1997 r. do dnia 12 maja 2004 r.; oraz

Total SA: od dnia 30 października 1997 r. do dnia 12 maja 2004 r.

[...]

Artykuł 2

Z tytułu naruszenia, o którym mowa w art. 1, nakłada się następujące grzywny na:

ENI SpA: 29 120 000 EUR;

Esso Société Anonyme Française: 83 588 400 EUR,

w tym tytułem odpowiedzialności solidarnej:

ExxonMobil Petroleum and Chemical BVBA i ExxonMobi1 Corporation w odniesieniu do kwoty 34 670 400 EUR, w tym solidarnie z Esso Deutschland GmbH w odniesieniu do kwoty 27 081 600 EUR;

Tudapetrol Mineralölerzeugnisse Nils Hansen KG: 12 000 000 EUR;

Hansen & Rosenthal KG solidarnie z H&R Wax Company Vertrieb GmbH: 24 000 000 EUR,

w tym solidarnie z

H&R ChemPharm GmbH w odniesieniu do kwoty 22 000 000 EUR;

MOL Nyrt.: 23 700 000 EUR;

Repsol YPF Lubricantes y Especialidades SA solidarnie z Repsol Petróleo SA i Repsol YPF SA: 19 800 000 EUR;

Sasol Wax GmbH: 318 200 000 EUR,

w tym solidarnie z:

Sasol Wax International AG, Sasol Holding in Germany GmbH i Sasol Limited w odniesieniu do kwoty 250 700 000 EUR;

Shell Deutschland Oil GmbH, Shell Deutschland Schmierstoff GmbH, Deutsche Shell GmbH, Shell International Petroleum Company Limited, the Shell Petroleum Company Limited, Shell Petroleum NV i the Shell Transport and Trading Company Limited: 0 EUR;

RWE-Dea AG solidarnie z RWE AG: 37 440 000 EUR;

Total France SA solidarnie z Total SA: 128 163 000 EUR”.

 Przebieg postępowania i żądania stron

18      Pismem złożonym w sekretariacie Sądu w dniu 17 grudnia 2008 r. skarżąca wniosła niniejszą skargę.

19      Skarżąca wnosi do Sądu o:

–        stwierdzenie nieważności art. 1 i 2 zaskarżonej decyzji w dotyczącym jej zakresie;

–        znaczne obniżenie kwoty grzywny nałożonej na nią na podstawie art. 2 zaskarżonej decyzji;

–        obciążenie Komisji kosztami postępowania.

20      Komisja wnosi do Sądu o:

–        oddalenie skargi;

–        obciążenie skarżącej kosztami postępowania.

 Co do prawa

21      Skarżąca w uzasadnieniu żądań mających na celu stwierdzenie nieważności części zaskarżonej decyzji i obniżenie kwoty nałożonej na nią grzywny podnosi jedenaście zarzutów.

22      Pierwszy zarzut dotyczy naruszenia art. 81 WE i uchybienia obowiązkowi uzasadnienia w zakresie oceny części naruszenia dotyczącej gaczu. Drugi zarzut dotyczy naruszenia art. 81 WE i uchybienia obowiązkowi uzasadnienia w zakresie dotyczącym wprowadzenia w życie praktyk związanych z woskami parafinowymi. Trzeci zarzut dotyczy naruszenia art. 81 WE oraz naruszenia zasady domniemania niewinności, zasady pewności prawa i zasady równego traktowania w związku z udziałem skarżącej w naruszeniu prawa po dniu 12 maja 2004 r. Czwarty zarzut dotyczy naruszenia art. 81 WE oraz zasady domniemania niewinności w związku z nieuwzględnieniem przez Komisję rzekomego przerwania uczestnictwa skarżącej w rozpatrywanych praktykach. Piąty zarzut dotyczy uchybienia obowiązkowi uzasadnienia oraz naruszenia wytycznych z 2006 r. w związku z okolicznością niewprowadzenia w życie porozumienia kartelowego. Szósty zarzut dotyczy uchybienia obowiązkowi uzasadnienia i wytycznych z 2006 r. przy ustaleniu okresu referencyjnego do oceny wysokości podstawowej kwoty grzywny. Siódmy zarzut dotyczy naruszenia wytycznych z 2006 r. i zasady proporcjonalności w wyniku uwzględnienia przez Komisję zbyt dużej określonej w procentach części wartości sprzedaży w odniesieniu do części naruszenia dotyczącej gaczu. Ósmy zarzut dotyczy naruszenia rozporządzenia nr 1/2003 i zasady proporcjonalności, zasady równego traktowania i zasady domniemania niewinności w zakresie dotyczącym metody obliczania grzywny ustalonej w wytycznych z 2006 r. Dziewiąty zarzut dotyczy naruszenia wytycznych z 2006 r. i zasad indywidualizacji kar i sankcji oraz proporcjonalności w zakresie dotyczącym określenia kwoty dodatkowej grzywny w celu zapewnienia odstraszającego skutku. Dziesiąty zarzut dotyczy naruszenia zasady proporcjonalności przy ustalaniu kwoty grzywny. Jedenasty zarzut dotyczy naruszenia art. 81 WE wynikającego z przypisania antykonkurencyjnego zachowania spółki Total France jej spółce dominującej, Total SA. Poza tym podczas rozprawy skarżąca podniosła dwunasty zarzut, dotyczący naruszenia prawa do obrony ze względu na włączenie do wartości sprzedaży uwzględnionej w celu obliczenia kwoty grzywny obrotów innych należących do grupy Total spółek.

23      Sąd uważa, że należy rozpocząć od zbadania drugiego zarzutu.

1.     W przedmiocie zarzutu drugiego, dotyczącego naruszenia art. 81 WE i uchybienia obowiązkowi uzasadnienia w zakresie dotyczącym praktyk związanych z woskami parafinowymi

24      Przede wszystkim należy przypomnieć, iż Komisja stwierdziła w motywie 2 zaskarżonej decyzji, zatytułowanym „Streszczenie naruszenia”, że adresaci uczestniczyli w jednolitym, złożonym i ciągłym naruszeniu art. 81 WE i art. 53 porozumienia EOG. W odniesieniu do wosków parafinowych naruszenie to polegało na „porozumieniach lub praktykach uzgodnionych dotyczących ustalania cen oraz wymiany i ujawniania poufnych informacji handlowych odnoszących się do wosków parafinowych” (część główna naruszenia) oraz na „podziale klientów lub rynków” (druga część naruszenia).

25      Skarżąca podnosi, że przeprowadzona przez Komisję ocena dowodów dotyczących dwóch pierwszych części naruszenia, związanych z woskami parafinowymi, jest błędna. Komisja naruszyła zatem jej zdaniem art. 81 WE i ciążący na niej obowiązek uzasadnienia.

26      W pierwszej części niniejszego zarzutu skarżąca podnosi, że spośród zachowań objętych główną częścią naruszenia można wykazać tylko wymianę informacji dotyczących sytuacji na rynku wosków parafinowych, wielkości sprzedaży i wysokości stosowanych cen, natomiast nie można na podstawie akt sprawy prawomocnie przyjąć w odniesieniu do niej, iż uczestniczyła ona w porozumieniach i praktykach uzgodnionych związanych z ustalaniem cen wosków parafinowych.

27      W drugiej części zarzutu skarżąca podnosi, że Komisja w sposób sprzeczny z prawem nie uwzględniła braku dowodu odnoszącego się do wprowadzenia w życie porozumień dotyczących ustalania cen.

28      W trzeciej części zarzutu skarżąca zarzuca Komisji, że za pomocą dowodów znajdujących się w aktach nie można wykazać jej uczestnictwa w drugiej części naruszenia, czyli w podziale rynków geograficznych i klientów podczas spotkań technicznych w odniesieniu do wosków parafinowych.

29      W czwartej części zarzutu skarżąca podnosi, że za pomocą przedstawionej przez nią analizy ekonomicznej cen sprzedaży można podważyć zarzucane jej przystąpienie do porozumienia dotyczącego ustalania cen.

 Uwagi wstępne

 W przedmiocie pojęć porozumienia i praktyki uzgodnionej

30      Artykuł 81 ust. 1 TFUE uznaje za niezgodne z rynkiem wewnętrznym i zakazane wszelkie porozumienia między przedsiębiorstwami, wszelkie decyzje związków przedsiębiorstw i wszelkie praktyki uzgodnione, które mogą wpływać na handel między państwami członkowskimi i których celem lub skutkiem jest zapobieżenie, ograniczenie lub zakłócenie konkurencji na rynku wewnętrznym.

31      Do istnienia porozumienia w rozumieniu art. 81 ust. 1 WE wystarczy, aby dane przedsiębiorstwa wyraziły wspólną wolę postępowania na rynku w określony sposób (wyroki Sądu: z dnia 17 grudnia 1991 r. w sprawie T‑7/89 Hercules Chemicals przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1711, pkt 256; z dnia 20 marca 2002 r. T‑9/99 w sprawie HFB i in. przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1487, pkt 199).

32      Można stwierdzić, że porozumienie w rozumieniu art. 81 ust. 1 WE jest zawarte w przypadku, gdy istnieje wola stron co do samej zasady ograniczenia konkurencji, nawet jeśli poszczególne elementy planowanego ograniczenia są wciąż przedmiotem negocjacji (zobacz podobnie ww. w pkt 31 wyrok w sprawie HFB i in. przeciwko Komisji, pkt 151–157, 206).

33      Pojęcie uzgodnionej praktyki oznacza pewien rodzaj koordynacji pomiędzy przedsiębiorstwami, która wprawdzie nie prowadzi jeszcze do zawarcia umowy we właściwym tego słowa znaczeniu, lecz pozwala świadomie na zastąpienie konkurencji wraz z jej zagrożeniami praktyczną współpracą przedsiębiorstw (wyroki Trybunału z dnia 8 lipca 1999 r.: w sprawie C‑49/92 P Komisja przeciwko Anic Partecipazioni, Rec. s. I‑4125, pkt 115; w sprawie C‑199/92 P Hüls przeciwko Komisji, Rec. s. I‑4287, pkt 158).

34      W tym względzie art. 81 ust. 1 WE sprzeciwia się wszelkim kontaktom między podmiotami gospodarczymi, zarówno bezpośrednim, jak i pośrednim, które mogłyby wywrzeć wpływ na postępowanie aktualnego lub potencjalnego konkurenta na rynku bądź ujawnić temu konkurentowi postępowanie, które podmiot ten sam zdecydował się lub planuje realizować na rynku, jeżeli celem lub skutkiem tych kontaktów jest ograniczenie konkurencji (zob. podobnie ww. w pkt 33 wyrok w sprawie Komisja przeciwko Anic Partecipazioni, pkt 116, 117).

 W przedmiocie zasad oceny dowodów

35      Zgodnie z orzecznictwem na Komisji ciąży obowiązek wykazania stwierdzonego przez nią naruszenia i przedstawienia dowodów, które w sposób wystarczający pod względem prawnym pozwalają wykazać istnienie okoliczności faktycznych stanowiących naruszenie (zob. wyrok Trybunału z dnia 17 grudnia 1998 r. w sprawie C‑185/95 P Baustahlgewebe przeciwko Komisji, Rec. s. I‑8417, pkt 58; wyrok Sądu z dnia 27 września 2006 r. w sprawach połączonych T‑44/02 OP, T‑54/02 OP, T‑56/02 OP, T‑60/02 OP i T‑61/02 OP Dresdner Bank i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑3567, pkt 59 i przytoczone tam orzecznictwo).

36      Jeśli chodzi o zakres kontroli sądowej, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sąd, w przypadku gdy wpływa do niego skarga o stwierdzenie nieważności decyzji wydanej na podstawie art. 81 ust. 1 WE, powinien zasadniczo dokonać całościowej kontroli pod kątem tego, czy spełnione są przesłanki zastosowania art. 81 ust. 1 WE (zob. wyrok Sądu z dnia 26 października 2000 r. w sprawie T‑41/96 Bayer przeciwko Komisji, Rec. s. II‑3383, pkt 62 i przytoczone tam orzecznictwo).

37      W tym kontekście wątpliwości sądu powinny być rozpatrywane na korzyść przedsiębiorstwa będącego adresatem decyzji stwierdzającej naruszenie. Sąd nie może zatem uznać, że Komisja wykazała w wymagany prawem sposób istnienie danego naruszenia, jeżeli ma on jeszcze wątpliwości w tym względzie, zwłaszcza w ramach skargi o stwierdzenie nieważności decyzji nakładającej grzywnę (ww. w pkt 35 wyrok w sprawach połączonych Dresdner Bank i in. przeciwko Komisji, pkt 60).

38      W tej ostatniej sytuacji konieczne jest bowiem poszanowanie przewidzianej w szczególności w art. 6 ust. 2 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisanej w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r., zasady domniemania niewinności, należącej do praw podstawowych, które stanowią zasady ogólne prawa Unii Europejskiej. Zważywszy na charakter omawianych naruszeń, jak również na charakter i stopień surowości związanych z nimi sankcji, zasada domniemania niewinności ma zastosowanie głównie do postępowań w przedmiocie naruszenia reguł konkurencji odnoszących się do przedsiębiorstw, które mogą zostać zakończone orzeczeniem grzywien lub okresowych kar pieniężnych (zob. podobnie ww. w pkt 35 wyrok w sprawach połączonych Dresdner Bank i in. przeciwko Komisji, pkt 61 i przytoczone tam orzecznictwo).

39      Tak więc konieczne jest, by Komisja wskazała precyzyjne i spójne dowody w celu wykazania istnienia naruszenia. Niemniej jednak należy podkreślić, że nie każdy z dowodów dostarczonych przez Komisję musi koniecznie odpowiadać tym kryteriom w odniesieniu do każdego elementu naruszenia. Wystarczy, by zbiór wskazanych przez instytucję poszlak, rozpatrywany jako całość, odpowiadał temu wymogowi (ww. w pkt 35 wyrok w sprawach połączonych Dresdner Bank i in. przeciwko Komisji, pkt 62, 63 i przytoczone tam orzecznictwo).

40      Poszlaki wskazane przez Komisję w zaskarżonej decyzji w celu dowiedzenia dopuszczenia się przez przedsiębiorstwo naruszenia art. 81 ust. 1 WE winny być oceniane nie odrębnie, ale jako całość (zob. wyrok Sądu z dnia 8 lipca 2008 r. w sprawie T‑53/03 BPB przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑1333, pkt 185 i przytoczone tam orzecznictwo).

41      Należy wskazać również na to, że w praktyce Komisja często jest zobowiązana do udowodnienia istnienia naruszenia w warunkach mało sprzyjających temu zadaniu, ponieważ od czasu wystąpienia okoliczności faktycznych stanowiących naruszenie mogło upłynąć wiele lat, i że wiele przedsiębiorstw objętych dochodzeniem nie współpracowało aktywnie z Komisją. Jeżeli więc Komisja jest zobligowana do wykazania, że bezprawne porozumienie o ustalaniu cen zostało zawarte, byłoby nadmiernym wymogiem, aby dostarczyła ona jeszcze dowodu szczególnego mechanizmu, za pomocą którego cel ten miałby być osiągnięty. Przedsiębiorstwu winnemu naruszenia byłoby bowiem zbyt łatwo uniknąć jakiejkolwiek kary, jeżeli mogłoby ono podnieść argument, że informacje przedstawione w odniesieniu do funkcjonowania bezprawnego porozumienia są zbyt niejasne w sytuacji, w której istnienie porozumienia i jego antykonkurencyjny cel zostały wykazane w sposób wystarczający. Przedsiębiorstwa mogą bronić się odpowiednio w takiej sytuacji w ten sposób, że mają możliwość zajęcia stanowiska wobec wszystkich dowodów przedstawionych przeciwko nim przez Komisję (wyrok Sądu z dnia 8 lipca 2004 r. w sprawach połączonych T‑67/00, T‑68/00, T‑71/00 i T‑78/00 JFE Engineering i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑2501, pkt 203).

42      Jeżeli chodzi o środki dowodowe, na które można powoływać się w celu wykazania naruszenia art. 81 WE, zasadą mającą pierwszeństwo w prawie Unii jest zasada swobodnej oceny dowodów (wyrok Sądu z dnia 8 lipca 2004 r. w sprawie T‑50/00 Dalmine przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑2395, pkt 72).

43      Co się tyczy wartości dowodowej różnych środków dowodowych, jedynym kryterium oceny przedstawionych dowodów jest ich wiarygodność (ww. w pkt 42 wyrok w sprawie Dalmine przeciwko Komisji, pkt 72).

44      Zgodnie z ogólnie obowiązującymi zasadami dotyczącymi przeprowadzenia dowodu wiarygodność, a zatem wartość dowodowa dokumentu, zależy od pochodzenia dokumentu, okoliczności jego sporządzenia, jego adresata, a także od jego treści (wyrok Sądu z dnia 15 marca 2000 r. w sprawach połączonych T‑25/95, T‑26/95, od T‑30/95 do T‑32/95, od T‑34/95 do T‑39/95, od T‑42/95 do T‑46/95, T‑48/95, od T‑50/95 do T‑65/95, od T‑68/95 do T‑71/95, T‑87/95, T‑88/95, T‑103/95 i T‑104/95 Cimenteries CBR i in. przeciwko Komisji, Rec. s. II‑491, pkt 1053, 1838).

45      Jeśli w celu stwierdzenia istnienia naruszenia Komisja opiera się wyłącznie na zachowaniu danych przedsiębiorstw na rynku, wystarczy, że wspomniane przedsiębiorstwa wykażą istnienie okoliczności, które stawiają w innym świetle fakty ustalone przez Komisję i które pozwalają tym samym zastąpić innym przekonywającym wyjaśnieniem faktów wyjaśnienie, jakie instytucja ta przyjęła w celu stwierdzenia istnienia naruszenia wspólnotowych reguł konkurencji (zobacz podobnie ww. w pkt 41 wyrok w sprawach połączonych JFE Engineering i in. przeciwko Komisji, pkt 186).

46      Natomiast w przypadku gdy Komisja oparła się na dowodach z dokumentów, przedsiębiorstwa, do których została skierowana ta decyzja, są zobowiązane nie tylko do samego przedstawienia przekonywającej alternatywy dla stanowiska Komisji, lecz również do wykazania, że dowody przyjęte w zaskarżonej decyzji w celu wykazania istnienia naruszenia są niewystarczające (ww. w pkt 41 wyrok w sprawach połączonych JFE Engineering i in. przeciwko Komisji, pkt 187). Taka ocena dowodów nie narusza zasady domniemania niewinności (zob. podobnie wyrok Trybunału z dnia 8 lipca 1999 r. w sprawie C‑235/92 P Montecatini przeciwko Komisji, Rec. s. I‑4539, pkt 181).

47      Ponieważ zakaz udziału w praktykach i porozumieniach antykonkurencyjnych oraz sankcje, które grożą podmiotom naruszającym prawo, są powszechnie znane, jest też normalne, że działania, które obejmują te praktyki i porozumienia, mają miejsce poza prawem, że spotkania odbywają się potajemnie, a dokumentacja z tym związania jest ograniczona do minimum. Nie można zatem wymagać od Komisji, aby przedstawiła dowody wykazujące w sposób wyraźny nawiązanie kontaktu pomiędzy danymi podmiotami. Nawet w przypadku wykrycia przez Komisję takich dowodów będą one zazwyczaj fragmentaryczne i rozproszone, a więc często zachodzi konieczność odtworzenia niektórych szczegółów w drodze dedukcji. Istnienie praktyki antykonkurencyjnej lub porozumienia antykonkurencyjnego może więc zostać wyprowadzone z szeregu zbieżnych zdarzeń i poszlak, które – analizowane łącznie – mogą stanowić, w braku innego spójnego wytłumaczenia, dowód naruszenia reguł konkurencji (wyrok Trybunału z dnia 7 stycznia 2004 r. w sprawach połączonych C‑204/00 P, C‑205/00 P, C‑211/00 P, C‑213/00 P, C‑217/00 P i C‑219/00 P Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, Rec. s. I‑123, pkt 55–57; zob. także ww. w pkt 35 wyrok w sprawach połączonych Dresdner Bank i in. przeciwko Komisji, pkt 64, 65 i przytoczone tam orzecznictwo).

48      Z zasady swobodnej oceny dowodów wynika, że nawet jeśli brak dowodów z dokumentów może okazać się istotny w ramach całościowej oceny zbioru poszlak, na jakich opiera się Komisja, to nie umożliwia on sam w sobie zainteresowanemu przedsiębiorstwu podważenia twierdzeń tej instytucji poprzez przedstawienie alternatywnego wytłumaczenia okoliczności faktycznych. Jest tak jedynie w przypadku, gdy dowody przedstawione przez Komisję nie pozwalają wykazać istnienia naruszenia w jednoznaczny sposób i bez konieczności dokonywania wykładni (zob. podobnie wyrok Sądu z dnia 12 września 2007 r. w sprawie T‑36/05 Coats Holdings i Coats przeciwko Komisji, niepublikowany w Zbiorze, pkt 74).

49      Przytoczone wyżej orzecznictwo ma w drodze analogii zastosowanie do art. 53 porozumienia EOG.

 W przedmiocie części pierwszej zarzutu, dotyczącej zarzucanego braku dowodu umożliwiającego wykazanie, że doszło do istnienia porozumień lub praktyk uzgodnionych mających na celu ustalanie cen wosków parafinowych

50      W ramach niniejszej części zarzutu skarżąca podważa zasady zastosowane przez Komisję w ramach oceny dowodów i ocenę dowodów w odniesieniu do spotkań technicznych, w przypadku których instytucja ta stwierdziła istnienie porozumienia lub praktyki uzgodnionej mającej na celu ustalanie cen wosków parafinowych.

 W przedmiocie zawartego w zaskarżonej decyzji opisu głównej części naruszenia

51      W pkt 4.1 zaskarżonej decyzji, zatytułowanym „Zasady podstawowe i funkcjonowanie kartelu”, Komisja opisała w następujący sposób treść praktyk polegających na ustalaniu cen:

„[...]

(106) Spotkania techniczne zawsze podzielone były na dwie części: dyskusję wstępną dotyczącą kwestii technicznych, a następnie dyskusję o charakterze antykonkurencyjnym dotyczącą między innymi ustalania cen, podziału rynków i klientów (w niektórych przypadkach), a także wymiany i ujawniania poufnych informacji handlowych, takich jak aktualna i przyszła polityka cen, klienci, zdolności produkcyjne i wielkość sprzedaży.

(107) Dyskusje dotyczące cen i potencjalnych podwyżek cen zwykle odbywały się pod koniec spotkań technicznych. Ogólnie rzecz biorąc, grupa Sasol analizowała dyskusje dotyczące cen, a następnie ceny i cenowe strategie polityczne były omawiane przez wszystkich uczestników w formie »tour de table«. Dyskusje dotyczyły jednocześnie podwyżek cen i cen docelowych dla poszczególnych klientów oraz ogólnych podwyżek cen, a także cen minimalnych i cen docelowych dla całego rynku. Podwyżki cen były zwykle uzgadnianie w wartościach bezwzględnych, a nie w procentach (na przykład 60 EUR na tonę w przypadku rafinowanych wosków parafinowych). Ceny minimalne były uzgadnianie nie tylko w przypadku, gdy istniało porozumienie dotyczące podwyżki cen, ale także wtedy, gdy podwyżka cen była niewykonalna (na przykład w okresie spadku cen).

[...]

(109) Przedstawiciele przedsiębiorstw wymieniali się między innymi poufnymi informacjami handlowymi oraz ujawniali swe strategie ogólne.

(110) Przedsiębiorstwa, z wyjątkiem MOL, były reprezentowane przez przedstawicieli, którzy mieli uprawnienia do określania strategii cenowej ich przedsiębiorstw oraz ustalania cen dla poszczególnych klientów [...].

(111) Podczas większości spotkań technicznych dyskusje dotyczące cen dotyczyły co do zasady wosków parafinowych, a rzadko wyłącznie poszczególnych rodzajów wosków parafinowych (jak woski parafinowe rafinowane, woski parafinowe półrafinowane, mieszanki wosków/woski specjalne, woski parafinowe twarde lub woski hydrorafinowane). Ponadto dla wszystkich przedsiębiorstw było oczywiste, że ceny wszystkich wosków parafinowych wzrosną o taką samą kwotę lub ten sam procent.

      [...]

(113) Rezultat spotkań technicznych był co do zasady wprowadzany w życie poprzez ogłoszenie podwyżek cen klientom lub unieważnienie istniejących formuł cenowych. Sporadyczne przypadki oszustw lub niestosowania ustaleń spotkań technicznych były omawianie podczas kolejnych spotkań (zob. na przykład motywy 149 i 157). Co do zasady jedno z przedsiębiorstw podejmowało inicjatywę i rozpoczynało podwyższanie cen. Zasadniczo było to przedsiębiorstwo Sasol, ale zwracało się ono czasami do innego uczestnika, aby to on rozpoczął podwyższanie cen. Niedługo po ogłoszeniu przez przedsiębiorstwo klientom zamiaru podwyższenia cen inni dostawcy czynili to samo i także ogłaszali podwyżki cen. Osoby reprezentujące przedsiębiorstwa podczas spotkań technicznych informowały innych o działaniach podjętych w celu wprowadzenia w życie rezultatów spotkań technicznych. Informacje te były przekazywane ustnie lub poprzez przesłanie kopii ogłoszeń o podwyżce cen lub unieważnienia cen do jednego lub wszystkich przedsiębiorstw [uczestniczących w kartelu]. Komisja odkryła bowiem, że takie ogłoszenia były przesyłane pomiędzy stronami. Wykryto około 150 pism tego rodzaju, które zostały przesłane w okresie sześciu tygodni po spotkaniach technicznych. Oświadczono również, że zgodnie z porozumieniem reprezentowane przedsiębiorstwa nie powinny wykorzystywać wprowadzenia w życie uzgodnionej podwyżki cen w celu zwiększenia ich własnego udziału w rynku. Oświadczenie to nie zostało podważone w odpowiedziach na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów”.

52      W pkt 4.2 zaskarżonej decyzji, zatytułowanym „Szczegółowe informacje dotyczące spotkań technicznych”, Komisja najpierw przedstawiła tabelę pokrótce wskazującą miejsca i daty spotkań technicznych, a także przedsiębiorstwa w nich uczestniczące (motyw 124 zaskarżonej decyzji). Następnie zbadała dostępne dowody dotyczące każdego z posiedzeń technicznych (motywy 126–177 zaskarżonej decyzji).

53      W pkt 5.3 zaskarżonej decyzji, zatytułowanym „Charakter rozpatrywanego w niniejszej sprawie naruszenia”, Komisja wyjaśniła mające zastosowanie w rozpatrywanym przypadku zasady kwalifikacji zachowań antykonkurencyjnych:

„[...]

(205) [W] przypadku długotrwałego i złożonego naruszenia nie jest konieczne, aby Komisja kwalifikowała je jako [porozumienie lub praktykę uzgodnioną]. Pojęcia [porozumienia lub praktyki uzgodnionej] są niejednoznaczne i mogą się pokrywać. Zachowanie antykonkurencyjne może zmieniać się w czasie, a jego mechanizmy mogą być dostosowane lub wzmocnione w celu uwzględnienia zmieniającej się sytuacji. Takie rozróżnienie może nawet okazać się niemożliwe, ponieważ naruszenie może jednocześnie posiadać cechy każdej z form zakazanego zachowania, podczas gdy niektóre z tych zachowań, rozpatrywane odrębnie, mogłyby być zdefiniowane jako przybierające daną formę. Sztuczne byłoby przyjęcie w ramach analizy podziału tego, co stanowi wyraźnie wprowadzenie w życie zachowań posiadających jeden jednolity i ogólny cel, na szereg odrębnych form naruszeń. Jeden i ten sam kartel może zatem jednocześnie stanowić porozumienie i praktykę uzgodnioną. Artykuł 81 [WE] nie przewiduje szczególnej klasyfikacji złożonego naruszenia, takiego jak opisane w niniejszej decyzji.

(206) Ze względu na to, że rozpatrywany kartel miał wielu członków, których zachowanie antykonkurencyjne może być zakwalifikowane w zależności od czasu trwania jako porozumienie lub praktyka uzgodniona (naruszenia złożone), Komisja nie ma potrzeby przeprowadzania szczegółowej oceny, do jakiej kategorii należy każdy typ zachowania”.

54      Następnie w tym samym punkcie zaskarżonej decyzji Komisja opisała treść naruszenia w następujący sposób:

„5.3.2 Stosowanie

(210)  Na podstawie okoliczności faktycznych opisanych w [pkt] 4 niniejszej decyzji zostało wykazane, że wszystkie przedsiębiorstwa objęte niniejszym postępowaniem uczestniczyły w mających znamiona zmowy działaniach dotyczących wosków parafinowych, a w przypadku spółek wymienionych w motywie 2 ‒ gaczu, [...] oraz że regularnie uczestniczyły w spotkaniach, podczas których omawiano:

1)      ustalanie cen[;]

2)      [...] podział klientów lub podział rynków[;]

3)      ujawnianie i wymianę poufnych informacji handlowych, w szczególności na temat klientów, określania cen, zdolności produkcyjnych i wielkości sprzedaży[;]

[...]

5.3.2.2 Ustalanie cen

(240) Z motywów 98, 107, 126, 128, 131, 133, 135, 137, 139, 140, 142, 145, 147, 149, 152, 153, 156, 157, 163, 168, 174, 176 i 177 wynika, że rozpatrywane przedsiębiorstwa ustalały ceny minimalne i podwyżki cen (działanie zwane dalej »ustalaniem ceny«).

(241) Grupy ExxonMobil, Repsol, Sasol i Shell potwierdziły istnienie praktyk polegających na ustalaniu ceny [zob. motyw 107] i ponownie potwierdziły tę informację podczas ich przesłuchania, a także w pisemnej odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów”.

55      Z załącznika do zaskarżonej decyzji wynika, że skarżąca uczestniczyła w 39 spotkaniach technicznych i „spotkaniach dotyczących gaczu” spośród 51 wszystkich spotkań, które odbyły się w okresie jej uczestnictwa w kartelu, czyli od dnia 3 września 1992 r. do dnia 28 kwietnia 2005 r.

 W przedmiocie mocy dowodowej dowodów zebranych przez Komisję

56      Przede wszystkim należy zbadać dowody dotyczące treści dyskusji prowadzonych podczas spotkań technicznych, na których Komisja oparła się w zaskarżonej decyzji. Są to oświadczenia przedsiębiorstw i odręczne notatki pochodzące z okresu, w którym obywały się spotkania techniczne, przygotowane albo podczas danego spotkania technicznego, albo po nim, i opisujące treść przeprowadzonych w jego trakcie dyskusji.

57      W tym względzie skarżąca podważa zasady wykładni dowodów, jakie Komisja zastosowała w zaskarżonej decyzji, a także moc dowodową oświadczeń i dowodów z dokumentów.

–       Oświadczenia przedsiębiorstw

58      Należy podnieść, że zgodnie z oświadczeniem złożonym przez grupę Sasol w dniu 12 maja 2005 r. spotkania techniczne co do zasady prowadziły do mających znamiona zmowy działań, ponieważ omawiano podczas nich podwyżki i obniżki cen i wymieniano się informacjami na temat cen brutto i planów w zakresie zdolności produkcyjnych.

59      Zgodnie z oświadczeniem złożonym przez grupę Repsol w dniu 19 maja 2005 r. podczas spotkań technicznych prowadzono dyskusje na temat wysokości cen stosowanych przez ich uczestników.

60      Grupa Shell oświadczyła, że wszystkie spotkania techniczne dotyczyły ustalania cen. Zgodnie z jej oświadczeniem z dnia 14 czerwca 2006 r. co najmniej od 1999 r., kiedy to zgodnie z wyjaśnieniami udzielonymi przez jej przedstawiciela zaczęła ona uczestniczyć w spotkaniach technicznych, decyzje dotyczące cen wosków parafinowych nigdy nie były podejmowane jednostronnie, ale zawsze były uzgadnianie przez konkurentów podczas spotkań technicznych.

61      Poza tym te same przedsiębiorstwa stwierdziły także w tych samych oświadczeniach, że podczas kilku spotkań technicznych uczestnicy rzeczywiście uzgadniali ceny minimalne lub podwyżki cen, a czasami także środki skutkujące podwyżkami cen. Poza tym ze wspomnianych oświadczeń wynika, że grupa Total w pełni uczestniczyła w tych antykonkurencyjnych uzgodnieniach.

62      Ponadto należy podnieść, że Komisja odniosła się do rozpatrywanych oświadczeń (zob. pkt 58–61 powyżej) w motywach 107 i 113 zaskarżonej decyzji.

63      Skarżąca podnosi, że oświadczenia złożone na podstawie komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r. miały ograniczoną moc dowodową, zwłaszcza w przypadku, gdy nie zostały poparte żadnym innym dowodem. Wspomniane oświadczenia są bowiem z samej swej natury subiektywne, a ich celem jest „przerzucenie winy na innych”. Poza tym grupy Sasol i Repsol złożyły oświadczenia dotyczące wagi naruszenia „zachęcane przez Komisję” oraz po to, aby skorzystać z zastosowania komunikatu w sprawie współpracy.

64      Należy podnieść, że sąd Unii zbadał i oddalił takie argumenty.

65      Zgodnie z orzecznictwem żaden przepis ani żadna ogólna zasada prawa Unii nie zakazują Komisji wykorzystania przeciwko przedsiębiorstwu oświadczeń innych przedsiębiorstw oskarżanych o uczestnictwo w kartelu. Gdyby tak nie było, ciężar dowodu zachowań sprzecznych z art. 81 WE, który spoczywa na Komisji, byłby nie do udźwignięcia i nie do pogodzenia z misją nadzoru właściwego stosowania tych przepisów (ww. w pkt 41 wyrok w sprawach połączonych JFE Engineering i in. przeciwko Komisji, pkt 192).

66      Szczególnie wysoka wartość dowodowa może ponadto być przyznana oświadczeniom, które, po pierwsze, są wiarygodne, po drugie, są składane w imieniu przedsiębiorstwa, po trzecie, pochodzą od osób mających zawodowy obowiązek działania w interesie tego przedsiębiorstwa, po czwarte, są sprzeczne z interesem składającej je osoby, po piąte, pochodzą od bezpośredniego świadka opisanych przez niego okoliczności, i po szóste, zostały złożone na piśmie w sposób rozważny i po głębokim zastanowieniu (zob. podobnie ww. w pkt 41 wyrok w sprawach połączonych JFE Engineering i in. przeciwko Komisji, pkt 205–210).

67      Ponadto nawet jeśli należy zasadniczo założyć pewną podejrzliwość w odniesieniu do zeznań złożonych dobrowolnie przez głównych uczestników niedozwolonego porozumienia ze względu na wskazywaną przez skarżące możliwość, iż uczestnicy ci prawdopodobnie będą zmierzać do umniejszenia znaczenia swojego udziału w naruszeniu i wyolbrzymienia udziału pozostałych uczestników, faktem jest, że wystąpienie o skorzystanie z zastosowania komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r. w celu uzyskania zwolnienia z grzywny lub zmniejszenia jej wysokości nie musi koniecznie stanowić zachęty do przedstawiania nieprawdziwych dowodów dotyczących pozostałych uczestników kartelu. W istocie rzeczy jakakolwiek próba wprowadzenia Komisji w błąd mogłaby podać w wątpliwość szczerość wnioskodawcy, jak również kompletność współpracy, a tym samym wystawić na niebezpieczeństwo szansę skorzystania przez wnioskodawcę w pełni z komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r. (zob. podobnie wyrok Sądu z dnia 16 listopada 2006 r. w sprawie T‑120/04 Peróxidos Orgánicos przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑4441, pkt 70).

68      W szczególności należy uznać, że fakt, iż dana osoba przyznaje, że popełniła naruszenie, i w ten sposób potwierdza istnienie okoliczności faktycznych wykraczających poza te, których istnienie można było wyprowadzić bezpośrednio z odnośnych dokumentów, implikuje a priori, o ile nie występują okoliczności szczególne wskazujące na coś przeciwnego, że osoba ta postanowiła mówić prawdę. Ponadto oświadczenia sprzeczne z interesem podmiotu, który je składa, należy z zasady postrzegać jako dowody szczególnie wiarygodne (ww. w pkt 41 wyrok w sprawach połączonych JFE Engineering i in. przeciwko Komisji, pkt 211, 212; wyroki Sądu: z dnia 26 kwietnia 2007 r. w sprawach połączonych T‑109/02, T‑118/02, T‑122/02, T‑125/02, T‑126/02, T‑128/02, T‑129/02, T‑132/02 i T‑136/02 Bolloré i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑947, pkt 166; z dnia 8 lipca 2008 r. w sprawie T‑54/03 Lafarge przeciwko Komisji, niepublikowany w Zbiorze, pkt 59).

69      W niniejszym przypadku rozpatrywane oświadczenia zostały złożone na podstawie zeznań osób, które uczestniczyły w spotkaniach technicznych, po głębokim zastanowieniu i obciążały także przedsiębiorstwa, w imieniu których zostały złożone. Ponadto oświadczenia te co do zasady pokrywają się z opisem naruszenia, co dodatkowo wzmacnia ich wiarygodność. A zatem w rozumieniu orzecznictwa przytoczonego w pkt 66 powyżej i wbrew twierdzeniom skarżącej są one wyjątkowo wiarygodne.

70      Ponadto skarżąca nie wskazuje żadnego odniesienia lub dowodu mogących poprzeć jej twierdzenie, zgodnie z którym grupy Sasol i Repsol złożyły oświadczenia „zachęcane przez Komisję”. Poza tym komunikat w sprawie współpracy z 2002 r. nie zawiera żadnej zachęty do wyolbrzymienia wagi naruszenia i nie można niczego takiego stwierdzić również w niniejszym przypadku. Przeciwnie, należy podkreślić, że oświadczenia zostały złożone przez grupy Sasol, Repsol i ExxonMobil już po przeprowadzeniu kontroli, efektem czego przedsiębiorstwa te mogły podejrzewać, że są małe szanse na to, iż zdołałyby one przedłożyć Komisji jako pierwsze informacje umożliwiające nakazanie przeprowadzenia kontroli lub stwierdzenie istnienia kartelu (zob. pkt 8 komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r.). Zgodnie zatem z ich opinią były duże szanse na to, że co najwyżej mogą one otrzymać obniżkę kwoty grzywny wynoszącą maksymalnie 50% (zob. pkt 23 komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r.). W takich okolicznościach nie istniał żaden powód ekonomiczny, który mógłby zachęcić ww. przedsiębiorstwa do przedstawienia naruszenia jako poważniejszego niż było ono w rzeczywistości, ponieważ większa waga naruszenia doprowadziłaby do podwyższenia kwoty nałożonych na nie grzywien. Wreszcie należy przypomnieć, że przedstawienie fałszywych informacji w oświadczeniach może pozbawić przedsiębiorstwo możliwości skorzystania z zastosowania komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r. (zob. pkt 67 powyżej).

71      A zatem należy oddalić argumenty skarżącej dotyczące rzekomej „zachęty” dla przedsiębiorstw, które składają wniosek o zastosowanie komunikatu w sprawie współpracy, do przedstawienia naruszenia jako poważniejszego niż było ono w rzeczywistości.

72      Poza tym skarżąca podnosi, że Komisja nie może opierać swych wniosków na wydanym przez przedsiębiorstwo oświadczeniu, którego prawdziwość jest kwestionowana przez kilka oskarżonych przedsiębiorstw i które nie jest poparte żadnymi innymi dowodami.

73      Z pewnością zgodnie z orzecznictwem oświadczenie przedsiębiorstwa, któremu zarzuca się udział w kartelu, a którego to oświadczenia prawdziwość jest kwestionowana przez szereg innych przedsiębiorstw, którym zarzuca się udział w kartelu, nie może być uważane za stanowiące wystarczający dowód istnienia naruszenia popełnionego przez te ostatnie, jeżeli nie jest poparte innymi dowodami, przy czym wymagany stopień, w jakim musi być ono potwierdzone, może być niższy ze względu na wiarygodność omawianych oświadczeń (ww. w pkt 41 wyrok w sprawach połączonych JFE Engineering i in. przeciwko Komisji, pkt 219, 220).

74      Jednakże w niniejszym przypadku Komisja nie oparła się na oświadczeniu jednego uczestnika, które zostało zakwestionowane przez innych uczestników, ale na oświadczeniach złożonych niezależnie przez kilka przedsiębiorstw, które to oświadczenia pokrywają się co do zasady z opisem naruszenia (zob. pkt 58–61 powyżej). Ponadto Komisja oparła się na licznych dowodach z dokumentów, które uzupełniają treść oświadczeń przedsiębiorstw, których część zostanie zbadana w pkt 76 i nast. poniżej, i pokrywają się z nią.

75      A zatem rozpatrywane oświadczenia stanowią część całościowego materiału dowodowego świadczącego o tym, że podczas spotkań technicznych, w których uczestniczyła skarżąca, zawierano porozumienia dotyczące ustalania cen wosków parafinowych lub decydowano o prowadzeniu praktyk uzgodnionych w tym zakresie. W związku z tym należy oddalić argumenty skarżącej podważające moc dowodową owych oświadczeń.

–       Dowody z dokumentów

76      Należy podnieść, że zaskarżona decyzja zawiera odniesienia do bardzo wielu współczesnych naruszeniu dowodów z dokumentów odnalezionych w pomieszczeniach uczestniczących w nim przedsiębiorstw w trakcie kontroli. Tymi dowodami z dokumentów są przede wszystkim odręczne notatki sporządzone przez przedstawicieli grupy MOL i protokoły ze spotkań „Blauer Salon” grupy Sasol.

77      Skarżąca podważa moc dowodową tych dowodów z dokumentów. Podnosi ona, że choć notatki odręczne zostały sporządzone w trakcie spotkań technicznych, tak jak notatki MOL, to nie są one wyczerpujące i zawierają znaki oraz symbole, których znaczenie zna ich autor. W odniesieniu do protokołów ze spotkań „Blauer Salon” grupy Sasol skarżąca twierdzi, że ich moc dowodowa jest ograniczona, ponieważ nie zostały one sporządzone ani w trakcie spotkań technicznych, ani przez osobę, która w nich uczestniczyła. Ponadto niektóre informacje zawarte w tych protokołach są wynikiem ustaleń dokonanych poza ramami spotkań technicznych. Argument Komisji, że zostały one sporządzone in tempore non suspecto, nie może być uwzględniony, tym bardziej że ich treść jest niejasna.

78      Należy podnieść, że Sąd i Trybunał miały już okazję zbadać i oddalić takie argumenty.

79      A zatem jak wynika z orzecznictwa przytoczonego w pkt 47 powyżej, ze względu na to, iż zakaz udziału w praktykach i porozumieniach antykonkurencyjnych oraz sankcje, które grożą podmiotom naruszającym prawo, są powszechnie znane, jest też normalne, że działania, które obejmują te praktyki i porozumienia, mają miejsce poza prawem, że spotkania odbywają się potajemnie, a dokumentacja z tym związana jest zazwyczaj ograniczona do minimum. Nawet w przypadku wykrycia przez Komisję dowodów wyraźnie wskazujących na bezprawne kontakty pomiędzy przedsiębiorcami, jak na przykład protokołów ze spotkania, dowody te są zazwyczaj fragmentaryczne i rozproszone, a więc często zachodzi konieczność odtworzenia niektórych szczegółów w drodze dedukcji.

80      Poza tym zgodnie z orzecznictwem przy ocenie mocy dowodowej dowodów z dokumentów należy nadać istotną wagę okoliczności, że dokument został sporządzony w bezpośrednim związku z okolicznościami faktycznymi (wyroki Sądu: z dnia 11 marca 1999 r. w sprawie T‑157/94 Ensidesa przeciwko Komisji, Rec. s. II‑707, pkt 312; z dnia 16 grudnia 2003 r. w sprawach połączonych T‑5/00 i T‑6/00 Nederlandse Federatieve Vereniging voor de Groothandel op Elektrotechnisch Gebied i Technische Unie przeciwko Komisji, Rec. s. II‑5761, pkt 181) lub przez bezpośredniego świadka tych okoliczności (ww. w pkt 41 wyrok w sprawach połączonych JFE Engineering i in. przeciwko Komisji, pkt 207).

81      Brak daty lub podpisu na dokumencie, czy też fakt, że jest on niestarannie napisany, nie pozbawia tego dokumentu całej mocy dowodowej, gdy jego pochodzenie, prawdopodobna data i treść mogą być określone z wystarczającą pewnością (wyrok Sądu z dnia 13 grudnia 2006 r. w sprawach połączonych T‑217/03 i T‑245/03 FNCBV przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑4987, pkt 124; zob. także podobnie wyrok Sądu z dnia 10 marca 1992 r. w sprawie T‑11/89 Shell przeciwko Komisji, Rec. s. II‑757, pkt 86).

82      Tymczasem w niniejszym przypadku, jak stwierdziła Komisja w motywie 215 zaskarżonej decyzji, notatki pochodzące od grupy MOL zostały sporządzone w trakcie spotkań przez osobę, która w nich uczestniczyła, a treść owych notatek jest ustrukturowana i stosunkowo szczegółowa. A zatem moc dowodowa tych notatek jest bardzo duża. W przypadku protokołów ze spotkań „Blauer Salon” grupy Sasol chodzi o dokumenty pochodzące z okresu, w którym miały miejsce okoliczności faktyczne, i sporządzone in tempore non suspecto bądź niedługo po każdym spotkaniu technicznym. Nawet jeśli osoba, która je sporządziła, nie uczestniczyła w spotkaniach technicznych, to oparła się na informacjach uzyskanych od ich uczestnika. A zatem moc dowodowa tych protokołów jest także wysoka.

83      W konsekwencji należy oddalić argumenty skarżącej kwestionujące moc dowodową dowodów z dokumentów, na których oparta została zaskarżona decyzja.

 W przedmiocie szczegółowej analizy argumentów skarżącej dotyczących poszczególnych spotkań technicznych

84      Skarżąca podnosi, iż w odniesieniu do 36 spośród 52 spotkań technicznych Komisja nie twierdzi, że ich uczestnicy doszli do porozumienia w przedmiocie cen. Po pierwsze, w odniesieniu do czterech spotkań technicznych Komisja przyznała w zaskarżonej decyzji, że nie jest pewna, czy spotkania te miały miejsce, lub że nie można było ustalić przebiegu spotkania. Po drugie, w przypadku 12 spotkań technicznych Komisja przyznała w zaskarżonej decyzji, że nie ma informacji dotyczących ich przebiegu innych niż oświadczenia niektórych uczestników, zgodnie z którymi to oświadczeniami spotkania te miały cel antykonkurencyjny, przy czym charakter rozpatrywanych zachowań nie został precyzyjne określony. Po trzecie, w przypadku 6 innych spotkań technicznych Komisja nie wskazała w zaskarżonej decyzji, że dotyczyły one dyskusji na temat cen. Po czwarte, w zaskarżonej decyzji Komisja przyznała w odniesieniu do 14 innych spotkań technicznych, że choć wymieniano się podczas nich informacjami na temat cen, to nie zawarto żadnego porozumienia co do podwyżki cen i, a fortiori, co do wspólnego poziomu tej podwyżki, lub że w każdym razie nie jest ona pewna, jaki był rezultat tej wymiany informacji.

85      Wreszcie skarżąca podnosi, iż tylko w odniesieniu do 16 spotkań technicznych Komisja stwierdziła, że uczestnicy doszli do porozumienia co do cen. Skarżąca przedstawia szczegółową argumentację na temat błędnej oceny dowodów w odniesieniu do każdego z tych spotkań technicznych.

86      W pierwszym rzędzie, jeśli chodzi o spotkanie techniczne, które odbyło się w dniach 3 i 4 września 1992 r., Komisja oparła się w motywie 126 zaskarżonej decyzji na protokole ze spotkania „Blauer Salon” grupy Sasol zawierającym wzmiankę „do 22/11 cena »0«”. Ze wzmianki tej Komisja wywodzi, iż podczas tego spotkania ustalono, że ceny nie będą zmieniane.

87      Skarżąca podnosi, że protokół sporządzony przez grupę Sasol dotyczy wewnętrznej komunikacji pomiędzy dwoma pracownikami tej grupy, czyli panem K. wydającym panu O. polecenia, aby ten nie zmieniał cen, efektem czego wspomniany protokół nie dowodzi, iż podczas spotkania technicznego zostało zawarte porozumienie.

88      Należy stwierdzić, że w oświadczeniu złożonym w ramach postępowania administracyjnego grupa Sasol uznała tę wzmiankę za dowód dojścia do porozumienia, aby nie zmieniać cen. Poza tym z wielu protokołów ze spotkań „Blauer Salon” oraz ze złożonych przez grupę Sasol oświadczeń wynika, że poprzez wspomniane protokoły pan K., reprezentujący tę grupę podczas spotkań technicznych, informował pana O. o treści dyskusji prowadzonych podczas wspomnianych spotkań. Ponadto cyfra „0” była często używana przez uczestników w celu zanotowania utrzymania tego samego poziomu cen. A zatem nawet jeśli, ściśle rzecz ujmując, omawiany protokół stanowi wewnętrzną komunikację pomiędzy panami K. i O., to stanowi on jedynie dowód na istnienie porozumienia, aby nie zmieniać cen, które zostało zawarte podczas rozpatrywanego spotkania technicznego. W związku z tym należy oddalić argumenty przedstawione w tym względzie przez skarżącą.

89      Poza tym skarżąca nie może skutecznie zarzucać Komisji, że podczas tych spotkań nie została ustalona żadna podwyżka cen. Porozumienie co do utrzymania cen jest bowiem także porozumieniem dotyczącym ustalania cen, ponieważ istnieje zgodna wola uczestników co do stosowania wspólnie ustalonego poziomu cen.

90      W konsekwencji Komisja słusznie przyjęła w motywie 240 zaskarżonej decyzji rozpatrywane spotkanie techniczne jako podstawę do wyciągnięcia wniosku, że „omawiane przedsiębiorstwa ustalały ceny minimalne”.

91      W drugim rzędzie, w odniesieniu do spotkania, które odbyło się w dniach 23 i 24 listopada 1992 r., Komisja odniosła się w motywie 128 zaskarżonej decyzji do pochodzącej od grupy MOL notatki wskazującej: „pierwszy kwartał – utrzymanie cen – wymiana informacji w razie konieczności – ceny minimalne”. Z powyższego instytucja ta wywodzi, że owa notatka stanowi dowód istnienia porozumienia co do utrzymania cen.

92      Zdaniem skarżącej znajdująca się w tej notatce wzmianka jest „pozbawiona sensu”, ponieważ nie mogła być powiązana z określoną ceną. Poza tym grupa MOL nie potwierdziła tej interpretacji, a każda inna interpretacja przemawiająca za przyjęciem, że doszło do zwykłej wymiany informacji, jest tak samo wiarygodna.

93      Sąd uważa, że wyjaśnienie dostarczone przez skarżącą jest niewiarygodne. Wzmianka ta nie jest bowiem poprzedzona żadną nazwą przedsiębiorstwa, tak więc niemożliwe jest stwierdzenie, iż chodziło o komunikację jednostronną. Tytułem przykładu przeciwnego pochodząca od grupy Sasol notatka dotycząca spotkania „Blauer Salon” w dniach 17 i 18 września 1996 r. zawierała wzmiankę „MOL, HU DEM 110,- flü.ffr ab 1/10.96”. Komisja uznała na tej podstawie, że wynika z niej, iż „osoby reprezentujące poszczególne przedsiębiorstwa podczas tego spotkania rozmawiały o swych przyszłych zamiarach w zakresie polityki cenowej i ujawniały je” (motyw 141 zaskarżonej decyzji).

94      A zatem Komisja w motywie 240 zaskarżonej decyzji słusznie uznała to spotkanie techniczne za podstawę do wyciągnięcia wniosku, że „rozpatrywane przedsiębiorstwa ustalały ceny minimalne” (zob. pkt 90 powyżej).

95      W trzecim rzędzie, w odniesieniu do spotkania, które odbyło się w dniach 7 i 8 września 1995 r. (motyw 137 zaskarżonej decyzji), skarżąca twierdzi, że uczestnicy wymieniali się tylko informacjami w przedmiocie cen.

96      Interpretacji tej zaprzecza protokół ze spotkania „Blauer Salon” grupy Sasol w brzmieniu nadanym mu przez tę spółkę w trakcie postępowania administracyjnego oraz pochodząca od grupy MOL notatka dotycząca tego spotkania.

97      Notatka ta zawiera bowiem następujące informacje:

„11. Schümann DEM 970,- cena min.

[...]

13. Total DEM 920,- podwyższyła o 950 DM,- 970 DM,- przewidziane przed końcem roku

[...]

15. podwyższamy do 900”.

98      Protokół ze spotkania „Blauer Salon” grupy Sasol wskazuje „Preise hoch per 1/1.95”. Ponadto, zgodnie z udzieloną w dniu 16 grudnia 2006 r. przez grupę Sasol odpowiedzią na wystosowane przez Komisję żądanie udzielenia informacji, data została wskazana błędnie, gdyż w rzeczywistości podwyżka cen była planowana na dzień 1 stycznia 1996 r. Zgodnie z tą odpowiedzią powyższe odzwierciedla rezultat spotkania w dniach 7 i 8 września 1995 r.

99      A zatem twierdzenie Komisji, zgodnie z którym uczestnicy tego spotkania „wymieniali się informacjami na temat przyszłej polityki cenowej i omawiali oraz ustalali podwyżki cen, a także ceny minimal[ne]”, opiera się na zespole bardzo spójnych dowodów. Złożone przez grupę Sasol oświadczenie rozwiewa wszelkie wątpliwości co do istnienia zgodnej woli w zakresie podwyżki cen. Sam fakt, że poziom podwyżki oraz wysokość cen minimalnych były różne w przypadku poszczególnych przedsiębiorstw, nie ma wpływu na kwalifikacje tego spotkania jako prowadzącego do zawarcia porozumienia dotyczącego ustalania cen, ponieważ określenie „ustalanie cen” nie oznacza stosowania jednolitej ceny przez wszystkich uczestników.

100    W czwartym rzędzie, co do spotkania technicznego, które odbyło się w dniach 22 i 23 lutego 1996 r., Komisja oparła się w motywie 139 zaskarżonej decyzji na pochodzącej od grupy MOL notatce, która zawiera następujące informacje: „Parafina – wszystkie poziomy jakości – taka sama cena DEM 108; Mały/duży klient – taka sama cena DEM 108; wosk do zanurzania DEM 1200–1250”. Zgodnie z tym motywem z powyższego wynika, że przedsiębiorstwa uczestniczące w spotkaniu doszły do porozumienia w przedmiocie cen wosków parafinowych.

101    Skarżąca twierdzi, że treść tej notatki jako całości nie pozwala na sformułowanie takiego wniosku. Informacje zostały bowiem przedstawione w stylu charakterystycznym dla notatek sporządzanych przez grupę MOL, czyli „tour de table”, polegającym na zanotowaniu ujawnianych i przedstawianych przez uczestników informacji.

102    Jednakże należy podnieść, że grupy Sasol i Repsol potwierdziły niezależnie od siebie antykonkurencyjny charakter spotkania technicznego, które odbyło się w dniach 22 i 23 lutego 1996 r. Ponadto pochodząca od grupy MOL wspomniana notatka zawiera wzmiankę „od 1.8 DEM 80/t podwyższyć wszędzie”, czyli datę i poziom podwyżki cen.

103    A zatem Komisja prawidłowo ustaliła w motywie 240 zaskarżonej decyzji, że podczas tego spotkania technicznego uczestniczące w nim przedsiębiorstwa ustalały ceny minimalne i podwyżki cen.

104    W piątym rzędzie, co do spotkania, które odbyło się w dniach 14 i 15 maja 1996 r. (motyw 140 zaskarżonej decyzji), w protokole ze spotkania „Blauer Salon” grupy Sasol wskazano:

„Punktem wyjścia była podwyżka cen w drugim półroczu 1996 r.

- D + F: w 1.8.96 świeca – FRP min 115,- nto nto flü ffr

      Świeca do podgrzewacza 115%

      Znicz 115%

      wosk w stanie stałym + 5% od ceny aktualnej

      mikser FRP min 105,- nto, nto flü ffr”.

105    Na tej podstawie Komisja stwierdziła, że „przedsiębiorstwa niemieckie i francuskie, których dotyczy postępowanie, uzgodniły w toku dyskusji podwyższenie cen w drugiej połowie 1996 r., planując podwyżkę ceny wosku parafinowego do produkcji świec w dniu 1 sierpnia 1996”.

106    Skarżąca twierdzi, że nie istniało porozumienie co do cen oraz że w każdym razie nie uczestniczyła ona w tym spotkaniu.

107    Argumenty te nie podważają analizy przeprowadzonej przez Komisję. Udzielona przez grupę Sasol w dniu 16 grudnia 2006 r. odpowiedź na wystosowane przez Komisję żądanie udzielenia informacji świadczy bowiem jednoznacznie o tym, że podczas tego spotkania doszło do zawarcia porozumienia dotyczącego cen.

108    Fakt, że skarżąca nie uczestniczyła w tym spotkaniu, nie stoi na przeszkodzie dokonaniu przez Komisję ogólnego stwierdzenia, zgodnie z którym uczestniczyła ona w porozumieniach dotyczących ustalania cen, oraz uwzględnieniu w tym zakresie dowodów dotyczących tego spotkania. Przedsiębiorstwo może być pociągnięte do odpowiedzialności za cały kartel, nawet jeśli zostało udowodnione, że brało ono bezpośredni udział jedynie w jednym lub kilku jego elementach składowych, jeżeli, po pierwsze, przedsiębiorstwo to wiedziało lub powinno było wiedzieć, że zmowa, w której uczestniczyło, w szczególności poprzez udział w regularnych spotkaniach odbywających się przez wiele lat, była częścią pewnego ogólnego układu mającego na celu zakłócenie normalnej konkurencji, i po drugie, że układ ten obejmował wszystkie elementy składowe kartelu (ww. w pkt 41 wyrok w sprawach połączonych JFE Engineering i in. przeciwko Komisji, pkt 370 i przytoczone tam orzecznictwo).

109    Tymczasem zgodnie z udzieloną przez grupę Sasol w dniu 16 grudnia 2006 r. odpowiedzią na wystosowane przez Komisję żądanie udzielenia informacji grupa Sasol, w drodze rozmów telefonicznych przeprowadzonych po spotkaniu, dowiedziała się, że grupa Total rzeczywiście podwyższyła ceny do 115 marek niemieckich (DEM) za 100 kg, ale przyznała premie za niektóre kategorie produktów. A zatem skarżąca nie tylko została poinformowana o porozumieniu zawartym podczas omawianego spotkania, ale także częściowo wprowadziła w życie jego rezultat. Zważywszy, że ta część oświadczenia, dotycząca bez wątpienia zachowania skarżącej, nie mogła doprowadzić do zmniejszenia odpowiedzialności grupy Sasol, że przedsiębiorstwo to mogło stracić możliwość skorzystania z zastosowania komunikatu w sprawie współpracy, gdyby dostarczyło Komisji błędnych informacji, oraz że w każdym razie grupa Sasol podkreśliła, iż przystąpienie skarżącej do porozumienia było tylko częściowe, nie ma żadnego powodu, aby podać w wątpliwość wiarygodność tego oświadczenia.

110    W szóstym rzędzie należy zbadać argumenty skarżącej dotyczące spotkań, które odbyły się w dniach 30 i 31 października 1997 r. (motyw 145 zaskarżonej decyzji) i w dniach 5 i 6 maja 1998 r. (motyw 147 zaskarżonej decyzji).

111    Należy podnieść, że w protokole ze spotkania „Blauer Salon” dotyczącym pierwszego spotkania wskazano, co następuje:

.	„Data	Podwyżka	Cena min.
√ SCHS, D	.	.	.
√ Dea, D	.	.	.
√ SRS-Tuda, D	.	.	.
√ MOL, HU	1.1.	.	.
√ Total, F	1.1.	DEM 10,-	DEM 120
Mobil-Bp, F	.	.	.
√ Repsol, E	.	.	.
√ Agip, I	1.1.	DEM 10”	.

112    Grupa Sasol oświadczyła, iż z protokołu tego wynika, że wszyscy uczestnicy zobowiązali się do podwyższenia cen o kwotę wynoszącą od 10 do 12 DEM za 100 kg, że grupy Total i Agip chciały podwyższyć ceny o 10 DEM oraz że miało to doprowadzić do ustalenia ceny minimalnej na poziomie 120 DEM za 100 kg, przynajmniej w przypadku grupy Total.

113    Poziomy i daty podwyżek zostały w pełni potwierdzone przez treść odnalezionych w pomieszczeniach grupy MOL dwóch notatek dotyczących tego spotkania.

114    Skarżąca ogranicza się do stwierdzenia, że istnieje inne wyjaśnienie tych znalezionych w pomieszczeniach grupy MOL notatek, zgodnie z którym ceny poszczególnych rodzajów wosków parafinowych były odczytywane głośno przez jednego z uczestników. Jednakże to rzekome wyjaśnienie jest wyraźnie sprzeczne ze sporządzonym przez grupę Sasol protokołem, w stosunku do którego skarżąca nie przedstawiła żadnego argumentu.

115    Wreszcie argument skarżącej, zgodnie z którym różne daty przewidywanych podwyżek dowodzą tego, że uczestnicy nie doszli do porozumienia, jest całkowicie bezpodstawny. Różne daty przewidywanych podwyżek mogą bowiem wskazywać na to, że uczestnicy uwzględniali indywidualną sytuację handlową poszczególnych reprezentowanych przedsiębiorstw. Ponadto aby móc utrzymać wobec klientów iluzję, że na rynku wosków parafinowych wciąż toczy się gra podaży i popytu, rozsądne mogło być wprowadzenie przez przedsiębiorstwa uczestniczące w spotkaniach nowych cen w różnych datach, gdyż w ten sposób można było udawać, że wprowadzone przez owe przedsiębiorstwa podwyżki były wynikiem niezależnych decyzji handlowych. Takie wyjaśnienie stosowania różnych dat i różnych poziomów podwyżek zostało przedstawione przez grupę Shell w odniesieniu do okresu, który rozpoczął się na początku 2004 r.

116    Wniosek Komisji, zgodnie z którym podczas spotkania, które odbyło się w dniach 30 i 31 października 1997 r., przynajmniej w odniesieniu do niektórych jego uczestników została ustalona cena minimalna wynosząca 1200 DEM za tonę, potwierdza także pochodząca od grupy MOL notatka dotycząca spotkania w dniach 5 i 6 maja 1998 r., w której wskazano, co następuje: „Repsol – cena min. 1180 DEM (niezdolny do sprzedaży po cenie 1200)”. Najbardziej spójne wyjaśnienie tej wzmianki jest takie, że grupa Repsol nie mogła stosować ceny ustalonej podczas poprzedniego spotkania i wskazała najniższą cenę, która wydawała jej się możliwa do zastosowania.

117    A zatem Komisja wykazała w sposób wystarczający pod względem prawnym, że podczas spotkania, które odbyło się w dniach 30 i 31 października 1997 r., uczestnicy ustalili ceny wosków parafinowych.

118    W siódmym rzędzie, w odniesieniu do spotkania technicznego, które odbyło się w dniach 3 i 4 listopada 1998 r., w motywie 149 zaskarżonej decyzji Komisja oparła się na notatce pochodzącej od grupy MOL i na protokole ze spotkania „Blauer Salon” grupy Sasol.

119    Protokół ze spotkania „Blauer Salon” grupy Sasol zawiera następujące informacje:

„Propozycja na dzień 1/1 99 + DEM 6?,- w przypadku wszystkich [cen] poniżej 120,- DEM

= zostanie opracowany okólnik z uzasadnieniem »sytuacja w zakresie surowców« (= dostępne ilości), aby

–        ceny niższe od 120 DEM zostały podwyższone,

–        ceny nie zostały obniżone,

–        producenci świec otrzymali »dokumenty« do celów prowadzonych przez nich negocjacji z kanałami [bez wątpienia sklepami]”.

120    Pochodząca od MOL notatka zawiera następującą wzmiankę: „60 DEM/t – podwyższyć od 1 stycznia 1999 r.”.

121    Na podstawie powyższych wzmianek Komisja wyciągnęła w zaskarżonej decyzji wniosek, że uczestnicy omawiali sytuację, która zaistniała w związku z porozumieniem zawartym przez nich w trakcie spotkania technicznego, które odbyło się w dniach 30 i 31 października 1997 r. i którego celem było podwyższenie cen wosków parafinowych do poziomu powyżej 120 DEM za 100 kg, który to poziom nie został jeszcze osiągnięty. Podczas spotkania technicznego, które odbyło się w dniach 3 i 4 listopada 1998 r., uczestnicy uzgodnili zatem przewidzianą na dzień 1 stycznia 1999 r. podwyżkę cen o 6 DEM w odniesieniu do wszystkich klientów nabywających woski parafinowe po cenie poniżej 120 DEM. Podobnie zgodnie z zaskarżoną decyzją wspomniana podwyżka miała być uzasadniona wobec klientów niedoborem surowców. Poza tym przedstawiciele spółek uzgodnili, że w każdym razie ceny nie powinny zostać obniżone.

122    Skarżąca podnosi, że wzmianka zawarta w pochodzącej od grupy MOL notatce odnosi się do informacji przedstawionej przez pana S. (grupa Shell), ponieważ znajduje się pod nazwą „S.”. Wzmianka umieszczona w protokole ze spotkania „Blauer Salon” grupy Sasol, zgodnie z którą „zostanie opracowany okólnik z uzasadnieniem [...], aby [...] ceny nie zostały obniżone”, odnosi się zdaniem skarżącej do okólnika wewnętrznego grupy Sasol i może być rozumiana nie jako porozumienie zawarte podczas spotkania technicznego, ale wyłącznie jako cel, który grupa Sasol sobie wyznaczyła.

123    W tym względzie należy podnieść, że wyjaśnienie przedstawione przez skarżącą jest niewiarygodne i nie opiera się na spójnej interpretacji dowodów z dokumentów. Skarżąca w żaden sposób nie wyjaśnia bowiem powodów, dla których, w braku porozumienia co do podwyżki cen pomiędzy uczestnikami, grupa Sasol postanowiła opracować w związku z jednostronnym oświadczeniem złożonym przez innego uczestnika – grupę Shell – okólnik skierowany do jej klientów, zapowiadający podwyżkę cen o 6 DEM za 100 kg. Ponadto, w przeciwieństwie do tego, co twierdzi skarżąca, interpretacja przedstawiona przez Komisję zakłada istnienie związku z dyskusjami prowadzonymi podczas spotkania technicznego, które odbyło się w dniach 30 i 31 października 1997 r.

124    A zatem na podstawie dowodów dotyczących spotkania technicznego, które odbyło się w dniach 3 i 4 listopada 1998 r., Komisja mogła prawomocnie stwierdzić, że podczas tego spotkania uczestnicy uzgodnili podwyżkę cen.

125    W ósmym rzędzie należy zbadać argumenty podniesione przez skarżącą w odniesieniu do spotkania, które odbyło się w dniach 27 i 28 października 1999 r.

126    W tym względzie Komisja dysponowała protokołem ze spotkania „Blauer Salon” grupy Sasol, który zawierał następujące wzmianki:

„Podwyżka

Obecna: Total                  na 15/1.2000 + Ffr 2300 = DEM 6,85

Obecna: Repsol

Obecna: SRS-Tuda       na 10/1.2000

Obecna: Dea                  na 17/1.2000 według [B. z Dea]

                              + 8,50 DEM

Obecna: SCHS       na 15/1.2000

Mobil-Bp, F

Nieobecna: MOL       na 1/2.2000 (alt DEM 110.- flü ffr)

                              + 6 DEM,- według T.T. 10/1

Nieobecna: Mobil

[Nieobecna] Esso, F       na 1/2.2000 + 40 $,- (według MA 19/1)

Kuwait, NL na? + 8 DEM,- (według Buchh [Buchhaltung (wydziału rachunkowości)]) 24/1

                              Ogólnie w przypadku wszystkich branż

- [Wosk] ciekły             + DEM 7–9,- %kg (w żadnym wypadku nie mniej niż 6 DEM)

- [Wosk] w stanie stałym + 11 DEM,- % kg”.

127    Komisja, uwzględniając wyjaśnienia przedstawione przez grupę Sasol (motyw 156 zaskarżonej decyzji), zinterpretowała tę notatkę w następujący sposób:

„Z notatki tej wynika, że grupy Total, Repsol, H&R/Tudapetrol (»SRSTuda«), Dea i Sasol zobowiązały się do podwyższenia cen w styczniu 2000 r. grupa Total miała podwyższyć ceny w dniu 15 stycznia 2000 r. o 2300 FRF, grupa H&R/Tudapetrol w dniu 10 stycznia 2000 r., grupa Dea w dniu 17 stycznia 2000 r. o 8,50 DEM, a grupa Sasol w dniu 15 stycznia 2000 r. Jeśli chodzi o przedsiębiorstwa, które były nieobecne, grupa MOL zapowiedziała podwyżkę w dniu 1 stycznia 2000 r. o 6 DEM. Grupa Esso miała podwyższyć w dniu 1 lutego 2000 r. ceny o 40 USD, a grupa Kuwait – o 8 DEM, nie określając przy tym bliżej jej daty. Te trzy ostatnie informacje zostały uzyskane od grupy Sasol już po spotkaniu technicznym podczas kontaktów dwustronnych, a zdaniem tej grupy – dodane do dokumentu w dniu 7 grudnia 1999 r. Dowodzi tego fragment »według« z nazwiskiem i datą. Grupa Sasol skontaktowała się telefonicznie z przedstawicielami tych przedsiębiorstw we wskazanej dacie i otrzymała informacje dotyczące podwyżki cen”.

128    Skarżąca nie może prawomocnie twierdzić, że chodziło wyłącznie o wymianę informacji. Tezie tej wyraźnie przeczy oświadczenie złożone przez grupę Sasol w dniu 16 grudnia 2006 r, zgodnie z którym grupy Total, Repsol i „SRSTuda (Hansen & Rosenthal)” były obecne i zobowiązały się do podwyższenia cen w styczniu 2000 r.

129    Fakt, że daty umieszczone obok nazwy przedsiębiorstwa są różne, nie może przemawiać za przyjęciem tezy skarżącej ze względów wskazanych już w pkt 115 powyżej.

130    Podobnie najbardziej wiarygodnym wyjaśnieniem niewskazania liczb obok nazwy przedsiębiorstw reprezentowanych podczas spotkania jest w świetle złożonego przez grupę Sasol oświadczenia fakt, że poziom podwyżki cen był w odniesieniu do wszystkich tych przedsiębiorstw taki sam, czyli wynosił 6,85 DEM.

131    Komisja wykazała zatem w sposób wystarczający pod względem prawnym zawarcie podczas rozpatrywanego spotkania porozumienia dotyczącego ustalania cen.

132    W dziewiątym rzędzie należy zbadać argumenty skarżącej dotyczące spotkania, które odbyło się w dniach 26 i 27 czerwca 2001 r. (motyw 163 zaskarżonej decyzji).

133    Protokół ze spotkania „Blauer Salon” grupy Sasol zawiera w tym względzie następujące wzmianki:

„W lipcu:        jak najszybciej unieważnić ceny klientów specjalnych

[...]

Koniec sierpnia:  unieważnić wszystkie ceny na 30/9.01

      na 1/10.01 + 7 €,-”.

134    Zgodnie z zaskarżoną decyzją z informacji tych wynika, że przedstawiciele przedsiębiorstw uzgodnili, iż w dniu 1 października 2001 r. przeprowadzą podwyżkę cen parafiny o 7 EUR poprzedzoną unieważnieniem do dnia 30 września wszystkich dotychczasowych uzgodnień w zakresie cen.

135    Skarżąca twierdzi, że złożone przez grupę Sasol oświadczenie z dnia 16 grudnia 2006 r. nie przemawia za przyjęciem tej interpretacji i dowodzi jedynie tego, że odbyła się dyskusja na temat cen.

136    Twierdzeniu temu jednakże przeczy wspomniane oświadczenie. Zgodnie bowiem z tym oświadczeniem pan O. z grupy Sasol zanotował rezultaty osiągnięte podczas spotkania technicznego, które odbyło się w dniach 26 i 27 czerwca 2001 r., i zamiar podwyższenia cen odzwierciedlał wnioski sformułowane podczas tego spotkania.

137    Ponieważ w oświadczeniu tym jest mowa o wnioskach sformułowanych podczas spotkania dotyczącego podwyżki cen, należy stwierdzić, iż ze wspomnianego oświadczenia wynika, że podczas tego spotkania doszło do zawarcia porozumienia dotyczącego ustalania cen.

138    W dziesiątym rzędzie skarżąca kwestionuje zawartą w motywie 174 zaskarżonej decyzji ocenę dowodów dotyczących spotkania, które odbyło się w dniach 11 i 12 maja 2004 r.

139    W tym względzie odręczna notatka odnaleziona w pomieszczaniach spółki Total France zawiera następujące informacje:

„ -> Sasol 40 €/50 $. – koniec lipca.

-> Mer: 38–28.

-> 1 lipca

      + FRP: 70 -> 6000 €/T

      + Świece do podgrzewacza: 50 -> 500 €/T

      + Mikrowosk: 25 -> 50 €/T

[...]

-> 40 €/T gacz”.

140    Zgodnie z zaskarżoną decyzją z ogólnego kontekstu odręcznej notatki odnalezionej w pomieszczeniach Total France wynika, że strzałka zamieszczona przed ceną wskazuje na istnienie strategii na przyszłość, a zatem – że uczestnicy spotkania uzgodnili między sobą podwyżkę cen.

141    Przyjętej przez Komisję interpretacji odręcznej notatki odnalezionej w pomieszczeniach spółki Total France nie można zdaniem skarżącej uwzględnić ze względu na sprzeczność pomiędzy oświadczeniami złożonymi w przedmiocie tego spotkania technicznego. Grupa Shell oświadczyła bowiem, że cen została uzgodniona, podczas gdy grupa Sasol wskazała, że dyskutowano o podwyżce cen podwyżka. A zatem, uwzględniając także odręczną notatkę odnalezioną w pomieszczeniach spółki Total France, zdaniem skarżącej można jedynie przyjąć, że doszło do wymiany informacji.

142    Należy stwierdzić, że oświadczenie złożone przez grupę Shell w dniu 14 czerwca 2006 r. w żadnym wypadku nie jest niejednoznaczne, ponieważ stwierdzono w nim, iż podczas tego spotkania została uzgodniona podwyżka cen, która miała zacząć obowiązywać w dniu 1 lipca 2004 r.

143    Skarżąca nie może skutecznie opierać się na oświadczeniu złożonym przez grupę Sasol w dniu 12 sierpnia 2005 r. w celu zaprzeczenia, jakoby podczas tego spotkania doszło do zawarcia porozumienia. Fakt, że grupa Sasol przyznaje, iż podczas tego spotkania prowadzono dyskusje na temat cen, w żaden sposób nie wyklucza tego, że w ramach tych dyskusji uczestnicy doszli do porozumienia. Ponadto we wspomnianym oświadczeniu grupa Sasol stwierdziła, że wysłała list w formie „łańcuszka” zapowiadający podwyżkę cen z 5 do 7 EUR za 100 kg w dniu 14 czerwca 2004 r. oraz że otrzymała od grupy H&R pismo zapowiadające podwyżkę cen z 5,20 do 6,80 EUR za 100 kg.

144    Z oświadczenia tego wynika, że grupa Sasol miała zamiar podwyższyć ceny o taką samą kwotę jak ta wskazana w odręcznej notatce odnalezionej w pomieszczeniach spółki Total France oraz że w konsekwencji grupa H&R także wysłała pismo zapowiadające podwyżkę cen, wskazując kwotę podwyżki bardzo zbliżoną do kwoty podwyżki zamierzonej przez grupę Sasol.

145    A zatem Komisja słusznie stwierdziła w zaskarżonej decyzji, że podczas wspomnianego spotkania technicznego uczestnicy uzgodnili podwyżkę cen wosków parafinowych.

146    W świetle powyższej analizy i bez potrzeby badania dowodów dotyczących wszystkich spotkań technicznych, w których uczestniczyła skarżąca, Sąd stwierdza, że Komisja wykazała w zaskarżonej decyzji w sposób wystarczający pod względem prawnym, iż uczestnicy kartelu zawarli porozumienia dotyczące ustalania cen wosków parafinowych podczas spotkań technicznych, które odbyły się w dniach 3 i 4 września 1992 r. (motyw 126 zaskarżonej decyzji), w dniach 23 i 24 listopada 1992 r. (motyw 128), w dniach 7 i 8 września 1995 r. (motyw 137), w dniach 22 i 23 lutego 1996 r. (motyw 139), w dniach 14 i 15 maja 1996 r. (motyw 140), w dniach 30 i 31 października 1997 r. (motyw 145), w dniach 3 i 4 listopada 1998 r. (motyw 149), w dniach 27 i 28 października 1999 r. (motyw 156), w dniach 26 i 27 czerwca 2001 r. (motyw 163) oraz w dniach 11 i 12 maja 2004 r. (motyw 174).

 W przedmiocie ogólnej oceny

147    W pierwszym rzędzie należy podnieść, iż grupy Shell, Sasol i Repsol przyznały, że podczas spotkań technicznych omawiano ceny wosków parafinowych w ogólnym celu porozumienia się co do ich poziomu. Zgodnie z orzecznictwem przytoczonym w 32 powyżej porozumienie w rozumieniu art. 81 ust. 1 WE jest już zawarte, w przypadku gdy istnieje wola stron co do samej zasady ograniczenia konkurencji. Poza tym te same przedsiębiorstwa także oświadczyły, że podczas wielu spotkań technicznych uczestnicy rzeczywiście doszli do porozumienia co do cen minimalnych lub podwyżek cen, a czasem nawet co do środków skutkujących tymi podwyżkami cen. Należy podkreślić, że w swych oświadczeniach przedsiębiorstwa te odniosły się także do uczestnictwa grupy Total w spotkaniach technicznych i wskazały nazwiska pracowników skarżącej, którzy reprezentowali ją podczas spotkań.

148    W drugim rzędzie należy stwierdzić, że rozpatrywane oświadczenia są poparte licznymi odręcznymi notatkami pochodzącym z okresu, w którym odbywały się spotkania techniczne; Komisja odnalazła te notatki podczas kontroli, skarżąca miała do nich dostęp w toku postępowania administracyjnego, a ich część została przytoczona między innymi w motywach 126, 128, 137, 139, 140, 145, 149, 156, 163 i 174 zaskarżonej decyzji.

149    W trzecim rzędzie należy przypomnieć, że skarżąca uczestniczyła w 39 z 51 spotkań o charakterze antykonkurencyjnym, jakie odbyły się w okresie jej uczestnictwa w kartelu, czyli pomiędzy dniem 3 września 1992 r. a dniem 28 kwietnia 2005 r.

150    W tym względzie, po pierwsze, należy przypomnieć (zob. pkt 146 powyżej), że Komisja ustaliła w zaskarżonej decyzji, iż uczestnicy kartelu zawarli porozumienia dotyczące ustalania cen wosków parafinowych podczas spotkań technicznych, które odbyły się w dniach 3 i 4 września 1992 r. (motyw 126 zaskarżonej decyzji), w dniach 23 i 24 listopada 1992 r. (motyw 128), w dniach 7 i 8 września 1995 r. (motyw 137), w dniach 22 i 23 lutego 1996 r. (motyw 139), w dniach 14 i 15 maja 1996 r. (motyw 140), w dniach 30 i 31 października 1997 r. (motyw 145), w dniach 3 i 4 listopada 1998 r. (motyw 149), w dniach 27 i 28 października 1999 r. (motyw 156), w dniach 26 i 27 czerwca 2001 r. (motyw 163) oraz w dniach 11 i 12 maja 2004 r. (motyw 174). Skarżąca uczestniczyła we wszystkich tych spotkaniach technicznych, z wyjątkiem tego, które odbyło się w dniach 14 i 15 maja 1996 r.

151    Po drugie, skarżąca przyznaje, że informacje dotyczące cen wosków parafinowych były wymieniane podczas spotkań technicznych, które odbyły się w dniu 30 września 1994 r. (motyw 133 zaskarżonej decyzji), w dniu 27 stycznia 1995 r. (motyw 134), w dniach 17 i 18 września 1996 r. (motyw 141), w dniach 2 i 3 września 1998 r. (motyw 148), w dniach 3 i 4 lutego 2000 (motyw 157), w dniach 25 i 26 maja 2000 r. (motyw 159), w dniach 21 i 22 lutego 2002 r. (motyw 165), w dniu 18 grudnia 2002 r. (motyw 168), w dniach 27 i 28 lutego 2003 r. (motyw 169) i w dniach 14 i 15 stycznia 2004 r. (motyw 173), w których to spotkaniach skarżąca uczestniczyła.

152    Skarżąca nie podnosi zaś żadnego szczególnego argumentu mającego na celu podważenia złożonych przez grupy Sasol, Repsol i Shell oświadczeń, zgodnie z którymi celem spotkań technicznych było ustalanie cen.

153    Tak więc co najmniej w odniesieniu do spotkań technicznych wskazanych w pkt 146 i 151 powyżej Komisja posiadała całość niezbitych dowodów, z których wynika, że przez ponad 12 lat uczestnicy spotkań technicznych regularnie wymieniali się informacjami na temat cen i ich przewidzianych podwyżek. Tymczasem skarżąca nie przedstawiła dotyczącego tych działań spójnego wyjaśnienia, które mogłoby podważyć twierdzenie Komisji, zgodnie z którym celem tych praktyk było w szczególności ustalanie cen. Przeciwnie, długi okres systematycznego odbywania spotkań stanowi sam w sobie przesłankę, że uczestnicy dążyli do skoordynowania polityk cenowych poprzez świadomie zastąpienie ryzyka rynkowego współpracą przedsiębiorstw, wprowadzaniem w życie uzgodnionych praktyk dotyczących ceny wosków parafinowych, a nawet, przynajmniej w odniesieniu do spotkań technicznych wskazanych w pkt 146 powyżej, porozumieniami dotyczącymi ustalania cen.

154    W szerszym kontekście należy przypomnieć, że zgodnie z orzecznictwem przytoczonym w pkt 34 powyżej art. 81 ust. 1 WE stoi na przeszkodzie wszelkim kontaktom między podmiotami gospodarczymi, zarówno bezpośrednim, jak i pośrednim, które mogłyby wywrzeć wpływ na postępowanie aktualnego lub potencjalnego konkurenta na rynku bądź ujawnić temu konkurentowi zachowanie, które ów podmiot sam zdecydował się lub planuje realizować na rynku, jeżeli celem lub skutkiem tych kontaktów jest ograniczenie konkurencji. W niniejszym przypadku skarżąca nie podważa nawiązania kontaktów ani wymiany informacji poufnych podczas spotkań technicznych.

155    W czwartym rzędzie skarżąca nie może skutecznie twierdzić, że Komisja nie wykazała jej uczestnictwa w porozumieniach lub praktykach uzgodnionych wprowadzanych w życie podczas spotkań technicznych.

156    Jeśli chodzi bowiem o porozumienia o charakterze antykonkurencyjnym, które są zawierane, tak jak w niniejszym przypadku, podczas spotkań konkurujących ze sobą przedsiębiorstw, Trybunał stwierdził już, że naruszenie art. 81 ust. 1 WE ma miejsce, gdy spotkania te mają na celu zapobieżenie, ograniczenie lub zakłócenie konkurencji i zmierzają w ten sposób do sztucznej regulacji rynku. W takim przypadku w celu udowodnienia udziału danego przedsiębiorstwa w kartelu wystarczy, aby Komisja wykazała, że przedsiębiorstwo to uczestniczyło we wspomnianych spotkaniach, podczas których zostały zawarte porozumienia o charakterze antykonkurencyjnym. Jeśli uczestnictwo w takich spotkaniach zostało wykazane, to na tym przedsiębiorstwie spoczywa obowiązek przedstawienia dowodów, które mogą świadczyć, że jego udziałowi w tych spotkaniach w najmniejszym stopniu nie przyświecał cel antykonkurencyjny, poprzez wykazanie, że poinformowało ono swoich konkurentów o tym, iż uczestniczy w tych spotkaniach w innym aniżeli oni celu (ww. w pkt 47 wyrok w sprawach połączonych Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 81; wyrok Trybunału z dnia 25 stycznia 2007 r. w sprawach połączonych C‑403/04 P i C‑405/04 P Sumitomo Metal Industries i Nippon Steel przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑729, pkt 47).

157    Racją leżącą u podstaw tej zasady jest, że gdy dane przedsiębiorstwo wzięło udział w takim spotkaniu, nie odcinając się publicznie od jego przebiegu, pozwala ono w ten sposób pozostałym uczestnikom porozumienia zakładać, że uczestniczy ono w porozumieniu będącym skutkiem takiego spotkania oraz że będzie go przestrzegać (ww. w pkt 47 wyrok w sprawach połączonych Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 82; ww. w pkt 156 wyrok w sprawach połączonych Metal Industries i Nippon Steel przeciwko Komisji, pkt 48).

158    Jednakże skarżąca, która regularnie uczestniczyła w spotkaniach technicznych, nie twierdzi, że otwarcie zdystansowała się od przebiegu spotkań o charakterze antykonkurencyjnym.

159    W piątym rzędzie należy zauważyć, że wyjaśnienia przedstawione przez skarżącą dotyczą za każdym razem danego spotkania technicznego. A zatem nie mogą one stanowić wiarygodnego wyjaśnienia w odniesieniu do całokształtu zebranych przez Komisję dowodów, które pozwoliły jej na ustalenie, że do doszło do złożonego, jednolitego i ciągłego naruszenia.

160    W świetle wszystkich powyższych rozważań należy stwierdzić, iż Komisja słusznie uznała w zaskarżonej decyzji, że uczestnicy kartelu, w tym skarżąca, dopuścili się naruszenia polegającego w szczególności „na porozumieniach lub praktykach uzgodnionych dotyczących ustalania cen oraz wymiany i ujawniania poufnych informacji handlowych”.

161    W tym względzie Komisja nie naruszyła zatem art. 81 WE.

162    Wobec tego należy oddalić część pierwszą rozpatrywanego zarzutu.

 W przedmiocie części drugiej zarzutu, dotyczącej braku dowodu wprowadzenia w życie porozumień dotyczących ustalania cen

163    W drugiej części zarzutu skarżąca podnosi, iż Komisja naruszyła art. 81 WE, stwierdzając, że naruszenie zostało wprowadzone w życie. W szczególności Komisja jej zdaniem nie wykazała, że wysłanie pism zapowiadających podwyżkę cen stanowiło wprowadzenie w życie głównej części naruszenia.

164    Na wstępie należy przypomnieć, że w pkt 4.1 zaskarżonej decyzji, zatytułowanym „Podstawowe zasady i funkcjonowanie kartelu”, Komisja stwierdziła, co następuje:

„[...]

(113) Rezultat spotkań technicznych był co do zasady wprowadzany w życie poprzez ogłoszenie podwyżek cen klientom i unieważnienie istniejących formuł cenowych. Sporadyczne przypadki oszustw lub niestosowania ustaleń spotkań technicznych były omawianie podczas kolejnych spotkań (zob. na przykład motywy 149 i 157). Co do zasady jedno z przedsiębiorstw podejmowało inicjatywę i rozpoczynało podwyższanie cen. Zasadniczo było to przedsiębiorstwo Sasol, ale zwracało się ono czasami do innego uczestnika o rozpoczęcie podwyższania cen. Niedługo po ogłoszeniu przez przedsiębiorstwo klientom zamiaru podwyższenia cen inni dostawcy czynili to samo i także ogłaszali podwyżki cen. Osoby reprezentujące przedsiębiorstwa podczas spotkań technicznych informowały innych o działaniach podjętych w celu wprowadzenia w życie rezultatów spotkań technicznych. Informacje te były przekazywane ustnie lub poprzez przesłanie do jednego lub wszystkich przedsiębiorstw [uczestniczących] kopii ogłoszeń podwyżki cen lub unieważnienia cen. Komisja odkryła bowiem, że strony przesyłały sobie takie ogłoszenia. Wykryto około 150 pism tego rodzaju, które były przesyłane w okresie sześciu tygodni po spotkaniach technicznych. Według złożonego oświadczenia zgodnie z porozumieniem reprezentowane przedsiębiorstwa nie powinny wykorzystywać wprowadzenia w życie uzgodnionej podwyżki cen w celu zwiększenia ich własnego udziału w rynku. Oświadczenie to nie zostało podważone w odpowiedziach na pisemne zgłoszenie zastrzeżeń”.

165    Następnie w pkt 5.1 zaskarżonej decyzji, zatytułowanym „Wprowadzenie w życie”, Komisja stwierdziła między innymi:

„[...]

(299) Nawet jeśli Komisja nie jest zobowiązana do udowodnienia wprowadzenia porozumienia o charakterze antykonkurencyjnym w życie, w niniejszym przypadku to wprowadzenie w życie może zostać wykazane. Wymiana pism dotyczących taryfikacji, a także dotyczących jej informacji ustnych (zob. motyw 248) służyła także kontroli stosowania porozumienia. Informując wszystkich innych członków kartelu o przyszłych podwyżkach lub unieważnieniach cen, członkowie kartelu byli w stanie zweryfikować, czy przedsiębiorstwo wypełnia zobowiązania podjęte podczas spotkań technicznych. Poza tym wprowadzanie w życie porozumienia było sporadycznie omawiane podczas spotkań technicznych, na przykład podczas spotkań opisanych w motywach 147 i 149. Bez wpływu w tym zakresie pozostaje fakt, że członkowie kartelu nawiązali także między sobą relacje jako dostawcy, co mogłoby co do zasady wyjaśniać niektóre kontakty między nimi. Kwestia nie dotyczy tego, czy niektóre kontakty miały miejsce w związku z tymi dwustronnymi wzajemnymi dostawami, ale tego, czy kontakty te pomogły w sposób obiektywny w zagwarantowaniu kontroli wprowadzania naruszenia w życie”.

166    W pierwszym rzędzie skarżąca podnosi, że zgodnie z oświadczeniami przedsiębiorstw pisma dotyczące taryfikacji nie były wysyłane do innych uczestników systematycznie, efektem czego nie stanowiły one środka służącego wprowadzaniu w życie głównej części naruszenia. Jej zdaniem gdyby celem spotkań technicznych było wspólne ustalanie nowych cen, aby umożliwić uczestnikom tych spotkań sprawdzenie, czy wszyscy przestrzegają porozumienia, każdy z nich powinien informować o swoich nowych cenach wszystkich innych uczestników lub co najmniej jednego z nich, zobowiązanego do przeprowadzenia tej weryfikacji. Taka sytuacja nie miała miejsca.

167    W każdym razie nie można zarzucić spółce Total France stosowania praktyki polegającej na wymianie pism dotyczących taryfikacji. Przede wszystkim, jak przyznała grupa Shell, spółka Total France rzadko kiedy wysyłała swym klientom pisma dotyczące podwyżek cen i zazwyczaj zapowiadała swe podwyżki cen ustnie podczas składanych u nich wizyt, nie informując o nich konkurentów. Ponadto tylko 9 ze 123 przytoczonych przez Komisję pism zostało przypisanych spółce Total France, a większość z nich składała się na wymianę informacji na temat zapotrzebowania lub ofert cenowych w celu ewentualnego zakupu.

168    Należy podnieść, że te argumenty skarżącej odnoszą się do wymiany pomiędzy uczestnikami kartelu pism dotyczących taryfikacji.

169    Ta wymiana pism nie stanowi zaś wprowadzenia w życie rozpatrywanego kartelu we właściwym tego słowa znaczeniu, ponieważ polegał on na stosowaniu wobec klientów omawianych lub ustalanych podczas spotkań poziomów cen, utrzymywania ich lub też podwyżek. Komisja w rzeczywistości stwierdziła w motywie 113 zaskarżonej decyzji, że „[r]ezultat spotkań technicznych był co do zasady wprowadzany w życie poprzez ogłaszanie podwyżek cen klientom i unieważnianie istniejących formuł cenowych”. Wymiana pism dotyczących taryfikacji oraz stanowiące ciąg dalszy spotkań dyskusje odnoszą się do mechanizmu kontroli wprowadzenia w życie naruszenia przez uczestników.

170    A zatem argument skarżącej, zgodnie z którym można jej przypisać tylko dziewięć pism dotyczących taryfikacji przesłanych pomiędzy konkurentami na ogólną liczbę odnalezionych przez Komisję 123 pism, jest bez znaczenia. W każdym razie skarżąca sama przyznaje, że rzadko kiedy wysyłała klientom pisma dotyczące cen i informacje o podwyżkach cen, ale zazwyczaj ogłaszała podwyżki cen ustnie podczas składanych u nich wizyt. W konsekwencji skarżąca, po pierwsze, sama przyznaje, że regularnie podwyższała ceny, a po drugie, wyjaśnia powód, dla którego mogła wysłać konkurentom tylko nieliczne kopie pism dotyczących taryfikacji: w przypadku gdy podwyżki cen były ogłaszane klientom ustnie, żadna kopia pisma dotyczącego taryfikacji nie mogła być przesłana konkurentom, ponieważ klienci nie otrzymywali tego rodzaju pism.

171    W drugim rzędzie należy podnieść, że teza skarżącej dotycząca braku w rozpatrywanym przypadku wprowadzenia w życie naruszenia stoi w sprzeczności z materiałem dowodowym, na którym została oparta zaskarżona decyzja.

172    W oświadczeniu z dnia 18 marca 2005 r. grupa Shell wyraźnie bowiem stwierdziła, że po spotkaniach technicznych jej przedstawiciel zazwyczaj otrzymywał pismo zapowiadające podwyżkę cen przez każdego z jej konkurentów. Pisma te stanowiły regularne ogłoszenia dotyczące nowych cen, które producenci wosków parafinowych wysyłali klientom i innym producentom, często nabywającym także woski parafinowe między sobą w ramach wzajemnych dostaw. Według informacji przekazanych przez grupę Shell inni uczestnicy kartelu, po wyrażeniu przez pierwszego producenta w ten sposób zamiaru podwyższenia cen, postępowali podobnie, zgodnie z dyskusjami prowadzonymi podczas spotkań technicznych.

173    W oświadczeniu z dnia 14 czerwca 2006 r. grupa Shell także stwierdziła, że za każdym razem kiedy wysyłała pismo zapowiadające podwyżkę cen, zawierało ono cenę uzgodnioną podczas poprzedniego spotkania technicznego. Wyjaśniła także, że regularnie otrzymywała tego rodzaju pisma od grup Sasol, H&R i ExxonMobil, nawet jeśli nigdy nie nabyła wosków parafinowych od tej ostatniej. Choć grupa Total rzadko kiedy wysyłała tego rodzaju pisma do swych klientów, grupa Shell otrzymała jedno lub dwa takie pisma od grupy Total. Poza tym, zgodnie z oświadczeniem złożonym przez grupę Shell, przed rozpoczęciem negocjacji co do cen z klientami jej przedstawiciel kontaktował się telefonicznie z przedstawicielami grup Sasol, H&R, Total i ExxonMobil, mając na celu zapewnienie prawidłowego wprowadzenia w życie podwyżek cen uzgodnionych podczas spotkań technicznych.

174    Ten mechanizm wprowadzania kartelu w życie potwierdza grupa Sasol w oświadczeniu złożonym w dniu 12 sierpnia 2005 r., w którym podano również konkretne przykłady dotyczące poszczególnych spotkań technicznych.

175    W trzecim rzędzie skarżąca zarzuca Komisji, że brak jest związku pomiędzy dostępnymi informacjami na temat spotkań technicznych a wskazanymi przez tę instytucję pismami dotyczącymi taryfikacji.

176    Po pierwsze, z szeregu wspomnianych oświadczeń wynika, że podwyżki cen uzgodnione podczas spotkań technicznych nie mogły co do zasady być w pełni stosowane wobec klientów. Grupa Shell oświadczyła, że można było wprowadzić w życie około dwóch trzecich uzgodnionych podwyżek. Poza tym wiele zawartych w aktach sprawy dokumentów świadczy o tym, że uczestnicy często w ogólne nie mogli wprowadzić w życie uzgodnionej podwyżki.

177    Po drugie, należy przypomnieć, że zgodnie z orzecznictwem przytoczonym w pkt 47 powyżej dowody dotyczące karteli są zazwyczaj fragmentaryczne i rozproszone. A zatem, zważywszy, że Komisja nie dysponowała szczegółowymi dowodami dotyczącymi przebiegu dyskusji prowadzonych podczas każdego ze spotkań technicznych oraz że posiadała tylko nieznaczną część pism dotyczących taryfikacji wysyłanych przez uczestników do klientów, skarżąca nie może opierać żadnego skutecznego argumentu na okoliczności, iż Komisja nie mogła odtworzyć dokładnego związku pomiędzy dyskusjami prowadzonymi podczas spotkań technicznych a cenami wskazanymi we wspomnianych pismach dotyczących taryfikacji, tym bardziej że ceny poszczególnych produktów wosków parafinowych ulegały znacznym wahaniom oraz że klienci usiłowali w sposób logiczny przeciwstawić się podwyżkom.

178    Argument ten należy zatem oddalić.

179    W czwartym rzędzie skarżąca podnosi, że przesyłanie pism zapowiadających podwyżki cen konkurentom było uzasadnione łączącym uczestniczące w kartelu przedsiębiorstwa stosunkiem klient‒dostawca.

180    W tym względzie należy przypomnieć, że wprowadzenie w życie głównej części naruszenia polegało na ogłaszaniu podwyżek cen klientom lub na unieważnieniu istniejących formuł cenowych, a nie na przesyłaniu pism dotyczących taryfikacji konkurentom, co stanowiło raczej środek kontroli wspomnianego wprowadzania w życie. W każdym razie grupa Shell oświadczyła, że otrzymywała pisma od konkurenta, którego nie była dostawcą (zob. pkt 173 powyżej). Także zarówno grupa Shell, jak i grupa Sasol potwierdziły, że wysłanie pism dotyczących taryfikacji stanowiło część mechanizmu wprowadzania w życie głównej części naruszenia.

181    Zatem ten argument skarżącej należy oddalić.

182    W piątym rzędzie skarżąca, w uzasadnieniu twierdzenia, zgodnie z którym nie uczestniczyła ona we wprowadzaniu naruszenia w życie, podnosi, że zgodnie ze złożonym przez grupę Shell oświadczeniem, przy jedynej okazji, kiedy grupa Sasol usiłowała ją przekonać, by jako pierwsza wysłała pismo zapowiadające podwyżkę cen, skorzystała ona z tego w celu wzmocnienia swej pozycji konkurencyjnej, przesyłając fikcyjne pismo dotyczące podwyżki cen do swych konkurentów, a nie do swych klientów.

183    W tym względzie należy podkreślić, że ze złożonego przez grupę Shell oświadczenia wynika, że kiedy grupa Sasol zwróciła się do skarżącej o to, aby ta jako pierwsza wysłała pismo wskazujące klientom podwyżkę cen, skarżąca tego nie uczyniła, ale wysłała konkurentom „kopię” fikcyjnego pisma zapowiadającego podwyżkę cen. Z powyższego wynika zatem wyłącznie, że skarżąca nie spełniła żądania grupy Sasol, aby jako pierwsza wysłała pismo wskazujące podwyżkę cen.

184    Tymczasem zgodnie z orzecznictwem okoliczność, że kartel nie został wprowadzony w życie, nie zmienia nic w odniesieniu do jego istnienia (zob. podobnie wyrok Sądu z dnia 11 marca 1999 r. w sprawie T‑141/94 Thyssen Stahl przeciwko Komisji, Rec. s. II‑347, pkt 233, 255, 256, 341). Zakładając nawet, iż ustalone zostało, że niektórzy uczestnicy kartelu okłamywali innych, wysyłając nieprawdziwe informacje i wykorzystując kartel do osiągnięcia własnej korzyści, nie wprowadzając go w życie, sam ten fakt nie wyklucza tego, że zostało popełnione naruszenie (wyrok Sądu z dnia 8 lipca 2008 r. w sprawie T‑52/03 Knauf Gips przeciwko Komisji, niepublikowany w Zbiorze, pkt 201; zob. także podobnie wyrok Sądu z dnia 15 czerwca 2005 r. w sprawach połączonych T‑71/03, T‑74/03, T‑87/03 i T‑91/03 Tokai Carbon i in. przeciwko Komisji, niepublikowany w Zbiorze, pkt 74).

185    Argument skarżącej w tym względzie należy więc oddalić.

186    W szóstym rzędzie należy podkreślić, że jak słusznie zauważa Komisja, wprowadzenie w życie jednolitego, złożonego i ciągłego naruszenia należy oceniać jako całość.

187    W tym względzie Sąd już orzekł, że w przypadku gdy konkurenci uczestniczyli w spotkaniach, w trakcie których wymieniali się informacjami dotyczącymi między innymi cen, jakie pragnęli stosować na rynku, poprzez udział w spotkaniu mającym cel antykonkurencyjny, dane przedsiębiorstwo swym działaniem nie tylko zmierzało ku wyeliminowaniu z góry niepewności co do przyszłego zachowania swych konkurentów, ale również przy kształtowaniu polityki, którą pragnęło realizować na rynku, musiało brać pod uwagę, pośrednio lub bezpośrednio, informacje uzyskane podczas takich spotkań (wyrok Sądu z dnia 24 października 1991 r. w sprawie T‑1/89 Rhône‑Poulenc przeciwko Komisji, Rec. s. II‑867, pkt 122, 123; ww. w pkt 184 wyrok w sprawie Knauf Gips przeciwko Komisji, pkt 276).

188    Następnie zgodnie z orzecznictwem należy domniemywać, z zastrzeżeniem dowodu przeciwnego, którego ciężar przedstawienia spoczywa na zainteresowanych podmiotach, że przy określaniu swojego zachowania na rynku przedsiębiorstwa uczestniczące w uzgodnieniu i działające na rynku uwzględniają informacje, które wymieniły ze swoimi konkurentami. Zachodzi to zwłaszcza wtedy, gdy uzgodnienia są dokonywane stale w trakcie długiego okresu (ww. w pkt 33 wyrok w sprawie Hüls przeciwko Komisji, pkt 162).

189    Tymczasem w rozpatrywanym przypadku uzgodnienia dotyczące cen były dokonywane regularnie i często w trakcie długiego okresu, ponieważ Komisja dysponuje informacjami na temat ponad 50 spotkań, które odbyły się w latach 1992–2005. Podobnie Komisja przedstawiła 343 pisma skarżącej zapowiadające klientom podwyżkę cen. Oświadczenia złożone przez grupy Shell i Sasol świadczą także o tym, że grupa Total uczestniczyła we wprowadzaniu w życie wspomnianych praktyk.

190    W świetle powyższych rozważań Sąd twierdzi, że Komisja słusznie stwierdziła wprowadzenie w życie naruszenia i uczestnictwo w nim skarżącej.

191    Mając na uwadze całość powyższych rozważań, część drugą zarzutu drugiego należy oddalić.

 W przedmiocie części trzeciej zarzutu, dotyczącej podziału rynków geograficznych i klientów

192    Skarżąca podnosi, że Komisja nie wykazała w zaskarżonej decyzji, iż skarżąca uczestniczyła w drugiej części naruszenia. Instytucja ta naruszyła zatem art. 81 WE.

193    W tym względzie Komisja stwierdziła w zaskarżonej decyzji:

„[...]

(108) W odniesieniu do dyskusji dotyczących podziału rynków i klientów »pomiędzy uczestniczącymi w nich producentami wosku istniało ogólne porozumienie odnoszące się do głównych klientów innych podmiotów na odnośnym rynku krajowym« w przypadku parafiny, a przedsiębiorstwa te »usiłowały chronić rynek krajowy poprzez stworzenie między nimi atmosfery wzajemnego zaufania i dobrej woli«.

[...]

5.3.2.3 Przypisanie klientów lub podział rynków

(243) Z dowodów opisanych w motywach 98, 108, 137 [spotkanie techniczne, które odbyło się w dniach 7 i 8 września 1995 r.], 145 [spotkanie techniczne, które odbyło się w dniach 30 i 31 października 1997 r.], (147) [spotkanie techniczne, które odbyło się w dniach 5 i 6 maja 1998 r.], (168) [spotkanie techniczne, które odbyło się w dniu 18 grudnia 2002 r.] i 170 [spotkanie techniczne, które odbyło się w dniach 16 i 17 kwietnia 2003 r.] wynika, że grupy ExxonMobil, MOL, Repsol, Sasol, Dea (później Shell) i Total podzieliły między siebie klientów lub ilości, jakie należy sprzedać pewnym klientom (»podział klientów«), lub niektóre strefy geograficzne, określając »rynki krajowe« (»podział rynków«).

(244) Grupy ExxonMobil, Sasol i Shell przyznały, że stosowano praktyki związane z podziałem klientów lub podziałem rynków. W swoich odpowiedziach na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów ponownie potwierdziły istnienie tych praktyk, a co najmniej mu nie zaprzeczyły”.

 W przedmiocie podziału rynków geograficznych

194    W pierwszym rzędzie skarżąca podnosi, że dowody, na których Komisja oparła swe znajdujące się w motywie 108 zaskarżonej decyzji twierdzenia, są niejednoznaczne.

195    W tym względzie należy podkreślić, że z udzielonej przez grupę Sasol w dniu 16 grudnia 2006 r. odpowiedzi na wystosowane przez Komisję żądanie udzielenia informacji jednoznacznie wynika, iż uczestnicy tych spotkań technicznych dążyli do ochrony swych rynków krajowych, gdyż wskazano w niej, że grupy „Total, BP France i Mobil” zażądały dla siebie terytorium francuskiego, podczas gdy producenci niemieccy (Sasol, H&R i Shell) zażądali dla siebie terytorium niemieckiego jako swoich odnośnych rynków krajowych. Poza tym grupa Sasol wskazała we wspomnianej odpowiedzi, że w przypadku gdy grupa Repsol wskazywała, iż posiada nadwyżki własnej produkcji, przedstawiciel grupy Total sprzeciwiał się możliwości jej sprzedaży przez tę grupę do Francji. Poza tym grupa Sasol opisała incydent, jaki miał miejsce podczas spotkania technicznego, które odbyło się w dniach 20 i 21 lutego 1997 r., kiedy to grupa ta zauważyła, że straciła w 1996 r. sprzedaż w wielkości 6000 ton, i założyła, że to producenci francuscy potajemnie dostarczyli tę sprzedaż klientom niemieckim, mimo istnienia uzgodnień dotyczących przestrzegania podziału rynków krajowych. W ramach reperkusji grupa Sasol postanowiła odzyskać tę część rynku, nie przestrzegając cen uzgodnionych podczas spotkań technicznych.

196    Poza tym w oświadczeniu złożonym w dniu 14 czerwca 2006 r. grupa Shell wyjaśnia, że pomiędzy uczestnikami istniało milczące porozumienie, zgodnie z którym klienci znajdujący się w promieniu od 50 do 100 km wokół zakładów produkcyjnych każdego uczestnika „należeli do niego”. Na mocy tego porozumienia producent świec z siedzibą w Hamburgu (Niemcy) „należał” do grup Sasol i Shell. Gdyby inny uczestnik usiłował sprzedać świece temu producentowi, grupy Sasol i Shell zaczęłyby w odwecie dostarczać woski parafinowe głównemu klientowi tego innego uczestnika. Grupa Shell także oświadczyła, że jej przedstawiciel podczas spotkań technicznych powiedział przedstawicielowi grupy Total, iż nie będzie niczego sprzedawać do Francji, ale oczekuje od grupy Total, że ta nie będzie niczego sprzedawać w Hamburgu. Następnie grupa Shell przedstawiła przykłady dotyczące klientów, którzy byli zarezerwowanymi klientami pewnych uczestników kartelu, wyjaśniając, że producenci świec z siedzibą we Francji byli klientami zarezerwowanymi dla grup Total i ExxonMobil oraz że było to jasne dla jej przedstawiciela i innych uczestników podczas spotkań technicznych. Poza tym grupa Shell stwierdziła, że pomiędzy grupami Sasol a Total istnieje milczące porozumienie, na mocy którego każda z nich zobowiązała się do niewchodzenia na rynek krajowy drugiej strony tego porozumienia (Francja w przypadku grupy Total i Niemcy w przypadku grupy Sasol), czyli do sprzedaży na terytorium zarezerwowanym dla drugiej strony wyłącznie ilości ograniczonych, co wynikało z dyskusji przeprowadzonych pomiędzy przedstawicielami grup Sasol i Total podczas spotkań technicznych. Zgodnie ze wspomnianym oświadczeniem grupa H&R sprzedawała jednak woski parafinowe klientom francuskim. Jeśli wielkość wspomnianej sprzedaży przekraczała 1000 ton rocznie, grupa Total skarżyła się na zachowanie grupy H&R podczas kolejnego spotkania technicznego, wskazując wszystkim uczestnikom, że grupa Total nie toleruje znacznych wielkości importu do Francji. Grupa Total podwyższyła zatem w odwecie wielkość sprzedaży dwóm tradycyjnym klientom grupy H&R. Wreszcie grupa Shell oświadczyła, że przestrzeganie podziału rynków krajowych i klientów zarezerwowanych jest częścią ogólnego planu, który został zaakceptowany przez wszystkich uczestników spotkań technicznych. W przypadku gdy uczestnik postępował wbrew tym ustaleniom, producent lub producenci, dla których dany rynek lub klient był zarezerwowany, protestowali i przekonywali uczestnika postępującego wbrew ustaleniom, w stosownym przypadku poprzez odwet, aby zaprzestał on sprzedaży, oferując w stosownym przypadku zbyt wysokie ceny klientowi, aby ten od niego już więcej nie kupował.

197    Z powyższego wynika, że wbrew temu, co twierdzi skarżąca, grupy Sasol i Shell dostarczały szczegółowych i zgodnych informacji na temat podziału rynków i klientów pomiędzy uczestnikami kartelu. Należy dodać, że rozpatrywane oświadczenia zostały złożone na podstawie wyjaśnień złożonych przez uczestników spotkań technicznych po głębokim zastanowieniu i że obciążają one także przedsiębiorstwa, w imieniu których zostały złożone. A zatem w rozumieniu orzecznictwa przytoczonego w pkt 66 powyżej i wbrew twierdzeniom skarżącej wspomniane oświadczenia są szczególnie wiarygodne.

198    W drugim rzędzie należy podnieść, że oświadczenia złożone przez grupy Sasol i Shell są także zgodne z treścią protokołu ze spotkania „Blauer Salon” grupy Sasol, powiązanego przez Komisję ze spotkaniem technicznym, które odbyło się w dniach 17 i 18 grudnia 2002 r. (motyw 168 zaskarżonej decyzji).

199    Skarżąca podnosi, że Komisja nie może opierać się na protokole ze spotkania „Blauer Salon” grupy Sasol, wiążącego się ze spotkaniem, które odbyło się w dniach 17 i 18 grudnia 2002 r., ponieważ notatka ta nie wskazuje roku.

200    W tym względzie należy przypomnieć, że zgodnie z orzecznictwem przytoczonym w pkt 81 powyżej brak daty lub podpisu na dokumencie, czy też fakt, że jest on niestarannie napisany, nie pozbawia tego dokumentu całej mocy dowodowej, gdy jego pochodzenie, prawdopodobna data i treść mogą być określone z wystarczającą pewnością. Tymczasem Komisja wyjaśniła w zaskarżonej decyzji, iż najbardziej prawdopodobnym rokiem jest rok 2002, zważywszy, że był to jedyny rok, w trakcie którego spotkanie techniczne odbyło się w dniach 17 i 18 grudnia. Ponadto, niezależnie od daty rocznej, rozpatrywany protokół dowodzi istnienia podziału rynków lub klientów, ponieważ zawiera następującą wzmiankę: „Repsol na problemy (55 000 rocznie jej własnej produkcji) – [przedstawiciel grupy Total] natychmiast zaprotestował przeciwko dodatkowym/negocjowanym wielkościom – wydaje się, że Repsol jest gotowa, aby to przemyśleć”. Zgodnie bowiem z najbardziej prawdopodobną interpretacją tego protokołu grupa Repsol zamierzała sprzedać nadwyżkę produkcji do Francji, która jest położona najbliżej jej zakładów produkcyjnych znajdujących się w Hiszpanii, a grupa Total chciała podkreślić, iż uważa, że wspomniane terytorium jest zarezerwowane dla niej.

201    Poza tym zgodnie z orzecznictwem przytoczonym w pkt 40 powyżej poszlaki wskazane przez Komisję w zaskarżonej decyzji w celu dowiedzenia dopuszczenia się przez przedsiębiorstwo naruszenia art. 81 ust. 1 WE winny być oceniane nie osobno, ale jako jedna całość. Ogólny plan podziału rynków wynika zaś już wyraźnie z oświadczeń złożonych przez grupy Shell i Sasol, a wzmianka zawarta w protokole pochodzącym od grupy Sasol wpisuje się w mechanizm opisany we wspomnianych oświadczeniach.

202    W konsekwencji, wbrew temu, co twierdzi skarżąca, rozpatrywany protokół ze spotkania „Blauer Salon” grupy Sasol stanowił dowód z dokumentów dotyczący podziału rynków lub klientów.

203    W trzecim rzędzie skarżąca podnosi, że zasadzie przestrzegania podziału rynków krajowych przeczy fakt, iż miała miejsce wewnątrzwspólnotowa wymiana handlowa, zwłaszcza pomiędzy Francją a Niemcami.

204    W tym względzie, po pierwsze, należy podnieść, iż z przytoczonych powyżej oświadczeń wynika, że rynek krajowy przedsiębiorstwa niekoniecznie odpowiadał dokładnie terytorium państwa członkowskiego, gdyż w niektórych przypadkach stanowił on region położony wokół zakładów produkcyjnych danego przedsiębiorstwa.

205    Po drugie, z przytoczonych w pkt 195 i 196 powyżej oświadczeń grup Sasol i Shell wynika również, że nie chodziło o hermetyczne zamknięcie rynków ani o wyłączną dostawę wosków parafinowych niektórym klientom, ale raczej o częściowo dorozumiane porozumienie w przedmiocie niedostarczania znacznych ilości na terytoria uznane za należące do innego producenta wosków parafinowych oraz klientom uznanym za należących do tego producenta.

206    Po trzecie, z oświadczeń tych wynika, że dochodziło do sporadycznych naruszeń zasady przestrzegania podziału rynków krajowych, które to naruszenia prowadziły do zastosowania odwetu ze strony przedsiębiorstwa, którego terytorium dotyczyło naruszenie. Ten element sam w sobie może wyjaśniać wahania w zakresie wewnątrzwspólnotowej wymiany handlowej.

207    Argument ten należy zatem oddalić.

208    W świetle powyższego należy oddalić argumenty skarżącej dotyczące ustaleń Komisji dotyczących podziału rynków.

 W przedmiocie podziału klientów

209    Skarżąca twierdzi, iż dowody z dokumentów zebrane przez Komisję w zaskarżonej decyzji nie pozwalają przyjąć, że istniało porozumienie o podziale klientów, ale że co najwyżej istniała wymiana informacji.

210    W tym względzie należy podnieść, że szczegółowe, zgodne i wiarygodne oświadczenia grup Sasol i Shell dowodzą tego, iż w zakresie podziału klientów istniały porozumienia i praktyki uzgodnione. W każdym razie Komisja zaklasyfikowała drugą część naruszenia nie jako porozumienie, ale jako część ciągłego i złożonego naruszenia, ponieważ dotyczyło ono porozumień, praktyk uzgodnionych i wymiany poufnych informacji pomiędzy konkurentami. A zatem nawet dowody i poszlaki dotyczące takiej wymiany mają znaczenie dla wykazania, że doszło do drugiej części naruszenia.

211    Przede wszystkim należy podnieść, że w motywie 145 zaskarżonej decyzji, w kontekście spotkania technicznego, które odbyło się w dniach 30 i 31 października 1997 r. w Hamburgu, Komisja przytoczyła pochodzącą od grupy MOL notatkę zawierającą następujące informacje:

„Producenci wykorzystujący mieszarki (DEM 100 taniej niż tradycyjni producenci świec)

Astor -> Schümann cena na dzisiaj  DEM 1000 wyjściowa w fabryki

[Astor] -> Total  DEM 1050 CPT

Paramelt -> Total DEM 1100 CPT

Iberceras -> Total DEM 1030”.

212    Zdaniem skarżącej ta pochodząca od grupy MOL notatka nie umożliwia stwierdzenia, że zostało zawarte porozumienie dotyczące podziału klientów, ponieważ z notatki tej wynika jedynie, iż doszło do wymiany informacji dotyczących cen stosowanych przez poszczególnych uczestników tej wymiany wobec ich klientów.

213    Tytułem wstępu należy przypomnieć, że notatki pochodzące od grupy MOL są notatkami sporządzonymi odręcznie przez osoby uczestniczące w spotkaniach, a ich treść jest ustrukturowana i stosunkowo szczegółowa. A zatem ich moc dowodowa jest bardzo duża.

214    Poza tym zgodnie z orzecznictwem przytoczonym w pkt 47 powyżej nie można wymagać od Komisji, aby przedstawiła dowody wykazujące w sposób wyraźny poszczególne elementy popełnionego naruszenia. Fragmentaryczne i pojedyncze dane, którymi może dysponować ta instytucja, muszą w każdym razie móc być uzupełnione wnioskowaniem pozwalającym na odtworzenie istotnych okoliczności. Zaś pochodząca od grupy MOL notatka łączy wyraźnie klientów przedsiębiorstw Astor, Paramelt i Iberceras z niektórymi przedsiębiorstwami uczestniczącymi w kartelu, w tym ze skarżącą.

215    A zatem wyjaśnienie Komisji, zgodnie z którym poszlaki te świadczą o tym, że podczas spotkania technicznego, do którego doszło w dniach 30 i 31 października 1997 r., miały miejsce dyskusje dotyczące podziału klientów, jest wiarygodne, ponieważ notatka ta stanowi część materiału dowodowego mającego na celu wykazanie istnienia drugiej części naruszenia oraz uczestnictwa w nim skarżącej.

216    W motywie 147 zaskarżonej decyzji Komisja przytacza w kontekście spotkania technicznego, które odbyło się w dniach 5 i 6 maja 1998 r. w Budapeszcie (Węgry), pochodzącą od grupy MOL notatkę zawierającą następujące informacje:

„MOL -      Eika maks. 1500 to

      Vollmar 2–3 m. to

      L&G szerzej

Vollmar -      Schümann 3–3,5 m. to

↑      MOL   2,0–3 m. to

Zapotrzebowanie 15 000 to  Total

      Repsol”.

217    Komisja zinterpretowała te informacje w następujący sposób:

„Z notatki wynika także, że omawiano podział w zakresie zaopatrzenia ważnego klienta – przedsiębiorstwa Vollmar. Udział przedsiębiorstw Schümann i MOL został uzgodniony, a grupy Total i Repsol także były wyraźnie zainteresowane”.

218    Zdaniem skarżącej z notatki tej nie wynika żaden podział w zakresie zaopatrzenia przedsiębiorstwa Vollmar. W notatce tej wskazano bowiem jej zdaniem, że całkowite zapotrzebowanie przedsiębiorstwa Vollmar wynosi 15 000 ton, podczas gdy tonaż wyrażony jest w przedziałach (3000‒3500 ton i 2000‒3000 ton), tak że dodanie wyrażonego tonażu nie równa się 15 000 ton. Gdyby zaś zawarto jakiekolwiek porozumienie dotyczące podziału w zakresie zaopatrzenia, nie tylko zawierałoby ono szczegółowe informacje dotyczące tonażu przyznanego każdemu dostawcy, ale też podział ów obejmowałby całe zaopatrzenie tego klienta. A zatem w pochodzących od grupy MOL notatkach nie chodziło o planowane dostawy, ale o szacowane dostawy na każdego z uczestników. W każdym razie obok nazwy Total France nie została wskazana żadna wielkość, tak więc brak jest dowodu uczestnictwa tej grupy.

219    Należy oddalić argumenty skarżącej i potwierdzić interpretację Komisji. Pochodząca od grupy MOL notatka, która posiada skądinąd bardzo dużą moc dowodową, jak zostało stwierdzone w pkt 213 powyżej, wskazuje, że uczestnicy kartelu omawiali zapotrzebowanie przedsiębiorstwa Vollmar (15 000 ton) w całości i podzielili sprzedaż pomiędzy przedsiębiorstwa Schümann (3000‒3500 ton) i MOL (2000‒3000 ton). Istnieje także poszlaka, zgodnie z którą grupy Repsol i Total planowały sprzedaż na rzecz przedsiębiorstwa Vollmar. Poza tym pierwsza część notatki wskazuje na to, że grupa MOL przekazała innym uczestnikom wielkości sprzedawane przedsiębiorstwom Eika, Vollmar i Langhammer i Gasda (L&G). Wreszcie złożone przez grupy Sasol i Shell oświadczenia dotyczą porozumień o podziale klientów, zwłaszcza w odniesieniu do wielkości, jakie miały być sprzedawane przedsiębiorstwu Vollmar.

220    Co do spotkania technicznego, które odbyło się w dniach 16 i 17 kwietnia 2003 r. (motyw 170 zaskarżonej decyzji), Komisja przytoczyła pochodzącą od grupy Total odręczną notatkę zawierającą wzmiankę: „Vollmar 13 kt HOS 2003 30 kt 22 kt SX50”. Komisja zinterpretowała ją w następujący sposób:

„Z powyższego wynika, że omawiano zaopatrzenie klienta Vollmar i że uzgodniono, że grupy Sasol (wtedy HOS) i Shell (która rozprowadzała parafinę pod znakiem firmowym SX50) dzieliły się dostawami”.

221    Zdaniem skarżącej niemożliwe jest jednak odnalezienie w tych notatkach informacji na temat takiego podziału zaopatrzenia. Wzmianki na ten temat są „rozrzucone” w notatce i niemożliwe jest odnalezienie jakiegokolwiek związku pomiędzy nimi. Skarżąca stoi na stanowisku, iż Komisja sztucznie połączyła wzmiankę „Vollmar” z informacjami dotyczącymi tonażu, mimo że znajdowały się one wyraźnie w innych liniach dokumentu.

222    Zważywszy, że złożone przez grupy Shell i Sasol oświadczenia uwzględnione każde z osobna wskazują jednoznacznie na to, iż doszło do zawarcia porozumienia o podziale ilości sprzedawanych klientom, Sąd twierdzi, że interpretacja Komisji jest prawidłowa, i oddala zatem argumenty skarżącej.

223    Tytułem uzupełnienia należy podnieść, że wyjaśnienia dostarczone przez skarżącą, zgodnie z którymi nie chodziło o porozumienie, ale wyłącznie o wymianę informacji dotyczącą ilości sprzedawanych klientom, nie mogą podważyć ważności zaskarżonej decyzji.

224    Należy przypomnieć, że nawet jeśli Komisja odkryje dokumenty świadczące wyraźnie o nawiązaniu bezprawnego kontaktu pomiędzy przedsiębiorstwami – takie jak sprawozdania ze spotkań – będą one zazwyczaj jedynie fragmentaryczne i odosobnione, i dlatego często będzie konieczna rekonstrukcja poszczególnych elementów w drodze dedukcji. W większości przypadków istnienie praktyki lub porozumienia antykonkurencyjnego musi być zatem wywnioskowane z szeregu zbiegów okoliczności oraz wskazówek, które rozpatrywane łącznie mogą stanowić, w braku innego logicznego wytłumaczenia, dowód naruszenia reguł konkurencji (zob. pkt 79 powyżej).

225    Podobnie jeżeli więc Komisja jest zobligowana do wykazania, że bezprawne porozumienie zostało zawarte, byłoby nadmiernym wymogiem, aby dostarczyła ona jeszcze dowodu szczególnego mechanizmu, za pomocą którego cel ten miałby być osiągnięty. Przedsiębiorstwu winnemu naruszenia byłoby bowiem zbyt łatwo uniknąć jakiejkolwiek kary, jeżeli mogłoby ono podnieść argument, że informacje przedstawione w odniesieniu do funkcjonowania bezprawnego porozumienia są zbyt niejasne w sytuacji, w której istnienie porozumienia i jego antykonkurencyjny cel zostały wykazane w sposób wystarczający (zob. pkt 41 powyżej).

226    Poszczególne przejawy omawianego naruszenia muszą być postrzegane w szerszym kontekście, który wyjaśnia ich rację bytu. Chodzi tu o przeprowadzenie postępowania dowodowego, w ramach którego moc dowodowa poszczególnych okoliczności faktycznych jest zwiększona lub obniżona w związku z innymi zaistniałymi okolicznościami faktycznymi, które łącznie pozwalają dowieść istnienia złożonego, jednolitego i ciągłego naruszenia (ww. w pkt 184 wyrok w sprawie Knauf Gips przeciwko Komisji, pkt 310; ww. w pkt 40 wyrok w sprawie BPB przeciwko Komisji, pkt 250).

227    Tymczasem w rozpatrywanym przypadku twierdzenia Komisji dotyczące odnoszącej się do podziału klientów części złożonego, jednolitego i ciągłego naruszenia opierają się zarówno na zgodnych oświadczeniach jego uczestników świadczących także o ich własnej odpowiedzialności (a zatem szczególnie wiarygodnych), jak i na fragmentach notatek sporządzonych podczas spotkań technicznych lub bezpośrednio po nich.

228    Skarżąca w rzeczywistości nie wyjaśniła, dlaczego w braku jakiegokolwiek porozumienia o podziale klientów grupy ExxonMobil, Shell i Sasol niezależnie od siebie przyznały, że taki podział istniał, i szczegółowo go opisały.

229    Wreszcie skarżąca podnosi, że Komisja nie może opierać się na informacjach dotyczących kontaktów pomiędzy przedsiębiorstwami uczestniczącymi w kartelu, ponieważ ograniczyła swe dochodzenie tylko do spotkań technicznych.

230    W tym względzie należy przypomnieć, że zbadane powyżej dowody odnoszą się do spotkań technicznych.

231    W świetle powyższego należy stwierdzić, że ustalenia Komisji dotyczące praktyk mających na celu podział klientów opierają się na wystraczającym materiale dowodowym, efektem czego nie doszło do naruszenia art. 81 WE w tym względzie.

232    W konsekwencji należy oddalić część trzecią zarzutu drugiego.

 W przedmiocie części czwartej zarzutu, dotyczącej prokonkurencyjnej postawy spółki Total France

233    Skarżąca zarzuca Komisji, że ta nie uwzględniła prokonkurencyjnej postawy, która została wykazana na podstawie analizy ekonomicznej dostarczonej przez nią w toku postępowania administracyjnego oraz oświadczeń innych uczestników kartelu.

234    W pierwszym rzędzie skarżąca odwołuje się do analizy ekonomicznej swojej polityki cenowej przeprowadzonej z podziałem na poszczególne państwa członkowskie i klientów w odniesieniu do głównych rodzajów wosków parafinowych sprzedawanych w latach 2002–2005.

235    Ze wspomnianej analizy ekonomicznej wynika, że brak jest jakiegokolwiek przełożenia pomiędzy z jednej strony polityką cenową spółki Total France i spotkaniami technicznymi a z drugiej strony wahaniami cen poszczególnych rodzajów wosków parafinowych. Zdaniem skarżącej te dwa czynniki świadczą o tym, że nie uczestniczyła ona w jakimkolwiek porozumieniu dotyczącym ustalania cen. Podobnie ma z nich wynikać, że wymiana informacji nie wywierała znaczącego wpływu na warunki rynkowe. Jednakże Komisja w zaskarżonej decyzji nie przedstawiła żadnego powodu, dla którego nie uwzględniła tej analizy ekonomicznej.

236    Na wstępie należy przypomnieć, że Sąd miał już okazję zbadać i oddalić tego rodzaju argumenty. Zgodnie z orzecznictwem okoliczność, że przedsiębiorstwa rzeczywiście ogłosiły uzgodnione podwyżki cen oraz że ceny w ten sposób ogłoszone posłużyły za podstawę dla ustalania cen transakcji indywidualnych, sama w sobie wystarczy, by stwierdzić, że zarówno celem, jak i skutkiem kartelu cenowego było poważne ograniczenie konkurencji (wyrok Sądu z dnia 14 maja 1998 r. w sprawie T‑308/94 Cascades przeciwko Komisji, Rec. s. II‑925, pkt 194). W takim przypadku Komisja nie miała obowiązku przeprowadzać analizy szczegółów argumentacji stron zmierzającej do wykazania, że skutkiem wspomnianych porozumień nie były podwyżki cen ponad poziom osiągalny w warunkach normalnej konkurencji, ani też udzielać odpowiedzi na kolejne argumenty (ww. w pkt 68 wyrok w sprawach połączonych Bolloré i in. przeciwko Komisji, pkt 451).

237    Jak zaś wynika z badania części pierwszej i drugiej niniejszego zarzutu, Komisja wykazała w sposób wystarczający pod względem prawnym, że mające znamiona zmowy praktyki w niniejszym przypadku dotyczyły ustalania cen oraz że wynik spotkań, podczas których omawiano lub uzgadniano podwyżki cen, często był wprowadzany w życie poprzez unieważnienie cen w odniesieniu do klientów i ogłoszenia o podwyżkach, a ogłoszone w ten sposób ceny służyły za podstawę do ustalania cen transakcji indywidualnych. Podobnie jeśli w danych warunkach rynkowych uczestnicy kartelu uzgodnili, że należy utrzymać ceny na tym samym poziomie, także należy to uznać za część wprowadzania w życie jednolitego, złożonego i ciągłego naruszenia.

238    A zatem przedstawiona przez skarżącą analiza ekonomiczna jest pozbawiona znaczenia dla sprawy.

239    W drugim rzędzie należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem uzasadnienie indywidualnej decyzji powinno przedstawiać w sposób jasny i jednoznaczny rozumowanie instytucji, która akt wydała, pozwalając zainteresowanym poznać podstawy podjętej decyzji, a właściwemu sądowi dokonać jej kontroli. Wymóg uzasadnienia należy oceniać w odniesieniu do konkretnej sytuacji. Nie ma wymogu, by uzasadnienie wyszczególniało wszystkie istotne okoliczności faktyczne i prawne, ponieważ ocena, czy uzasadnienie aktu spełnia wymogi art. 253 WE, winna nie tylko opierać się na jego brzmieniu, ale także uwzględniać okoliczności, w jakich akt ten został wydany (wyrok Trybunału z dnia 2 kwietnia 1998 r. w sprawie C‑367/95 P Komisja przeciwko Sytraval i Brink’s France, Rec. s. I‑1719, pkt 63).

240    Z powyższego wynika, że w zakresie, w jakim przedstawiona przez skarżącą analiza ekonomiczna było pozbawiona znaczenia dla sprawy (zob. pkt 236–238 powyżej), Komisja nie miała obowiązku przedstawienia powodów uzasadniających nieuwzględnienie tej analizy w zaskarżonej decyzji.

241    W trzecim rzędzie zdaniem skarżącej jej prokonkurencyjna postawa została uznana przez konkurentów w toku postępowania administracyjnego. Z dokumentów dotyczących spotkań technicznych i oświadczeń innych stron wynika, że spółka Total France prowadziła politykę uniemożliwiającą wywarcie skutków przez porozumienia będące przedmiotem zaskarżonej decyzji. W oświadczeniach tych wskazano, że konkurenci spółki Total France wielokrotnie tracili klientów lub obniżali ceny ze względu na postawę tej spółki.

242    Zgodnie z orzecznictwem należy zbadać, czy okoliczności, na które powołuje się skarżąca, mogą pomóc w ustaleniu, że w okresie, w którym brała ona udział w porozumieniach mających znamiona naruszenia, w istocie powstrzymywała się od stosowania postanowień tych porozumień, przyjmując na rynku postawę prokonkurencyjną (zob. podobnie wyrok Sądu z dnia 9 lipca 2003 r. w sprawie T‑224/00 Archer Daniels Midland i Archer Daniels Midland Ingredients przeciwko Komisji, Rec. s. II‑2597, pkt 268; ww. pkt 68 wyrok w sprawach połączonych Bolloré i in. przeciwko Komisji, pkt 625).

243    Jednak okoliczność, że dane przedsiębiorstwo, którego uczestnictwo w uzgodnieniach cenowych z jego konkurentami zostało wykazane, nie zachowuje się na danym rynku według ustaleń poczynionych z konkurentami, niekoniecznie musi być uwzględniona jako okoliczność łagodząca przy obliczaniu kwoty grzywny. Przedsiębiorstwo, które – mimo uzgodnień z konkurentami – stosuje na rynku politykę mniej lub bardziej niezależną, może bowiem po prostu próbować wykorzystywać kartel do swoich celów (ww. w pkt 236 wyrok w sprawie Cascades przeciwko Komisji, pkt 230; wyrok Sądu z dnia 27 września 2006 r. w sprawie T‑43/02 Jungbunzlauer przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑3435, pkt 269).

244    Po pierwsze, należy przypomnieć (zob. pkt 183 powyżej), że z oświadczenia złożonego przez grupę Shell wynika, iż w momencie kiedy grupa Sasol zwróciła się do skarżącej, aby ta jako pierwsza wysłała pismo dotyczące taryfikacji wskazujące podwyżkę cen klientom, skarżąca tego nie uczyniła, ale wysłała „kopię” fikcyjnego pisma zapowiadającego podwyżkę cen konkurentom. Z powyższego wynika zatem wyłącznie, że skarżąca nie spełniła żądania grupy Sasol, aby jako pierwsza wysłała pismo wskazujące podwyżkę cen. Ponadto skarżąca nie twierdzi, że nie uwzględniła wyniku rozpatrywanego spotkania podczas prowadzonych przez nią następnie negocjacji cenowych z klientami.

245    Po drugie, należy zbadać argument skarżącej, zgodnie z którym oświadczenia konkurentów wskazują na to, że wielokrotnie tracili oni klientów lub obniżali ceny ze względu na postawę skarżącej.

246    W tym względzie należy podkreślić, że skarżąca powołuje się na złożone ustnie przez grupę Shell oświadczenia z dnia 14 listopada 2005 r., 14 czerwca 2006 r. i 24 czerwca 2005 r., a także na udzieloną w dniu 18 grudnia 2006 r. odpowiedź grupy Sasol na wystosowane przez Komisję żądanie udzielenia informacji. Dokumenty te w rzeczywistości nie są poświęcone opisowi zachowania skarżącej, a tym bardziej – jej postawy prokonkurencyjnej, ale zawierają setki stron informacji na temat ogólnego funkcjonowania kartelu, a skarżąca nie wskazuje nawet fragmentów mogących służyć poparciu jej argumentu.

247    Tymczasem zgodnie z orzecznictwem wprawdzie treść skargi odnosząca się do poszczególnych punktów może być poparta i uzupełniona odwołaniem do załączonych do niej wyciągów z dokumentów, jednakże ogólne odwołanie do innych pism, także wówczas, gdy stanowią one załączniki do skargi, nie rekompensuje braku zasadniczych elementów argumentacji prawnej, które muszą być zawarte w skardze. Ponadto do Sądu nie należy wyszukiwanie i identyfikowanie w załącznikach zarzutów i argumentów, które mógłby uznać za stanowiące podstawę skargi, ponieważ załączniki pełnią funkcję czysto dowodową i pomocniczą (zob. wyrok Sądu z dnia 14 grudnia 2005 r. w sprawie T‑209/01 Honeywell przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑5527, pkt 57 i przytoczone tam orzecznictwo). A zatem argument skarżącej jest niedopuszczalny w zakresie, w jakim opiera się na wskazanych dokumentach.

248    W każdym razie należy stwierdzić, że oświadczenia te nie dowodzą prokonkurencyjnej postawy skarżącej, ale świadczą o jej uczestnictwie we wprowadzaniu kartelu w życie. Z oświadczenia złożonego przez grupę Shell wynika nawet, że skarżąca zaprotestowała, kiedy jej rynek krajowy stał się celem sprzedaży innych uczestników.

249    Wreszcie skarżąca odwołuje się do odręcznej notatki sporządzonej przez grupę MOL podczas spotkania w dniu 30 września 1994 r. i do udzielonej przez grupę Sasol w dniu 20 grudnia 2005 r. odpowiedzi na wystosowane przez Komisję żądanie udzielenia informacji.

250    Pochodząca od grupy MOL notatka zawiera następującą wzmiankę:

„Mobil ‒ 2000 t na początku roku

Podwyżka cen częściowo wycofana ze względu na Total”.

251    Należy podnieść, że Komisja odniosła się do tej notatki w motywie 133 zaskarżonej decyzji. Zinterpretowała ją w następujący sposób:

„[...] [P]rzedsiębiorstwa przekazywały sobie informacje co do przewidywanych podwyżek cen i uwzględniały sytuację konkurentów, w przypadku gdy decydowały o wprowadzeniu takich podwyżek. Chodzi tutaj o zachowanie równoważne z porozumieniem o niezmienianiu cen lub które może być co najmniej uznane za praktykę uzgodnioną”.

252    Należy zauważyć, że skarżąca nie podważa tej interpretacji. Tymczasem taka postawa skarżącej nie może być uznana za prokonkurencyjną, ponieważ jednak uczestniczyła ona w mającej antykonkurencyjny charakter dyskusji, której celem było ustalanie poziomów cen, jakie mają być stosowane w świetle sytuacji rynkowej oraz sytuacji handlowej uczestników.

253    Co do udzielonej przez grupę Sasol w dniu 20 grudnia 2005 r. odpowiedzi na wystosowane przez Komisję żądanie udzielenia informacji, skarżąca odnosi się do informacji dotyczącej spotkania w dniach 7 i 8 września 1995 r. Zdaniem grupy Sasol grupa Total „podcięła” jej ceny w odniesieniu do jej klienta tradycyjnego. Zdaniem grupy Sasol stanowi to konkretną poszlakę tego, że uzgodnienia dokonywane podczas spotkań technicznych często nie były przestrzegane.

254    Choć jest prawdą, że fragment ten dowodzi naruszenia porozumienia o podziale klientów, niemniej jednak skarżąca w ten sposób przedstawiła tylko odosobniony przypadek, który nie może – nawet łącznie z oszustwem, o którym mowa w pkt 244 powyżej – stanowić w niniejszym przypadku dowodu prokonkurencyjnego charakteru jej postawy w odniesieniu do złożonego, jednolitego i ciągłego naruszenia. Sporadyczne i odosobnione przypadki oszustw lub niewprowadzania w życie kartelu przez jednego z jego uczestników, zwłaszcza w przypadku, gdy dotyczą długotrwałego kartelu, nie mogą same w sobie dowodzić niewprowadzenia go w życie przez tego uczestnika lub przyjęcia przez niego prokonkurencyjnej postawy (zob. podobnie wyrok Sądu z dnia 8 października 2008 r. w sprawie T‑73/04 Le Carbone Lorraine przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑2661, pkt 204).

255    Po trzecie, należy przypomnieć (zob. pkt 187 i 188 powyżej), że zgodnie z orzecznictwem, w przypadku gdy konkurenci uczestniczyli w spotkaniach, podczas których wymieniali się informacjami na temat między innymi cen, jakie pragnęliby stosować na rynku, poprzez udział w spotkaniu mającym cel antykonkurencyjny, dane przedsiębiorstwo swym działaniem nie tylko zmierzało ku wyeliminowaniu z góry niepewności co do przyszłego zachowania swych konkurentów, ale również przy kształtowaniu polityki, którą pragnęło realizować na rynku. A zatem należy domniemywać, z zastrzeżeniem dowodu przeciwnego, którego ciężar przedstawienia spoczywa na zainteresowanych podmiotach, że przy określaniu swojego zachowania na rynku przedsiębiorstwa uczestniczące w uzgodnieniu i działające na rynku uwzględniają informacje, które wymieniły ze swoimi konkurentami. Zachodzi to zwłaszcza wtedy, gdy uzgodnienia są dokonywane stale w trakcie długiego okresu.

256    W rozpatrywanym przypadku uzgodnienia dotyczące cen były zaś dokonywane regularnie i często przez długi czas, ponieważ Komisja dysponuje informacjami na temat ponad 50 spotkań z lat 1992–2005, z których większość odbyła się w obecności przedstawiciela skarżącej. A zatem skarżąca posiadała znaczną ilość informacji, które bezprawnie wymieniała z konkurentami i które mogła wykorzystać w trakcie określania swego zachowania handlowego. Przedstawia ona natomiast tylko jeden przypadek, dotyczący „podcięcia” cen grupy Sasol, kiedy to usiłowała dostarczyć woski parafinowe klientowi tradycyjnemu tej grupy, naruszając porozumienie o podziale klientów. Nawet w trakcie spotkania technicznego, podczas którego omawiano ten incydent (spotkanie w dniach 7 i 8 września 1995 r.), pan S.E. z grupy Total przekazał innym uczestnikom poufne informacje handlowe, efektem czego wspomniany odosobniony przypadek nie umożliwia wyciągnięcia wniosku, że grupa Total przyjęła prokonkurencyjną postawę handlową.

257    Po czwarte, należy podnieść, że sama skarżąca oświadczyła w kontekście wprowadzenia w życie rezultatu spotkań technicznych, iż rzadko kiedy wysyłała pisma zapowiadające podwyżki cen do swych klientów, ale zazwyczaj ogłaszała je ustnie podczas wizyt u tych klientów. Poza faktem, że przyznaje ona w ten sposób, iż regularnie podwyższała ceny, co samo w sobie jest poszlaką stosowania cen uzgodnionych lub omawianych podczas spotkań technicznych, należy podnieść, że Komisja dołączyła do odpowiedzi na skargę 343 pisma dotyczące podwyżek cen wysłane przez grupę Total do jej klientów. Poza tym instytucja ta przedstawiła także pewne pisma zapowiadające podwyżki cen, które skarżąca wysłała konkurentom w ramach mechanizmu kontroli stosowania kartelu.

258    Po piąte, należy podkreślić, że rozpatrywanemu kartelowi towarzyszyły liczne mechanizmy kontroli. Poza wymianą pism dotyczących taryfikacji przedsiębiorstwa uczestniczące w kartelu oświadczyły, że mogły bezpośrednio kontaktować się z klientami swoich konkurentów i w ten sposób wykryć oszustwa. Uwzględniając długi okres trwania kartelu, nie można sądzić, że inni uczestnicy zapraszaliby skarżącą przez 13 lat na spotkania techniczne, gdyby systematycznie wykorzystywała ona uzyskane informacje w celu „podcinania” cen jej konkurentów i podwyższenia w ten sposób wartości jej sprzedaży ze szkodą dla nich.

259    W świetle powyższego należy stwierdzić, iż na podstawie okoliczności przytoczonych przez skarżącą w ramach niniejszej części zarzutu, uwzględnianych nawet jako całość, nie można wyciągnąć wniosku, że w okresie jej uczestnictwa w mających znamiona naruszenia porozumieniach w rzeczywistości uchylała się od ich stosowania poprzez przyjęcie prokonkurencyjnej postawy na rynku.

260    A zatem Komisja nie naruszyła art. 81 WE ani nie uchybiła ciążącemu na niej obowiązkowi uzasadnienia.

261    W konsekwencji należy także oddalić część czwartą, a zatem – drugi zarzut w całości.

2.     W przedmiocie zarzutu pierwszego, dotyczącego naruszenia art. 81 WE oraz uchybienia obowiązkowi uzasadnienia w zakresie oceny części naruszenia dotyczącej gaczu

 W przedmiocie części pierwszej zarzutu, dotyczącej naruszenia art. 81 WE w związku ze stwierdzeniem, że praktyki dotyczące wosków parafinowych z jednej strony i praktyki dotyczące gaczu z drugiej strony stanowiły jednolite i ciągłe naruszenie

262    Na wstępie należy przypomnieć, że w zaskarżonej decyzji Komisja nałożyła na skarżącą karę za udział w złożonym, jednolitym i ciągłym naruszeniu prawa, które zostało zakwalifikowane jako złożone, ponieważ polegało na porozumieniach, praktykach uzgodnionych dotyczących ustalania cen i wymianie poufnych informacji handlowych, jako jednolite, ponieważ obejmowało zarówno woski parafinowe, jak i gacz, oraz jako ciągłe, ponieważ składała się na nie długa seria spotkań o charakterze antykonkurencyjnym.

263    W ramach niniejszej części zarzutu skarżąca twierdzi, iż Komisja naruszyła art. 81 WE, uznając, że praktyki związane z woskami parafinowymi oraz praktyki związane z gaczem stanowiły jednolite i ciągłe naruszenie prawa.

264    Według orzecznictwa naruszenie art. 81 ust. 1 WE może wynikać nie tylko z pojedynczego czynu, lecz także z serii czynów albo z zachowania o charakterze ciągłym. Powyższej wykładni nie można podważyć na takiej podstawie, że jeden lub kilka z elementów serii czynów albo ciągłego zachowania mogą również – same w sobie, rozpatrywane z osobna – stanowić naruszenie wspomnianego postanowienia (ww. w pkt 33 wyrok w sprawie Komisja przeciwko Anic Partecipazioni, pkt 81; ww. w pkt 47 wyrok w sprawach połączonych Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 258).

265    Pojęcie jednolitego naruszenia zakłada istnienie całego zespołu zachowań przyjętych przez różne strony kierowane tym samym antykonkurencyjnym celem ekonomicznym (ww. w pkt 187 wyrok w sprawie Rhône‑Poulenc przeciwko Komisji, pkt 125, 126; ww. w pkt 44 wyrok w sprawach połączonych Cimenteries CBR i in. przeciwko Komisji, pkt 3699). Fakt, że różnego rodzaju działania przedsiębiorstw wpisują się w „całościowy plan” ze względu na ich identyczny cel zakłócający konkurencję na wspólnym rynku, ma decydujące znaczenie dla stwierdzenia występowania jednolitego naruszenia (zob. podobnie ww. w pkt 47 wyrok w sprawach połączonych Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 258, 260).

266    W tym względzie przy ocenianiu jednolitego charakteru naruszenia oraz istnienia całościowego planu Sąd może wziąć pod uwagę, że zachodzi tożsamość, przynajmniej częściowa, przedsiębiorstw biorących udział w naruszeniu oraz okoliczność, iż mają one świadomość uczestniczenia w realizacji wspólnego celu za pomocą mających znamiona naruszenia zachowań (ww. w pkt 40 wyrok w sprawie BPB przeciwko Komisji, pkt 257; wyrok Sądu z dnia 28 kwietnia 2010 r. w sprawie T‑446/05 Amann & Söhne i Cousin Filterie przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑1255, pkt 89).

267    Podobnie aby zakwalifikować różne działania jako jednolite i ciągłe naruszenie, należy zbadać, czy istnieje między nimi związek komplementarności w tym znaczeniu, że każde z nich miało być odpowiedzią na jedną lub kilka konsekwencji normalnego działania konkurencji, a wzajemnie oddziałując, każde z nich przyczyniało się do realizacji całości skutków antykonkurencyjnych zamierzonych przez ich sprawców w ramach całościowego planu mającego jednolity cel. W tym względzie trzeba uwzględnić wszelkie okoliczności mogące wykazać lub podważyć ten związek, takie jak okres stosowania, treść (w tym zastosowane metody) i jednocześnie cel różnych zarzucanych działań (ww. w pkt 266 wyrok w sprawie Amann & Söhne i Cousin Filterie przeciwko Komisji, pkt 92; zob. także podobnie wyrok Sądu z dnia 12 grudnia 2007 r. w sprawach połączonych T‑101/05 i T‑111/05 BASF i UCB przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑4949, pkt 179–181).

268    Natomiast pojęcie jednolitego celu nie może zostać zdefiniowane za pomocą ogólnego odniesienia do zakłócenia konkurencji na rynku, którego dotyczy naruszenie, ponieważ wpływ na konkurencję jako cel lub skutek jest elementem współistniejącym wraz z wszelkim zachowaniem wchodzącym w zakres stosowania art. 81 ust. 1 WE. Taka definicja pojęcia jednolitego celu mogłaby pozbawić pojęcie jednolitego i ciągłego naruszenia części jego znaczenia, ponieważ pociągałaby za sobą konieczność systematycznej kwalifikacji kilku zachowań dotyczących jednego sektora gospodarki, które są zakazane przez art. 81 ust. 1 WE, jako elementów stanowiących jednolite naruszenie (ww. w pkt 266 wyrok w sprawie Amann & Söhne i Cousin Filterie przeciwko Komisji, pkt 92).

269    W rozpoznawanej sprawie Komisja oparła swoją decyzję o uznaniu praktyk związanych z woskami parafinowymi i gaczem za jednolite naruszenie na następujących ustaleniach:

„[...]

(295) Gacz co najmniej dwukrotnie był przedmiotem spotkań technicznych – w dniach 30 i 31 października 1997 r. oraz w dniach 11 i 12 maja 2004 r. Uczestnikami poświęconego gaczowi spotkania, które odbyło się w dniach 8 i 9 maja 1999 r., były zasadniczo te same osoby, które reprezentowały zazwyczaj swoje przedsiębiorstwa podczas spotkań technicznych. Gacz i woski parafinowe są produktami ściśle ze sobą związanymi: gacz jest jedynym surowcem, z którego można produkować woski parafinowe, i w dużej części jest wytwarzany lub sprzedawany przez przedsiębiorstwa, które wytwarzają również lub sprzedają woski parafinowe. Mechanizm zastosowany i przetestowany w przypadku wosków parafinowych (a mianowicie okresowe spotkania, dyskusje i ustalanie cen) był wykorzystywany w taki sam sposób w odniesieniu do gaczu. Co najmniej kilka osób, które brały udział w naruszeniu prawa związanym z woskami parafinowymi, odpowiadało w swoich przedsiębiorstwach również za gacz. Kwestie związane równocześnie z woskami parafinowymi i gaczem miały ten sam wspólny i całościowy cel ekonomiczny, polegający na kontrolowaniu i ustalaniu cen każdego z tych produktów, co pozwalało przedsiębiorstwom uniknąć konkurencji i umożliwiało im ustabilizowanie lub zwiększenie swoich zysków w warunkach ograniczonej presji konkurencyjnej i większej przejrzystości rynku.

(296) Okoliczności niniejszej sprawy, a w szczególności powiązania organizacyjne i merytoryczne pomiędzy dyskusjami poświęconymi obydwu produktom, są takiego rodzaju, że nie ma powodów, aby uznać porozumienia lub uzgodnione praktyki dotyczące gaczu za odrębne naruszenia”.

270    W pierwszej kolejności skarżąca podnosi argument, iż Komisja nie mogła w niniejszym przypadku stwierdzić istnienia jednolitego naruszenia, ponieważ woski parafinowe i gacz należą do odrębnych rynków produktowych.

271    Należy zaznaczyć, że w rozumieniu ww. w pkt 265–268 orzecznictwa okoliczność, iż antykonkurencyjne praktyki dotyczą dwóch odrębnych rynków produktowych, nie może stanąć na przeszkodzie wyciągnięciu przez Komisję wniosku, że doszło do jednolitego naruszenia prawa, jeśli tylko działania związane z różnymi rynkami wpisują się w całościowy plan, którego uczestnicy są świadomi.

272    Skarżąca przytacza decyzje Komisji, w których instytucja ta niewątpliwie stwierdziła, że doszło do odrębnych naruszeń w przypadku produktów należących do oddzielnych rynków. Jednakże w tamtych przypadkach chodziło o rynki sąsiednie, podczas gdy w niniejszej sprawie rynek wosków parafinowych i rynek gaczu są rynkami powiązanymi wertykalnie, ponieważ gacz jest surowcem do wyrobu wosków parafinowych. W ww. w pkt 254 wyroku w sprawie Le Carbone Lorraine przeciwko Komisji, pkt 64, 65, Sąd potwierdził zaś już ocenę Komisji kwalifikującą jako jednolite naruszenie antykonkurencyjne zachowania odnoszące się do dwóch odrębnych rynków, które jednak były powiązane wertykalnie, w szczególności ze względu na okoliczność, że porozumienie zawarte w sprawie surowców miało na celu wzmocnienie głównego porozumienia dotyczącego produktów pochodnych.

273    Zatem argument skarżącej należy odrzucić.

274    W drugim rzędzie skarżąca twierdzi, iż w rozpoznawanej sprawie Komisja nie wykazała, że powiązania między woskami parafinowymi a gaczem świadczą o istnieniu całościowego planu naruszenia prawa.

275    W tym względzie należy zaznaczyć, że Komisja w zaskarżonej decyzji zbadała dowody dotyczące wpływu dyskusji na temat gaczu na funkcjonowanie segmentów kartelu związanych z woskami parafinowymi.

276    Po pierwsze, w oświadczeniu złożonym przez grupę Shell w dniu 14 czerwca 2006 r., na które Komisja powołała się w kontekście badania części naruszenia związanej z gaczem (przypis 557 do zaskarżonej decyzji), wyraźnie jest mowa o związku między praktykami związanymi z gaczem a praktykami odnoszącymi się do wosków parafinowych. Grupa Shell stwierdziła bowiem, że podwyższanie cen wosków parafinowych uzasadniano wobec klientów wzrostem cen gaczu, stanowiącego jedyny surowiec do wyrobu tych wosków. Grupa ta dodała też, iż klienci nie zgodziliby się na owe podwyżki, gdyby wiedzieli, że ceny surowca pozostały na niezmienionym poziomie. Zatem sztuczny wzrost cen gaczu miał zapewnić przeprowadzenie podwyżek cen na woski parafinowe, które to podwyżki zostały uzgodnione podczas spotkań technicznych.

277    Po drugie, w przypisie do motywu 149 zaskarżonej decyzji Komisja przytacza pochodzącą od grupy Sasol notatkę dotyczącą spotkania technicznego z dnia 3 i 4 listopada 1998 r. Według tej notatki:

„zostanie opracowany okólnik [z uzasadnieniem] »sytuacja w zakresie surowców« ([ilości – dostępność]), aby

–        ceny niższe od 120 DEM zostały podwyższone,

–        ceny nie zostały obniżone,

–        producenci świec otrzymali »dokumenty« do swoich negocjacji z sieciami sprzedaży”.

278    W motywie 149 zaskarżonej decyzji Komisja zinterpretowała tę notatkę w następujący sposób:

„To wskazuje, że podwyższenie ceny o 6 DEM dla wszystkich klientów w sytuacji, gdy próg docelowy na poziomie 120 DEM nie został jeszcze osiągnięty, było przewidziane na dzień 1 stycznia 1999 r. (zob. także tabelę wymienioną w motywie 145, wskazującą, iż w październiku 1997 r. miało miejsce porozumienie w celu ustalenia niektórych cen minima[lnych] na poziomie 120 DEM, który to poziom podczas tego spotkania został w związku z tym uznany za odpowiedni punkt odniesienia). Ta podwyżka musiała zostać uzasadniona wobec klientów niedoborami surowcowymi. Osoby reprezentujące spółki uzgodniły, że w każdym razie ceny nie mogą ulec obniżeniu”.

279    Należy stwierdzić, iż Komisja miała prawo uznać na podstawie tej pochodzącej od grupy Sasol notatki, że uczestnicy kartelu postanowili uzasadnić podwyżkę swoich cen na woski parafinowe niedoborem gaczu. Powołanie się bowiem na „ilość” oraz „dostępność” „surowców”, stanowiące uzasadnienie podwyżki cen dla nabywców wosków parafinowych, oznacza w istocie, iż uczestnicy kartelu zamierzali poinformować klientów, że wspomniana podwyżka stała się konieczna z racji zmiany warunków panujących na rynku gaczu, a mianowicie pojawienia się jego niedoborów.

280    Skarżąca nie może skutecznie utrzymywać, iż logika Komisji była nieprawidłowa, dlatego że chodziło o niedobory gaczu, a nie o zmianę jego ceny. W normalnych warunkach rynkowych spadek podaży, przy niezmienionych innych parametrach, pociąga bowiem za sobą podwyższenie cen. Tymczasem skarżąca nie wspomina o żadnej okoliczności neutralizującej wpływ niedoboru gaczu na jego cenę.

281    Wobec powyższego dowody, do których Komisja miała dostęp i na które powołuje się w zaskarżonej decyzji, wskazują, że uczestnicy kartelu uzasadniali wobec klientów podwyżkę lub utrzymanie na tym samym poziomie cen wosków parafinowych sztucznym wzrostem cen gaczu. Wobec tego istnieje związek komplementarności pomiędzy główną częścią naruszenia obejmującą w szczególności ustalanie cen wosków parafinowych a częścią naruszenia dotyczącą gaczu.

282    W trzecim rzędzie skarżąca podnosi jednak argument, że praktyki związane z woskami parafinowymi obejmowały terytorium EOG, podczas gdy praktyki związane z gaczem ograniczały się do Niemiec. Różnica w zasięgu geograficznym praktyk zdaniem skarżącej wyklucza zaś jednolity charakter naruszenia, co stoi w sprzeczności z ustaleniami dokonanymi przez Komisję w motywie 295 zaskarżonej decyzji.

283    W tym względzie należy przypomnieć, iż strony są zgodne w kwestii, że – jak wynika z motywu 70 zaskarżonej decyzji – właściwym rynkiem geograficznym zarówno dla wosków parafinowych, jak i dla gaczu jest EOG. W związku z tym, zgodnie z ekonomicznymi zasadami funkcjonowania rynku, podwyższenie cen w Niemczech powinno w normalnych warunkach skutkować wzrostem cen w pozostałych państwach członkowskich.

284    Ponadto, jak zostało podniesione w pkt 278 powyżej, pojawienie się niedoborów gaczu prowadzi zazwyczaj do podwyższenia cen. Wobec tego Komisja miała słuszność, uznając, że praktyki zmierzające w istocie do podwyższenia cen dla klientów niemieckich służyły także zapewnieniu sukcesu praktykom stosowanym na rynku wosków parafinowych, ponieważ podwyższenie cen gaczu na rynku niemieckim, który jest zresztą największym rynkiem w EOG, mogło uczynić bardziej wiarygodnym w oczach nabywców wosków parafinowych „uzasadnienie” wzrostu cen tych wosków niedoborem gaczu.

285    Zatem Komisja miała podstawy do uznania, iż związane z gaczem praktyki skutkujące, przynajmniej w Niemczech, wzrostem cen powodowały, że praktyki związane z woskami parafinowymi stawały się łatwiejsze do zaakceptowania, w szczególności dlatego, że instytucja ta dysponowała dowodami wskazującymi na to, iż uczestnicy kartelu rzeczywiście zamierzali uzasadniać podwyżkę cen wosków parafinowych niedoborem gaczu, skutkującego zazwyczaj wzrostem jego cen.

286    W każdym bądź razie z ww. w pkt 267 wyroku w sprawach połączonych BASF i UCB przeciwko Komisji, pkt 179, 208, wynika, że okoliczność, iż praktyki dotyczą różnych obszarów, sama w sobie nie pozwala na stwierdzenie, że doszło do dwóch odrębnych naruszeń prawa, gdyż elementem o tym decydującym jest istnienie całościowego planu.

287    Wobec powyższego należy odrzucić argumenty skarżącej wysunięte w związku z różnymi obszarami stosowania praktyk.

288    W czwartym rzędzie skarżąca podważa zawarte w motywie 295 zaskarżonej decyzji twierdzenie, zgodnie z którym „[m]echanizm zastosowany i przetestowany w przypadku wosków parafinowych (a mianowicie okresowe spotkania, dyskusje i ustalanie cen) był wykorzystywany w taki sam sposób w odniesieniu do gaczu”. Skarżąca utrzymuje, że w złożonych ustnie przez grupę Shell oświadczeniach jest mowa o istnieniu dwóch znacznie różniących się między sobą praktyk oraz że spotkania poświęcone gaczowi były dużo rzadsze. W istocie bowiem w okresie od dnia 30 października 1997 r. do dnia 12 maja 2004 r. odbyły się tylko cztery „spotkania ws. gaczu”, podczas gdy w tym samym okresie odbyło się 29 spotkań technicznych dotyczących parafin.

289    Przede wszystkim należy zaznaczyć, że Komisja dysponowała dowodami świadczącymi o ustalaniu ceny gaczu podczas dwóch spotkań technicznych. Pochodząca od grupy MOL notatka dotycząca spotkania, które odbyło się w dniach 30 i 31 października 1997 r., zawiera zapis „slack wax DEM 550 DEM 600” i podaje dokładne daty przyszłych podwyżek każdego z przedsiębiorstw (motyw 145 zaskarżonej decyzji). Podobnie pochodząca od grupy Total France odręczna notatka dotycząca spotkania, które odbyło się w dniach 11 i 12 maja 2004 r., zawiera wzmiankę „gacz 40 €/T” (motyw 174 zaskarżonej decyzji). Z wszystkich tych notatek wynika, że uczestnicy kartelu omawiali i ustalali cenę gaczu podobnie jak to robili z ceną wosków parafinowych.

290    Ponadto według oświadczenia złożonego przez grupę Shell w dniu 18 marca 2005 r. praktyki te dotyczyły trzech grup produktów, a mianowicie wosków parafinowych rafinowanych, wosków twardych, mieszanin wosków, oraz, pośrednio, gaczu jako surowca.

291    Grupa Shell stwierdziła również w tym samym oświadczeniu, że dla przedstawicieli przemysłu wosków parafinowych było jasne, iż w sytuacji gdy ceny tych produktów zostały podwyższone o pewną kwotę lub pewien procent, nastąpi równoczesny wzrost cen surowca, a mianowicie gaczu, o wartość rzędu 30–40% podwyżki ceny wosków parafinowych.

292    Następnie w swoim oświadczeniu z dnia 26 października 2005 r. grupa Shell wyjaśniła, na czym polegał wpływ spotkania technicznego, które odbyło w dniach 27 i 28 lutego 2003 r. w Monachium (Niemcy) i w trakcie którego uczestnicy kartelu mówili jedynie o woskach parafinowych, na stosowaną przez tę grupę cenę gaczu. Według grupy Shell nawet w braku dyskusji na tematu ceny gaczu jej przedstawiciel mógł wywnioskować na podstawie uzgodnień dotyczących ceny wosków parafinowych, że cena gaczu wzrośnie o około 35 EUR za tonę.

293    Wynika stąd, iż złożone przez grupę Shell oświadczenia powołane przez skarżącą w celu wykazania odrębnego charakteru praktyk związanych z woskami parafinowymi oraz praktyk związanych z gaczem nie potwierdzają jej tezy. Grupa Shell, przedstawiając produkty objęte praktykami, wymieniła bowiem gacz pośród różnych podkategorii wosków parafinowych (zob. pkt 290 powyżej). Sama okoliczność, iż według tej grupy praktyki te dotyczyły gaczu jedynie pośrednio, nie podważa jednolitego charakteru naruszenia, ponieważ jego uczestnicy mogli przewidzieć podwyżki cen gaczu na podstawie uzgadnianych podczas spotkań technicznych podwyżek na woski parafinowe.

294    Z tego właśnie powodu uwaga skarżącej, że spotkania związane z gaczem odbywały się dużo rzadziej niż spotkania dotyczące wosków parafinowych, nie może podważyć ustalenia Komisji, zgodnie z którym te same mechanizmy były wykorzystywane w obydwóch częściach naruszenia. Wziąwszy bowiem pod uwagę, że podwyżki cen na woski parafinowe automatycznie pociągały za sobą, w przewidywalny dla uczestników sposób, podwyżki cen gaczu, należy uznać, iż regularne omawianie i ustalanie cen gaczu nie było konieczne do osiągnięcia celu polegającego na skoordynowanych wzrostach jego cen.

295    W związku z powyższym należy odrzucić argumenty skarżącej dotyczące funkcjonowania obydwu części naruszenia. Z dowodów dostępnych Sądowi wynika bowiem, że funkcjonowały one bardzo podobnie.

296    W piątej kolejności skarżąca twierdzi, że uczestnicy obydwu części naruszenia różnili się między sobą. Tymczasem z ww. w pkt 243 wyroku w sprawie Jungbunzlauer przeciwko Komisji, pkt 312, oraz ww. w pkt 184 wyroku w sprawach połączonych Tokai Carbon i in. przeciwko Komisji, pkt 120, zdaniem skarżącej wynika, że trzeba wziąć pod uwagę okoliczność, czy uczestnicy poszczególnych badanych praktyk są tożsami, czy też nie.

297    Należy zaznaczyć, że wszyscy uczestnicy praktyk noszących znamiona naruszenia prawa i związanych z gaczem, to jest przedsiębiorstwa Dea (a następnie, po nabyciu Dea, Shell), ExxonMobil, Sasol i Total, brali również udział w praktykach związanych z woskami parafinowymi (motyw 2 zaskarżonej decyzji). Sytuacja ta różni się znacznie od stanu faktycznego występującego w sprawach, w których zapadły powołane przez skarżącą wyroki: ww. w pkt 184 wyrok w sprawach połączonych Tokai Carbon i in. przeciwko Komisji oraz ww. w pkt 243 wyrok w sprawie Jungbunzlauer przeciwko Komisji. W tamtych sprawach przedsiębiorstwa uczestniczące w praktykach odnoszących się do różnych rynków raczej nie pokrywały się ze sobą.

298    Ponadto należy zauważyć, iż grupy MOL, Repsol oraz ENI w okresie trwania naruszenia nie prowadziły na rynku niemieckim sprzedaży gaczu dla odbiorców końcowych, z wyjątkiem niewielkich partii towaru sprzedanych przez grupę Repsol w latach 1999 i 2000. W związku z tym ich udział w części naruszenia dotyczącej gaczu był już wyłączony z racji ich sytuacji handlowej.

299    Na koniec należy przypomnieć, że sprawa gaczu była również dyskutowana podczas dwóch spotkań technicznych, na których byli obecni także przedstawiciele grup MOL oraz „H&R/Tudapetrol” i w czasie których ustalano cenę gaczu. Podobnie grupa MOL była obecna również na spotkaniu technicznym, które odbyło się w dniach 3 i 4 listopada 1998 r. i na którym uczestnicy uzgodnili, że podwyżka ceny wosków parafinowych będzie uzasadniana niedoborami gaczu. Wynika stąd, iż nie tylko przedsiębiorstwa, które uznano za odpowiedzialne za praktyki związane z gaczem (Shell, ExxonMobil, Sasol i Total), wiedziały o tych praktykach oraz o związkach łączących obydwa rynki produktowe i obydwa segmenty praktyk.

300    A zatem zważywszy, że wszystkie przedsiębiorstwa biorące udział w części naruszenia dotyczącej gaczu uczestniczyły także w praktykach związanych z woskami parafinowymi oraz że inne zaangażowane przedsiębiorstwa również wiedziały o praktykach związanych z gaczem oraz o komplementarnym charakterze obydwu praktyk, należy odrzucić argumenty skarżącej oparte na braku tożsamości przedsiębiorstw uczestniczących w poszczególnych naruszeniach.

301    Po szóste, skarżąca utrzymuje, że według zaskarżonej decyzji jednolity charakter naruszenia wynika z okoliczności, iż praktyki związane z woskami parafinowymi oraz te dotyczące gaczu miały wspólny cel, polegający na kontrolowaniu i ustalaniu cen. Jej zdaniem zaś przeważająca większość karteli ma właśnie taki wspólny cel, a zatem tego rodzaju kryterium pozwalałoby Komisji na sztuczne i arbitralne tworzenie jednolitego naruszenia prawa z odrębnych naruszeń.

302    Należy stwierdzić, iż z analizy powyższego wynika, że pomiędzy obydwoma rynkami produktowymi oraz pomiędzy praktykami, które ich dotyczyły, istniały ścisłe związki. W tym względzie wystarczy przypomnieć, że przedsiębiorstwa uczestniczące w naruszeniu mogły przewidzieć ze stosunkowo dużą dokładnością podwyżkę ceny gaczu, ponieważ następowała ona po uzgodnionych podczas spotkań technicznych wzrostach cen wosków parafinowych. Komisja dostarczyła również dowód na to, że uczestnicy jednego ze spotkań technicznych zamierzali uzasadniać podwyżkę cen na woski parafinowe niedoborami gaczu. Wreszcie w czasie dwóch spotkań uczestnicy równocześnie omawiali i ustalali zarówno ceny wosków parafinowych, jak i cenę gaczu.

303    Komisja zgromadziła zatem poszlaki i dowody w ilości wystarczającej, aby wykazać, że praktyki związane z woskami parafinowymi oraz praktyki związane z gaczem wpisują się w pewien znany ich uczestnikom całościowy plan.

304    Zatem instytucja ta słusznie uznała, że część naruszenia dotycząca gaczu oraz główna część naruszenia stanowią jednolite naruszenie.

305    Powyższego wniosku nie są w stanie podważyć pozostałe argumenty skarżącej.

306    W pierwszym rzędzie skarżąca podnosi argument, że Komisja ustaliła dla każdej z części naruszenia różne okresy trwania, to jest od 1992 r. do 2005 r. w przypadku wosków parafinowych oraz od 1997 r. do 2004 r. w przypadku gaczu. Podnosi ona również, że ani moment rozpoczęcia, ani moment zakończenia zarzucanych praktyk nie pokrywają się. Tymczasem w ww. w pkt 243 wyroku w sprawie Jungbunzlauer przeciwko Komisji, pkt 312, Sąd przyjął zdaniem skarżącej ten element w celu wykluczenia kwalifikacji tych praktyk jako jednolitego naruszenia.

307    Choć istotnie w ww. w pkt 243 wyroku w sprawie Jungbunzlauer przeciwko Komisji, pkt 312, Sąd uwzględnił różnicę okresu trwania praktyk związanych z dwoma różnymi produktami, niemniej jednak element ten nie odegrał decydującej roli w przeprowadzanej przezeń analizie. Sąd podkreślił bowiem znaczenie braku całościowego planu, a także wspomniał, że uczestnicy obydwu naruszeń pokrywali się w bardzo ograniczonym stopniu. Co więcej, w odróżnieniu od badanych w ww. w pkt 243 wyroku w sprawie Jungbunzlauer przeciwko Komisji rynku kwasu cytrynowego oraz rynku glukonianu sodu, stanowiących rynki niepowiązane, rynek wosków parafinowych i rynek gaczu są powiązane wertykalnie, tak że przedsiębiorstwa uczestniczące w naruszeniu mogły nawet przewidzieć wysokość podwyżki ceny gaczu na podstawie wzrostu uzgodnionego dla wosków parafinowych. Wobec tego stan faktyczny rozpoznawanej sprawy różni się znacznie od stanu faktycznego sprawy Jungbunzlauer przeciwko Komisji, w której zapadł ww. w pkt 243 wyrok.

308    Ponadto należy zaznaczyć, że zgodnie z ww. w pkt 265–267 utrwalonym orzecznictwem okoliczność, iż czas trwania praktyk związanych z różnymi produktami był identyczny, nie należy do kryteriów przesądzających o jednolitości naruszenia. Wspomniane orzecznictwo kładzie natomiast nacisk na istnienie całościowego planu, który uczestnicy znają; kryterium to zostało w rozpoznawanej sprawie spełnione.

309    W związku z tym należy odrzucić argument skarżącej oparty na różnicy w czasie trwania praktyk związanych z woskami parafinowymi oraz z gaczem.

310    W drugim rzędzie Komisja niesłusznie zdaniem skarżącej stwierdziła, że przedstawiciele przedsiębiorstw uczestniczący w spotkaniu, które odbyło się w dniach 8 i 9 marca 1999 r. i dotyczyło konkretnie gaczu, byli tymi samymi osobami, które uczestniczyły w spotkaniach technicznych dotyczących generalnie wosków parafinowych. Jeśli chodzi o spółkę Total France, uczestnicy omawianego spotkania nie tylko nie byli uczestnikami spotkań technicznych, lecz nawet nie byli pracownikami spółki Total France, bo byli zatrudnieni przez spółkę Total Deutschland.

311    Powyższy argument nie jest w stanie podważyć oceny Komisji. Instytucja ta miała bowiem podstawy do wyciągnięcia w motywie 295 zaskarżonej decyzji wniosku, że „uczestnikami [...] były zasadniczo te same osoby”, ponieważ ci sami pracownicy wielu innych przedsiębiorstw, należących do grup Shell i Sasol, rzeczywiście bywali na spotkaniach obydwu rodzajów.

312    W każdym bądź razie należy przypomnieć (zob. pkt 265 powyżej), że dla wykazania, iż doszło do jednolitego naruszenia, decydującym elementem jest to, że działania dotyczące różnych rynków wpisują się w znany ich uczestnikom całościowy plan. Okoliczność, iż temat gaczu był omawiany podczas dwóch spotkań technicznych oraz że ich uczestnicy ustalili nawet ceny gaczu, wskazuje zaś na to, że osoby odpowiedzialne za woski parafinowe faktycznie miały wiedzę o praktykach związanych z gaczem. Podobnie okoliczność, iż w czasie spotkania technicznego, które odbyło się w dniach 3 i 4 listopada 1998 r., jego uczestnicy chcieli uzasadnić podwyżkę cen wosków parafinowych niedoborami na rynku gaczu, wskazuje na to, że byli oni rzeczywiście świadomi komplementarności praktyk związanych z obydwoma produktami.

313    Wobec tego argument skarżącej oparty na okoliczności, że jej przedstawicielem na spotkaniach technicznych była osoba inna niż ta reprezentująca ją na spotkaniu związanym z gaczem, które odbyło się w dniach 8 i 9 maja 1999 r., jest bez znaczenia dla sprawy.

314    W świetle całości powyższych wywodów należy potwierdzić ustalenie Komisji, że praktyki związane z woskami parafinowymi oraz praktyki związane z gaczem stanowiły jedno jednolite naruszenie, i w związku z tym odrzucić argumenty skarżącej przedstawione w ramach części pierwszej zarzutu pierwszego.

315    Ponadto należy zaznaczyć, że argumenty skarżącej podważające ciągły charakter naruszenia zostały przedstawione w ramach części drugiej niniejszego zarzutu. W konsekwencji Sąd wypowie się na temat tych argumentów po przeprowadzeniu analizy części drugiej zarzutu.

 W przedmiocie części drugiej zarzutu, dotyczącej naruszenia art. 81 WE oraz uchybienia obowiązkowi uzasadnienia w zakresie kwalifikacji praktyk związanych z gaczem

316    Skarżąca uważa, iż Komisja nie dysponowała dowodami wystarczającymi do wykazania, że do ograniczających konkurencję praktyk związanych ze sprzedażą gaczu odbiorcom końcowym w Niemczech dochodziło w trakcie spotkań technicznych. Nawet jeśli założyć, że spotkania, które odbyły się w dniach 30 i 31 października 1997 r. oraz w dniach 11 i 12 maja 2004 r., dotyczyły ograniczającej konkurencję praktyki związanej ze sprzedażą gaczu odbiorcom końcowym w Niemczech, to spotkania te stanowiły jedynie dwa pojedyncze naruszenia (z których pierwsze uległo zresztą przedawnieniu) i nie można na tej podstawie wyciągać wniosku, że w latach 1997–2004 doszło do naruszenia o ciągłym charakterze. Zatem Komisja naruszyła zdaniem skarżącej art. 81 WE i uchybiła obowiązkowi uzasadnienia w tym zakresie.

 W przedmiocie zaskarżonej decyzji

317    W motywie 288 zaskarżonej decyzji Komisja stwierdziła, co następuje:

„Zarówno grupa Sasol, jak i grupa Shell przyznają wyraźnie, że ceny gaczu były przedmiotem dyskusji toczących się między konkurentami, w szczególności począwszy od końca lat 90., i dostarczyły szczegółowych informacji na temat niektórych kontaktów tego typu (zob. także motyw 112). Podczas jednego ze spotkań, które odbyło się w dniach 30 i 31 października 1997 r. (zob. motyw 145), w dyskusjach na temat gaczu uczestniczyły co najmniej grupy ENI, H&R/Tudapetrol, MOL, Repsol, Sasol, Dea (po 2002 r. Shell) oraz Total, które uzgodniły podwyżkę cen. Przedstawicielom grup Shell i Total udowodniono udział w co najmniej jednym poświęconym specjalnie gaczowi spotkaniu, które odbyło się w dniach 8 i 9 marca 1999 r. (zob. motyw 152).Grupy Sasol i ExxonMobil w odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów nie zaprzeczają swojej obecności na tym spotkaniu, a ich obecność wydaje się rzeczywiście prawdopodobna, biorąc pod uwagę odręczną notatkę na temat przesłanej następnego dnia pocztą elektroniczną w obrębie grupy Shell wiadomości zawierającej wzmiankę o »wszystkich producentach«. Grupy Sasol, Shell i Total były reprezentowane również na spotkaniu technicznym, które odbyło w dniach 11 i 12 maja 2004 r. (zob. motyw 174) i w trakcie którego zostało [zawarte] porozumienie w sprawie ceny gaczu. Komisja zwraca ponadto uwagę, że gacz był przedmiotem dyskusji podczas niektórych spotkań technicznych, w których uczestniczyły grupy ExxonMobil, Sasol, Shell i Total. Przedsiębiorstwo ExxonMobil przyznało się do udziału w tych dyskusjach w latach 1993–1996. Grupa ExxonMobil przyznała również, iż reprezentujący ją pan [T.H.] uczestniczył w latach 1999–2001 w rozmowach na temat gaczu w imieniu producentów płyt wiórowych z niemieckojęzycznej części Europy, i w ogólności potwierdziła, że dyskusje te były prowadzone w ramach uzgodnień kartelowych dotyczących gaczu sprzedawanego odbiorcom końcowym. Podobnie grupa Total informuje, że miały miejsce dyskusje na temat podwyżki ceny gaczu. Grupy Shell i ExxonMobil również potwierdzają, że spotkania związane z gaczem odbywały się niezależnie od spotkań technicznych. Chociaż przedstawiciele grup ENI, H&R‑Tudapetrol, MOL i Repsol również brali udział w niektórych z tych spotkań, Komisja uważa, że dostępne dowody nie są wystarczające do przyjęcia, iż przedsiębiorstwa te są odpowiedzialne za naruszenie związane z gaczem. Co więcej, mimo iż niektóre materiały dowodowe najwyraźniej odnoszą się do innych okresów i innych rynków, Komisja uważa, że dostępne dowody pozwalają jedynie na stwierdzenie naruszenia związanego z gaczem sprzedawanym odbiorcom końcowym na rynku niemieckim w latach 1997–2004”.

318    Ponadto w motywie 112 zaskarżonej decyzji Komisja stwierdziła, co następuje:

„Sprawa gaczu była poruszana w trakcie niektórych spotkań technicznych [motywy 144, 145, 152, 157, 174 i 175 zaskarżonej decyzji]. Dodatkowo porozumienia dotyczące gaczu sprzedawanego odbiorcom końcowym na rynku niemieckim przynajmniej w jednym przypadku zostały zawarte nie na spotkaniach technicznych, kiedy to przedstawiciele grup Shell, Sasol, ExxonMobil oraz Total – i być może innych grup – spotykali się i dokładniej omawiali temat gaczu, czyli, inaczej mówiąc, ustalali ceny i wymieniali poufne informacje handlowe. Na przykład zostało udowodnione, że tego rodzaju spotkanie odbyło się w Düsseldorfie w dniach 8 i 9 marca 1999 r. Osoby reprezentujące przedsiębiorstwa na specjalnym spotkaniu poświęconym gaczowi były w większości przypadków tymi samymi osobami, które uczestniczyły w spotkaniach technicznych, z wyjątkiem grupy Total”.

319    Należy zaznaczyć, iż motywy 144, 145, 152, 157, 174 i 175 zaskarżonej decyzji dotyczą, odpowiednio, spotkań, które odbyły się w dniach 19 i 20 czerwca 1997 r., w dniach 30 i 31 października 1997 r., w dniach 8 i 9 marca 1999 r., w dniach 3 i 4 lutego 2000 r., w dniach 11 i 12 maja 2004 r. oraz w dniach 3 i 4 sierpnia 2004 r.

320    Komisja uzasadniła swoją decyzję o ustaleniu, że praktyk antykonkurencyjnych w zakresie gaczu dopuszczono się tylko w odniesieniu do sprzedaży odbiorcom końcowym w Niemczech, w następujący sposób:

„[...]

(289) Komisja uważa ponadto, że dyskusje te dotyczyły wyłącznie gaczu sprzedawanego przedsiębiorstwom powiązanym z odbiorcami końcowymi, takimi jak producenci płyt wiórowych, a nie na przykład wosków parafinowych. Wprawdzie w oświadczeniach tych przeważnie nie zostaje wprowadzone jakiekolwiek rozróżnienie pomiędzy poszczególnymi zastosowaniami gaczu, to jednak w przesłanej pocztą elektroniczną wiadomości, o której mowa w motywie 152 [spotkanie w Düsseldorfie, które odbyło się w dniach 8 i 9 marca 1999 r.], wspomniany został wyłącznie gacz sprzedawany producentom płyt wiórowych. W konsekwencji Komisja uważa, że zachodzi wątpliwość w kwestii tego, czy sprzedaż gaczu klientom innym niż odbiorcy końcowi stanowiła część tego naruszenia, i ogranicza swoje wnioski do gaczu sprzedawanego odbiorcom końcowym. Te ustalenia zostały potwierdzone przez grupy Shell i ExxonMobil [Shell – akta sprawy s. 8122, 8123, 38846; Exxon – odpowiedź na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, s. 36–48].

(290) Dostępne dowody sugerują, iż sporadyczne dyskusje na temat gaczu dotyczyły głównie rynku niemieckiego. Zarówno grupa ExxonMobil, jak i grupa Sasol, Shell oraz Total sprzedają gacz na rynku niemieckim, a spotkania, na których gacz był przedmiotem dyskusji, miały miejsce w Niemczech. Komisja uważa, iż brak jest wystarczającej ilości poszlak, aby wyciągnąć wniosek, że uzgodnienia odnoszące się do gaczu obejmowały także gacz sprzedawany odbiorcom końcowym z innych krajów.

(291) Komisja uważa, iż naruszenie w zakresie dotyczącym gaczu sprzedawanego odbiorcom końcowym na rynku niemieckim rozpoczęło się od spotkania, które odbyło się w dniach 30 i 31 października 1997 r., i zakończyło podczas spotkania, które odbyło się w dniach 11 i 12 maja 2004 r.

(292) Komisja w konsekwencji uważa, że dyskusje dotyczące gaczu sprzedawanego odbiorcom końcowym na rynku niemieckim prowadziły do porozumień lub uzgodnionych praktyk w rozumieniu art. 81 [WE] oraz art. 53 porozumienia EOG. Powyższy wniosek opiera się na spójnych oświadczeniach złożonych niezależnie przez grupy Shell oraz Sasol i popartych oświadczeniami złożonymi przez grupy ExxonMobil i Total. Za wyciągnięciem tego wniosku przemawiają dowody pisemne”.

 W przedmiocie badania dowodów dotyczących spotkań o charakterze antykonkurencyjnym

321    W rozpoznawanej sprawie skarżąca uważa, iż Komisja nie dysponowała dowodami wystarczającymi do wykazania, że praktyki antykonkurencyjne związane ze sprzedażą gaczu odbiorcom końcowym w Niemczech miały miejsce podczas spotkań technicznych.

322    W pierwszym rzędzie należy przypomnieć, iż grupy Shell (zob. pkt 290–292 powyżej) oraz ExxonMobil w dniu 14 czerwca 2006 r. oświadczyły niezależnie od siebie, że antykonkurencyjne praktyki odnosiły się również do gaczu oraz że dyskusje, które były z nim związane, odbywały się podczas wielostronnych spotkań konkurentów. Grupa Shell uściśliła nawet, że kwestie dotyczące gaczu były omawiane na niektórych spotkaniach technicznych oraz na pewnych spotkaniach poświęconych gaczowi. Oświadczenia te zostały złożone na podstawie zeznań osób, które brały udział w spotkaniach technicznych, po głębokim namyśle i są obciążające również dla przedsiębiorstw, w imieniu których zostały złożone. Zatem w rozumieniu ww. w pkt 66 orzecznictwa są one szczególnie wiarygodne.

323    W drugim rzędzie należy zaznaczyć, że oświadczenia te są potwierdzone przez pochodzące z okresu naruszenia dowody z dokumentów. Zgodnie z tym, co przyjęła Komisja w motywie 215 zaskarżonej decyzji, pochodzące od grupy MOL notatki zostały zaś sporządzone w trakcie spotkań przez uczestniczącą w nich osobę, a treść tych notatek jest ustrukturowana i stosunkowo szczegółowa. Wobec tego według ww. w pkt 80 orzecznictwa wartość dowodowa tych notatek jest bardzo wysoka.

324    Po pierwsze, jeśli chodzi o spotkanie techniczne, które odbyło się w dniach 19 i 20 czerwca 1997 r., w motywie 144 zaskarżonej decyzji Komisja oparła się na pochodzącej od grupy MOL notatce zawierającej następujące zapisy: „Shell/NL sprzedające gacz np. firmie Bolsius” oraz „gacz: DEM 550”. Skarżąca nie zgłasza żadnych uwag do tej notatki.

325    Sąd stwierdza, że notatka ta dowodzi istnienia dyskusji dotyczących gaczu oraz porozumienia ustalającego jego cenę, jak to słusznie zaznaczyła Komisja, wymieniając to spotkanie techniczne w motywie 112 zaskarżonej decyzji.

326    Po drugie, jeśli chodzi o spotkanie, które odbyło się w dniach 30 i 31 października 1997 r., Komisja przytoczyła w motywie 145 zaskarżonej decyzji pochodzącą od grupy MOL notatkę zawierającą następującą informację: „slack wax: DEM 550 600”.

327    Skarżąca utrzymuje, że z notatki tej nie wynika, iż uczestnicy zawarli porozumienie dotyczące sprzedaży gaczu odbiorcom końcowym w Niemczech. Najbardziej spójnym wyjaśnieniem jest jej zdaniem to, że zapis „slack wax: DEM 550 600” odnosi się do ceny wosków parafinowych.

328    Nie można przyjąć takiej interpretacji, ponieważ byłoby całkowicie niedorzeczne, gdyby przedstawiciel grupy MOL używał określenia „slack wax” – to jest gacz ‒ odnosząc się do cen wosków parafinowych. Ponadto według tej notatki grupy MOL ceny wosków parafinowych, uzależnione od typu oraz stopnia rafinacji, wahają się od 950 do 1350 DEM, efektem czego nie byłoby rozsądne uważać, że cena 600 DEM może się odnosić do ceny wosków parafinowych. Natomiast informacja „slack wax: DEM 550 600” jest całkowicie spójna z treścią pochodzącej od grupy MOL notatki dotyczącej poprzedniego spotkania, które odbyło się w dniach 19 i 20 czerwca 1997 r., w której to notatce podano, że dla gaczu została uzgodniona cena 550 DEM.

329    Skarżąca utrzymuje jednak, iż z tej pochodzącej od grupy MOL notatki nie wynika, że uczestnicy ustalali cenę gaczu do celów sprzedaży niemieckim odbiorcom końcowym.

330    Jednakże powyższy argument jest bez znaczenia dla niniejszej sprawy, gdyż ustalanie cen na ogół odnosi się do wszystkich klientów, w tym także niemieckim odbiorcom końcowym. Ponadto w motywach 289–292 zaskarżonej decyzji, zacytowanych w pkt 320 powyżej, Komisja wyjaśniła powody, dla których postanowiła ograniczyć zakres antykonkurencyjnych praktyk związanych z gaczem do sprzedaży niemieckim odbiorcom końcowym. Skarżąca nie przedstawiła argumentów dotyczących tych fragmentów zaskarżonej decyzji.

331    Wobec tego Komisja słusznie powołuje się w motywie 112 zaskarżonej decyzji na to spotkanie techniczne i związane z nim dowody, aby wykazać istnienie części naruszenia dotyczącej gaczu.

332    Po trzecie, w motywie 152 zaskarżonej decyzji Komisja przeanalizowała poświęcone gaczowi spotkanie, które odbyło się w dniach 8 i 9 marca 1999 r., z udziałem co najmniej przedstawicieli grup Shell, Total i ExxonMobil.

333    Zgodnie z motywem 152 zaskarżonej decyzji sporządzona odręcznie przez grupę Shell w okresie trwania naruszenia notatka świadczy o tym, iż jej przedstawiciel spodziewał się, że osoby reprezentujące poszczególne przedsiębiorstwa wymienią się informacjami na temat zaopatrzenia niektórych klientów w gacz na spotkaniu, które odbyło się w dniach 8 i 9 marca 1999 r. Wspomniana notatka zawierała zapis „8/9.3.99 PM = płyty wiórowe”, przy czym PM oznacza według grupy Shell „paraffin Mafia”. Następnego dnia po tym spotkaniu wspomniany przedstawiciel wysłał pocztą elektroniczną wiadomość do swojego zwierzchnika, oświadczając, że grupa Shell ma zamiar podwyższyć ceny gaczu stosowane w sektorze producentów płyt wiórowych o 8–10%, począwszy od dnia 1 czerwca 1999 r. W odręcznej notatce dotyczącej tej wiadomości stwierdzono, co następuje: „Wszyscy producenci widzą konieczność podwyższenia (cen)”.

334    Komisja wywnioskowała na tej podstawie, że osoby reprezentujące spółki na tym spotkaniu uzgodniły podwyżkę cen gaczu w sektorze produkcji płyt wiórowych oraz że grupa Shell miała wprowadzić w życie to porozumienie na początku czerwca 1999 r.

335    Sąd uważa, że powyższa interpretacja jest prawidłowa i za jej przyjęciem przemawiają inne odnoszące się do praktyk związanych z gaczem dowody, efektem czego należy ją podtrzymać.

336    Skarżąca argumentuje jednak, że materiał dowodowy dotyczący spotkania, które odbyło się w dniach 8 i 9 marca 1999 r., nie może potwierdzać stanowiska Komisji, ponieważ spotkanie to nie było spotkaniem technicznym. W motywie 275 zaskarżonej decyzji Komisja wyłączyła bowiem ze swojego dochodzenia wszystkie kontakty niebędące spotkaniami technicznymi.

337    W motywie 275 zaskarżonej decyzji Komisja stwierdziła, co następuje:

„Komisja postanowiła nie prowadzić dochodzenia w zakresie kontaktów dwustronnych z tego powodu, że wysiłek, jakiego wymagałoby udowodnienie dodatkowych elementów tego naruszenia, niemających większego wpływu na końcowy rezultat, byłby niewspółmierny. Z tego samego powodu Komisja postanowiła nie badać pozostałych kontaktów, niebędących spotkaniami technicznymi. Komisja uważa również, że w wystarczającym stopniu wykazała istnienie jednolitego i ciągłego naruszenia w związku z praktykami, w sprawie których prowadziła dochodzenie”.

338    W tym względzie Sąd uważa, że można żądać od Komisji, by używała do nazywania poszczególnych elementów materiału dowodowego tej samej terminologii, co członkowie kartelu. W szczególności, choć rzeczywiście wielu uczestników oświadczyło, że podczas spotkań technicznych odbywały się dyskusje dotyczące wosków parafinowych oraz że tematem innych specjalnych spotkaniach był gacz, niemniej jednak rozróżnienie to nie jest jasne, ponieważ dyskusje dotyczące gaczu miały miejsce również podczas spotkań technicznych. Co więcej, Komisja najwyraźniej nie wyłączyła ze swojego dochodzenia spotkań specjalnych dotyczących gaczu, ponieważ w motywie 152 zaskarżonej decyzji, w którym jest mowa o innych wielostronnych spotkaniach o charakterze antykonkurencyjnym określonych jako „spotkania techniczne”, przeprowadziła ona stosunkowo obszerną analizę spotkania, które odbyło się w dniach 8 i 9 marca 1999 r.

339    W każdym bądź razie okoliczność, że Komisja w pewnym momencie postępowania administracyjnego postanowiła skupić swoje wysiłki na niektórych aspektach praktyk noszących znamiona naruszenia i nie prowadzić dochodzenia dotyczącego innych ich aspektów, nie może pozbawiać jej możliwości wykorzystania wszystkich dowodów, jakimi dysponuje w momencie wydania zaskarżonej decyzji, pod warunkiem że zapewnione będzie przestrzeganie gwarancji procesowych.

340    Skarżąca zaś nie zarzuca, że jej prawa procesowe zostały naruszone w zakresie wykorzystania dowodów dotyczących spotkań, które nie były „spotkaniami technicznymi”. W każdym razie materiał dowodowy związany z tym spotkaniem został już przedstawiony w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów, a skarżąca w swojej odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów zgłosiła uwagi w tym zakresie, omówione przez Komisję w motywie 152 zaskarżonej decyzji.

341    Wreszcie ze złożonego przez grupę ExxonMobil oświadczenia w sprawie tego spotkania wynika, iż dotyczyło ono „konkretnie gaczu przeznaczonego dla producentów płyt wiórowych w niemieckojęzycznej części Europy”; oświadczenie to stanowi uzupełnienie informacji, na podstawie których Komisja mogła wyciągnąć wniosek, że w odniesieniu do części naruszenia związanej z gaczem dysponuje ona wystarczającymi dowodami tylko w zakresie sprzedaży tego produktu niemieckim odbiorcom końcowym.

342    Po czwarte, jeśli chodzi o spotkanie, które odbyło się w dniach 3 i 4 lutego 2000 r., Komisja zgadza się ze skarżącą co do stwierdzenia, że nie było dowodów omawiania tematu gaczu na tym spotkaniu oraz co do tego, iż wystąpił błąd pisarski polegający na wymienieniu motywu 157 zaskarżonej decyzji w przypisie do motywu 112.

343    Po piąte, jeśli chodzi o spotkanie techniczne, które odbyło się w dniach 17 i 18 grudnia 2002 r., Komisja przytoczyła w motywie 168 zaskarżonej decyzji powstałe w tamtym okresie dopiski naniesione przez przedstawiciela spółki Total France w tabeli rozdawanej podczas tego spotkania technicznego. Tabela i dopiski zawierają poufne informacje handlowe dotyczące wosków parafinowych oraz gaczu. W pochodzących od spółki Total France dopiskach jest mowa o „gaczu poniżej 500 EUR”.

344    Komisja stwierdziła na tej podstawie, że podczas tego spotkania technicznego dyskutowano cenę gaczu.

345    Skarżąca zaprzecza twierdzeniu Komisji, utrzymując, że z zapisków tych nie wynika, jakoby doszło do zawarcia jakiegokolwiek porozumienia dotyczącego ceny gaczu.

346    W tym względzie należy zaznaczyć, iż Komisja nie twierdziła, że na spotkaniu tym zawarto porozumienie dotyczące ceny gaczu. Ponadto naruszenie w części dotyczącej gaczu było złożone i obejmowało – podobnie jak główna część naruszenia – porozumienia i uzgodnione praktyki oraz wymianę poufnych informacji handlowych w zakresie ceny gaczu.

347    Wreszcie przyjęta przez skarżącą interpretacja, według której ta odręczna notatka została naniesiona podczas spotkania, które odbyło się w dniu 28 lutego 2003 r., nie umniejsza jej mocy dowodowej, wziąwszy pod uwagę, iż w każdym przypadku stanowi ona dowód na to, że w 2002 lub 2003 r. prowadzono mające antykonkurencyjny charakter dyskusje dotyczące gaczu.

348    Tak więc omawiane dopiski składają się na materiał dowodowy świadczący o istnieniu dotyczącej gaczu części naruszenia.

349    Po szóste, jeśli chodzi o spotkanie, które odbyło się w dniach 11 i 12 maja 2004 r., w motywie 174 zaskarżonej decyzji Komisja zbadała zabezpieczoną w pomieszczeniach spółki Total France notatkę zawierającą następujące zapiski:

„ -> Sasol 40 €/50 $. – Koniec lipca.

-> Mer: 38–28.

-> 1 lipca

+ FRP: 70 -> 6000 €/T

+ Świece do podgrzewacza: 50 -> 500 €/T

+ Mikrowosk: 25 -> 50 $/T

[...]

-> 40 €/T gacz”.

350    Według motywu 174 zaskarżonej decyzji:

„[...] ostatni wiersz wskazuje na to, że uzgodniono również podwyżkę ceny gaczu. Z ogólnego kontekstu sporządzenia tej notatki wynika, że strzałka przed ceną oznacza istnienie strategii uzgodnionej na przyszłość, tzn. że planowana jest podwyżka ceny”.

351    Według skarżącej w rzeczywistości w dokumencie tym jest mowa o zamierzeniach cenowych jednego z uczestników tego spotkania (grupy Sasol lub innego producenta niemieckiego).

352    Sąd uważa, że skarżąca nie przedstawiła alternatywnej wiarygodnej i spójnej interpretacji, która mogłaby podważyć tę przyjętą przez Komisję. Z akt sprawy wynika bowiem, że kiedy składana była jednostronna propozycję cenowa, w notatkach pojawia się nazwa przedsiębiorstwa, nazwisko jego przedstawiciela lub przynajmniej nazwa kraju, w którym znajduje się siedziba przedsiębiorstwa, czego brakuje w przypadku zapisku „40 €/T gacz”.

353    W związku z powyższym należy stwierdzić, że Komisja nie popełniła błędu w ocenie dowodów dotyczących spotkań, w trakcie których omawiana była kwestia gaczu.

354    Należy stwierdzić, że na podstawie wymienionych w motywach 144, 145, 152, 168 i 174 zaskarżonej decyzji oświadczeń przedsiębiorstw oraz dowodów z dokumentów dotyczących spotkań, na których skarżąca była obecna, Komisja mogła zgodnie z prawem ustalić, iż doszło do antykonkurencyjnych praktyk polegających na porozumieniach lub uzgodnionych praktykach oraz wymianie poufnych informacji handlowych dotyczących cen gaczu, a także do udziału skarżącej w tej części naruszenia.

 W przedmiocie ciągłego charakteru części naruszenia dotyczącej gaczu

355    Skarżąca utrzymuje, że Komisja nie wykazała ciągłego naruszenia prawa związanego ze sprzedażą gaczu niemieckim odbiorcom końcowym w latach 1997–2004. Nawet przy założeniu, że Sąd uzna dowody Komisji za wystarczające w odniesieniu do spotkań technicznych, które odbyły się w dniach 30 i 31 października 1997 r. oraz w dniach 11 i 12 maja 2004 r., chodziłoby tu tylko o dwa pojedyncze naruszenia prawa, z których pierwsze uległoby zresztą przedawnieniu.

356    Po pierwsze, należy zaznaczyć, iż skarżąca oparła swoją argumentację na założeniu, że jedynie te dwa spotkania mogły zostać uznane za stanowiące takie, na których omawiano kwestię gaczu. Tymczasem – jak wynika z przeprowadzonej powyżej analizy – Komisja dysponowała dowodami z dokumentów świadczącymi o istnieniu takich praktyk w odniesieniu do pięciu spotkań, które odbyły się w dniach 19 i 20 czerwca 1997 r., w dniach 30 i 31 października 1997 r., w dniach 8 i 9 marca 1999 r., w dniach 17 i 18 grudnia 2002 r. (albo, alternatywnie, w dniu 28 lutego 2003 r.) oraz w dniach 11 i 12 maja 2004 r.

357    Po drugie, należy przypomnieć sformułowany w pkt 314 powyżej wniosek, zgodnie z którym Komisja słusznie uznała, że praktyki związane z woskami parafinowymi oraz praktyki związane z gaczem stanowią jedno jednolite naruszenie. Zatem dowody związane z praktykami dotyczącymi gaczu powinny być oceniane w kontekście całego zgromadzonego przez Komisję materiału dowodowego odnoszącego się do jednolitego naruszenia. Dowody te świadczą o utrzymywaniu ciągłych kontaktów pomiędzy przedsiębiorstwami uczestniczącymi w praktykach związanych z gaczem.

358    Po trzecie – jak wynika ze złożonego przez grupę Shell oświadczenia przytoczonego w pkt 291 powyżej – dla przedstawicieli przemysłu wosków parafinowych było jasne, że w sytuacji gdy ceny tych produktów zostałyby podwyższone o pewną określoną liczbowo lub procentowo kwotę, nastąpiłby równoczesny wzrost cen surowca, a mianowicie gaczu, rzędu 30–40% podwyżki cen wosków parafinowych. Wobec tego mające antykonkurencyjny charakter dyskusje prowadzone w zakresie wosków parafinowych wpływały również na politykę cenową prowadzoną przez uczestników tych dyskusji w odniesieniu do gaczu, co tym bardziej uzasadnia przyjęcie przez Komisję ciągłego charakteru części naruszenia dotyczącej gaczu.

359    W związku z powyższym należy potwierdzić dokonane przez Komisję w zaskarżonej decyzji stwierdzenie, że część dotycząca gaczu wchodziła w skład ciągłego naruszenia, i odrzucić wysunięte w tym zakresie argumenty skarżącej.

 W przedmiocie ograniczenia praktyk antykonkurencyjnych do Niemiec

360    Skarżąca uważa, że Komisja w zaskarżonej decyzji nie uzasadniła ograniczenia zasięgu części naruszenia dotyczącej gaczu niemieckim odbiorcom końcowym.

361    W tym względzie należy przyjąć za Komisją, że okoliczność, iż rozstrzygnęła ona na korzyść przedsiębiorstw uczestniczących w naruszeniu wątpliwości w kwestii istnienia praktyk o zasięgu szerszym niż sprzedaż do odbiorców końcowych w Niemczech, nie może podważać legalności zaskarżonej decyzji. Komisja powinna bowiem mieć swobodę uwzględniania przy nakładaniu grzywien jedynie tych praktyk antykonkurencyjnych, których istnienie nie budzi żadnych wątpliwości.

362    Zresztą – jak zostało powiedziane w pkt 329 powyżej – Komisja wyjaśniła w przytoczonych w pkt 320 powyżej motywach 289–292 zaskarżonej decyzji powody, dla których uznała, że antykonkurencyjne praktyki związane z gaczem ograniczały się do sprzedaży go niemieckim odbiorcom końcowym. Natomiast skarżąca nie przedstawiła argumentów dotyczących tych fragmentów zaskarżonej decyzji.

363    Ponadto dowody wskazane przez Komisję podczas indywidualnego badania poszczególnych spotkań (zob. pkt 323–352 powyżej) są wystarczające do oparcia na nich jej stanowiska w kwestii istnienia antykonkurencyjnych praktyk odnoszących się do gaczu, efektem czego analiza podniesionej przez skarżącą argumentacji związanej z dowodami wymienionymi w motywie 288 zaskarżonej decyzji (zob. pkt 317 powyżej) jest bezprzedmiotowa.

364    Wobec powyższego należy stwierdzić, że Komisja, w świetle dowodów, które zebrała, miała podstawy do ustalenia, iż doszło do antykonkurencyjnych praktyk polegających na porozumieniach lub uzgodnionych praktykach oraz na wymianie poufnych informacji handlowych dotyczących cen gaczu, a także do udziału skarżącej w tej części naruszenia (zob. pkt 354 powyżej). Ponadto należy również potwierdzić dokonane przez Komisję w zaskarżonej decyzji stwierdzenie, zgodnie z którym część dotycząca gaczu wchodziła w skład jednego ciągłego naruszenia (zob. pkt 359 powyżej).

365    Zatem należy oddalić zarzut skarżącej dotyczący naruszenia art. 81 WE.

366    Podobnie ustalenia Komisji przytoczone w pkt 317–320 powyżej oraz dokumenty, do których odsyła ona w tych ustaleniach, przedstawiają w sposób jasny i jednoznaczny rozumowanie tej instytucji związane z częścią naruszenia dotyczącą gaczu, pozwalając zainteresowanym na zapoznanie się z podstawami w tym zakresie, a właściwemu sądowi na dokonanie kontroli, w rozumieniu orzecznictwa przytoczonego w pkt 239 powyżej.

367    Zatem zarzut skarżącej dotyczący uchybienia obowiązkowi uzasadnienia również należy oddalić.

368    W świetle wszystkich powyższych rozważań należy oddalić część drugą zarzutu pierwszego, a w konsekwencji – zarzut pierwszy w całości.

3.     W przedmiocie zarzutu trzeciego, dotyczącego naruszenia art. 81 WE oraz naruszenia zasady domniemania niewinności, zasady pewności prawa i zasady równego traktowania w związku z udziałem skarżącej w naruszeniu prawa po dniu 12 maja 2004 r.

 W przedmiocie części pierwszej zarzutu, dotyczącej naruszenia art. 81 WE i zasady domniemania niewinności

369    Jeśli chodzi o czas trwania naruszenia dotyczącego wosków parafinowych, Komisja uznała, że grupa Total brała w nim udział w okresie od dnia 3 września 1992 r. do dnia 28 kwietnia 2005 r. (12 lat i 7 miesięcy). Natomiast skarżąca twierdzi, że jej udział zakończył się w dniu 12 maja 2004 r., to jest w dniu ostatniego spotkania technicznego, w którym uczestniczyła.

370    W motywie 602 zaskarżonej decyzji Komisja stwierdziła, co następuje:

„Grupa Total oświadcza, że po spotkaniu, które się odbyło w dniach 11 i 12 maja 2004 r., nie uczestniczyła w żadnym spotkaniu technicznym, i dodaje, że jej przedstawiciel odwołał swój wyjazd na spotkanie, które miało miejsce w dniach 3 i 4 listopada 2004 r. – według korespondencji wewnętrznej – za radą swojego zwierzchnika. Komisja zwraca uwagę, że nie ma żadnego dowodu na ewentualne wycofanie się z kartelu. W przypadku złożonych naruszeń okoliczność, iż przedsiębiorstwo nie było obecne na jakimś spotkaniu lub nie zgadzało się z tym, o czym dyskutowano podczas tego spotkania, nie oznacza, że przedsiębiorstwo to zaprzestało udziału w tym ciągłym naruszeniu. Aby położyć kres naruszeniu, przedsiębiorstwo to powinno wyraźnie odciąć się od kartelu. [Tymczasem] grupa Total nie dostarczyła konkretnego dowodu potwierdzającego to, że przyjęła w sposób całkowicie niezależny jednostronną strategię na rynku i że wyraźnie i otwarcie zdystansowała się od działań kartelu. Wręcz przeciwnie, dowody znajdujące się w posiadaniu Komisji wskazują na to, że grupa Total otrzymała oficjalne zaproszenia na trzy następne spotkania techniczne (tzn. trzy ostatnie zorganizowane przed przeprowadzeniem kontroli). Komisja zwraca uwagę, iż przedstawiciel grupy Total potwierdził, że będzie uczestniczyć w spotkaniu, które miało miejsce w dniach 3 i 4 listopada 2004 r., chociaż później – jak się wydaje – odwołał swój wyjazd. Podobnie jeśli chodzi o spotkanie, które odbyło się w dniach 23 i 24 lutego 2005 r., grupa Sasol zarezerwowała już dla przedstawiciela grupy Total pokój w hotelu, w którym miało odbyć się spotkanie; później rezerwację tę anulowano. Komisja wyciągnęła więc na tej podstawie wniosek, iż dla grupy Sasol i pozostałych uczestników kartelu było jasne, że grupa Total uczestniczyła w tym kartelu aż do końca. Komisja zauważa również, że dyskusje prowadzone w trakcie owych spotkań nie różniły się zasadniczo od tych, które toczyły się podczas spotkań poprzednich, lecz ich uczestnicy nadal omawiali podwyżki cen, nie wspominając o jakiejkolwiek próbie wystąpienia przez grupę Total z kartelu (zob. motywy 175‒177), oraz że nie było niczym niezwykłym, iż przedsiębiorstwa nie uczestniczyły w niektórych spotkaniach kartelowych. Te dwie okoliczności dowodzą, że grupa Total nie była postrzegana jako ktoś, kto wystąpił z kartelu po spotkaniu w maju 2004 r. Korespondencja wewnętrzna przedstawiciela grupy Total dotycząca powodów nieobecności na jednym spotkaniu nie może w każdym razie być uważana za publiczne zdystansowanie się. Zważywszy, iż żadna inna informacja nie sugeruje, [że] grupa ta zdystansowała się od kartelu, Komisja uważa, że udział grupy Total w nim zakończył się dopiero wraz z kontrolami”.

371    W pierwszym rzędzie skarżąca podnosi argument, że zgodnie z orzecznictwem Komisja, aby stwierdzić zakończenie w udziału w kartelu, mogła zgodnie z prawem wymagać publicznego zdystansowania się od niego. W przypadku braku dalszego uczestnictwa w antykonkurencyjnych dyskusjach Komisja była zdaniem skarżącej obowiązana przedstawić przynajmniej, przy braku dowodów bezpośrednich, poszlaki potwierdzające dalszy udział przedsiębiorstwa w kartelu.

372    W tym względzie należy zaznaczyć, że zgodnie z ww. w pkt 266 wyrokiem w sprawie Amann & Söhne i Cousin Filterie przeciwko Komisji, pkt 241, stwierdzenie ostatecznego zaprzestania udziału przedsiębiorstwa w kartelu może nastąpić tylko wtedy, gdy otwarcie zdystansowało się ono od treści tego kartelu.

373    Ponadto Trybunał orzekł, że przy ocenie tego, czy dane przedsiębiorstwo zamierzało zdystansować się od niezgodnego z prawem porozumienia, decydujące znaczenie ma właśnie okoliczność, w jaki sposób pozostali uczestnicy kartelu zrozumieli zamiar tegoż przedsiębiorstwa (wyrok Trybunału z dnia 19 marca 2009 r. w sprawie C‑510/06 P Archer Daniels Midland przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑1843, pkt 120).

374    Zatem Komisja słusznie stwierdziła w zaskarżonej decyzji, że uczestnicy kartelu, aby zakończyć swój udział w nim, powinni zdystansować się publicznie od jego treści, i nie naruszyła art. 81 WE ani zasady domniemania niewinności.

375    W drugim rzędzie należy zaznaczyć, iż w ocenie pozostałych uczestników skarżąca nie zdystansowała się publicznie od kartelu.

376    Po pierwsze, świadczą o tym niekwestionowane przez skarżącą okoliczności przedstawione w motywie 602 zaskarżonej decyzji, zgodnie z którymi „przedstawiciel grupy Total potwierdził, że będzie uczestniczyć w spotkaniu mającym się odbyć w dniach 3 i 4 listopada 2004 r., chociaż później – jak się wydaje – odwołał swój wyjazd. Podobnie jeśli chodzi o spotkanie, które odbyło się w dniach 23 i 24 lutego 2005 r., grupa Sasol zarezerwowała już dla przedstawiciela grupy Total pokój w hotelu, w którym miało odbyć się spotkanie; później rezerwację tę anulowano”. Jest oczywiste, że gdyby po spotkaniu, które odbyło się w dniach 11 i 12 maja 2004 r., uczestnicy kartelu nie uważali grupy Total za uczestnika kartelu, grupa Sasol, organizator spotkań technicznych, nie zapraszałaby jej na następne spotkania i nie rezerwowałaby hotelu dla jej przedstawiciela.

377    Po drugie, wskazana przez skarżącą wiadomość z dnia 3 listopada 2004 r., wysłana pocztą elektroniczną przez przedstawiciela grupy Total podczas spotkań technicznych do innego pracownika tej grupy, nie może być dowodem publicznego zdystansowania się.

378    Wiadomość ta brzmi następująco:

„Ze względu na cel mityngu w Austrii zastosuję się do zalecenia Thibault. Odwołuję mój wyjazd do Wiednia (pierwotnie planowany termin wyjazdu: dziś po południu)”.

379    W tym względzie wystarczy zaznaczyć, iż przesłana pocztą elektroniczną wewnętrzna korespondencja nieprzekazana innym uczestnikom kartelu nie może stanowić publicznego zdystansowania się.

380    Dodatkowo należy zauważyć, iż sama okoliczność, że skarżąca nie brała udziału w ostatnich spotkaniach technicznych, w żaden sposób nie dowodzi tego, że nie korzystała ona z informacji o stosowanych przez jej konkurentów cenach uzyskanych podczas dziesiątek wcześniejszych spotkań technicznych, w których uczestniczyła, ani że nie wykorzystała ona porozumień dotyczących podziału rynków i klientów wypracowanych na poprzednich spotkaniach technicznych. Zatem skarżąca nie przedstawiła żadnego dowodu świadczącego o tym, że zaprzestała realizacji kartelu z dniem 12 maja 2004 r.

381    W konsekwencji należy oddalić część pierwszą niniejszego zarzutu.

 W przedmiocie części drugiej zarzutu, dotyczącej naruszenia zasady równego traktowania

382    Według skarżącej z motywu 604 zaskarżonej decyzji wynika, że grupa Repsol, jeśli chodzi o czas udziału w naruszeniu, znajdowała się w sytuacji, ogólnie rzecz biorąc, identycznej jak sytuacja skarżącej. Obydwie te grupy faktycznie przestały uczestniczyć w spotkaniach przed dniem kontroli. Ponadto grupa Repsol w żadnym momencie nie zdystansowała się otwarcie od kartelu. Wreszcie – podobnie jak w przypadku grupy Total – Komisja ustaliła, że grupa Repsol rzeczywiście otrzymywała zaproszenia na spotkania techniczne organizowane po wrześniu 2003 r., i to aż do czasu przeprowadzenia kontroli. Jedyna różnica polega zdaniem skarżącej na tym, że Komisja, przeprowadzając analizę wysłanego przez grupę Sasol w dniu 25 października 2004 r. zaproszenia na spotkanie mające się odbyć w listopadzie 2004 r., w celu wykazania uczestnictwa w nim poszczególnych przedsiębiorstw wymieniła kolejno adresatów tej wiadomości elektronicznej, z wyjątkiem przedstawiciela grupy Repsol. Jednakże jego nazwisko figurowało wyraźnie wśród adresatów tego zaproszenia.

383    Pomimo identycznej sytuacji grupy Repsol oraz spółki Total France Komisja ustaliła w przypadku grupy Repsol termin zakończenia uczestnictwa w naruszeniu na dzień 4 sierpnia 2004 r. Zatem według skarżącej Komisja nie zastosowała w ocenie czasu uczestnictwa grupy Repsol tych samych kryteriów, co w przypadku spółki Total France, a także zastosowała w jej przypadku wyraźnie podwyższony „standard dowodowy”.

384    Zgodnie z orzecznictwem zasada równego traktowania zostaje naruszona jedynie wtedy, gdy porównywalne sytuacje są traktowane w różny sposób lub gdy różne sytuacje są traktowane w ten sam sposób, chyba że takie traktowanie jest obiektywnie uzasadnione (wyrok Trybunału z dnia 13 grudnia 1984 r. w sprawie 106/83 Sermide, Rec. s. 4209, pkt 28; wyrok Sądu z dnia 4 lipca 2006 r. w sprawie T‑304/02 Hoek Loos przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑1887, pkt 96).

385    Z motywu 604 zaskarżonej decyzji – w którym poczynione ustalenia faktyczne nie zostały zakwestionowane przez skarżącą – wynika zaś, że nawet w odniesieniu do okresu po spotkaniu, które odbyło się w dniach 24 i 25 września 2003 r., ostatnim, w którym grupa Repsol uczestniczyła, Komisja uznała jej udział w kartelu ze względu na okoliczność, że otrzymywała ona od grupy Sasol oficjalne zaproszenia zawierające porządek obrad spotkań mających miejsce w dniach 14 i 15 stycznia 2004 r. oraz w dniach 11 i 12 maja 2004 r. Tak samo było w przypadku grupy Total w zakresie dotyczącym spotkań, które odbywały się w okresie od dnia 11 i 12 maja 2004 r. do końca kartelu. Zatem Komisja potraktowała obydwie porównywalne sytuacje w taki sam sposób, stwierdzając uczestnictwo w kartelu grup Repsol i Total w okresach, w których nadal otrzymywały one oficjalne zaproszenia zawierające porządek obrad.

386    Natomiast Komisja uznała, że udział grupy Repsol w naruszeniu zakończył się w dniu 4 sierpnia 2004 r., ponieważ grupa ta nie otrzymała już żadnego oficjalnego zaproszenia na to spotkanie zawierającego porządek obrad, co według zaskarżonej decyzji wskazuje na to, iż grupa Sasol miała wątpliwości co do dalszego uczestnictwa grupy Repsol w kartelu.

387    Należy potwierdzić, że zaprzestanie wysyłania do grupy Repsol oficjalnych zaproszeń na spotkania zawierających porządek obrad wskazuje na to, iż grupa Sasol, organizator spotkań, zmieniła zdanie i po dniu 4 sierpnia 2004 r. nie była już pewna uczestnictwa grupy Repsol w kartelu. Ta okoliczność wystarcza do uznania, że grupa Repsol w ocenie innych uczestników kartelu zdystansowała się wobec tego kartelu w rozumieniu orzecznictwa przytoczonego w pkt 373 powyżej.

388    Natomiast inaczej wyglądała sytuacja w przypadku skarżącej, która nadal otrzymywała zawierające porządek obrad oficjalne zaproszenia na spotkania. Rezerwowano nawet pokoje hotelowe dla jej przedstawicieli, w tym także na czas ostatniego spotkania technicznego. W związku z tym nie można uznać, że w ocenie pozostałych uczestników zdystansowała się ona od kartelu.

389    Zatem jeśli chodzi o okres po dniu 4 sierpnia 2004 r. w odniesieniu do grupy Repsol oraz okres od dnia 12 maja 2004 r. do końca trwania kartelu w odniesieniu do grupy Total, Komisja potraktowała w różny sposób dwie sytuacje, które były różne, stosując kryterium odpowiednie dla oceny czasu uczestnictwa w naruszeniu.

390    Wynika stąd, że przy ustalaniu momentu zakończenia udziału w kartelu grup Total oraz Repsol Komisja nie naruszyła zasady równego traktowania.

391    Wobec powyższego należy oddalić również część drugą zarzutu trzeciego, a w konsekwencji – zarzut trzeci w całości.

4.     W przedmiocie zarzutu czwartego, dotyczącego naruszenia art. 81 WE oraz zasady domniemania niewinności w związku z rzekomym przerwaniem uczestnictwa skarżącej w kartelu

392    Skarżąca krytykuje Komisję za to, że w motywie 603 zaskarżonej decyzji instytucja ta odmówiła uznania przerwy w uczestnictwie skarżącej w zarzucanym naruszeniu, która miała miejsce w okresie między spotkaniem, które odbyło się w dniach 25 i 26 maja 2000 r., a spotkaniem, które odbyło się w dniach 26 i 27 czerwca 2001 r., mimo iż skarżąca przez ten okres nie uczestniczyła w spotkaniach. Skarżąca twierdzi, że w ten sposób Komisja naruszyła art. 81 WE oraz zasadę domniemania niewinności.

393    W motywie 603 zaskarżonej decyzji Komisja stwierdziła, co następuje:

„Total France SA twierdzi, że w latach 2000–2001 zaprzestała ona uczestnictwa w kartelu, a okoliczność, iż jej przedstawiciel wzburzony wyszedł ze spotkania, stanowiła oznakę zdystansowania się. Komisja zwraca uwagę, że – jak zostało wykazane w pkt 4.2 – grupa Total uczestniczyła w spotkaniu technicznym, które miało miejsce w dniach 18 i 19 września 2000 r., oraz ponownie w spotkaniu, które miało miejsce w dniach 26 i 27 czerwca 2001 r., a zatem opuściła trzy spotkania w ciągu dziewięciu miesięcy. Komisja zwraca również uwagę, że żadna informacja nie sugeruje, jakoby grupa Total publicznie zdystansowała się od kartelu. Okoliczność, iż [pan S.E.] opuścił spotkanie, sama w sobie nie stanowi publicznego zdystansowania się, przy czym sama grupa Total nie utrzymuje, że [pan S.E.] wyraził zamiar zaprzestania uczestnictwa w kartelu przez tę grupę. Wzburzenie [pana S.E.] może raczej dowodzić tego, że nie był on zadowolony z zawartych porozumień. Ponowne pojawienie się grupy Total po niespełna roku potwierdza, że nie miała ona zamiaru zakończenia uczestnictwa w kartelu. W konsekwencji Komisja nie uważa czasowej, krótkiej nieobecności grupy Total za przerwę w uczestnictwie przedsiębiorstwa w kartelu”.

394    W pierwszym rzędzie skarżąca podnosi argument, że Komisja błędnie wywnioskowała, iż przerwa w jej uczestnictwie w spotkaniach trwała tylko dziewięć miesięcy. Komisja uznała bowiem, że spółka Total France przestała uczestniczyć w spotkaniach, począwszy od spotkania technicznego, które odbyło się we wrześniu 2000 r. Jej zdaniem stanowi to błąd w ustaleniach faktycznych, ponieważ ani w opisie spotkań zawartym w pkt 4.2, ani w wykazie spotkań załączonym do zaskarżonej decyzji nie ma żadnej wzmianki o spotkaniu, które rzekomo miało miejsce w dniach 18 i 19 września 2000 r.

395    Należy zauważyć, że – jak przyznała Komisja w toku postępowania przed Sądem – we wrześniu 2000 r. nie odbyło się żadne spotkanie, efektem czego argument skarżącej jest zasadny.

396    W drugiej kolejności trzeba zbadać, czy Komisja miała podstawy do wyciągnięcia wniosku, że uczestnictwo skarżącej w kartelu nie zostało przerwane, pomimo iż nie uczestniczyła ona w żadnym z trzech spotkań, które odbyły w okresie od dnia 26 maja 2000 r. do dnia 26 czerwca 2001 r., oraz że jej przedstawiciel opuścił spotkanie, które miało miejsce w dniach 25 i 26 maja 2000 r., przed jego zakończeniem, nie zgadzając się przynajmniej z niektórymi aspektami prowadzonej tam dyskusji.

397    Skarżąca twierdzi, że przerwa w jej uczestnictwie w spotkaniach nie była przypadkowa. Była ona bezpośrednią i trwałą konsekwencją rozdźwięku, jaki zaistniał między przedstawicielem spółki Total France, panem S.E., a pozostałymi uczestnikami spotkania, które odbyło się w dniach 25 i 26 maja 2000 r. Pan S.E. raptownie opuścił spotkanie, ponieważ żądano od niego wykonania zobowiązania, którego nigdy nie podjął.

398    Należy przypomnieć, że to powołane przez skarżącą wydarzenie, do którego doszło w trakcie spotkania w dniach 25 i 26 maja 2000 r., zostało opisane w złożonym przez grupę Shell oświadczeniu z dnia 24 listopada 2005 r. Zgodnie z tym oświadczeniem, opartym na wypowiedzianych podczas spotkań technicznych słowach przedstawiciela grupy Shell, uczestnicy tychże spotkań omawiali ceny stosowane wobec pewnego niemieckiego klienta. Grupa Total była oskarżana o sprzedaż po zbyt niskiej cenie, czemu pan S.E. zaprzeczył. Jednak inny uczestnik podważył jego słowa, przedstawiając kopię oferty, którą grupa Total wysłała temu klientowi. Pan S.E. „wściekł się tak”, że opuścił to spotkanie. Po tym wydarzeniu pan S.E. nie uczestniczył już w spotkaniach technicznych. Dopiero po zatrudnieniu pana C.O. grupa Total ponownie zaczęła uczestniczyć w spotkaniach technicznych.

399    W tym względzie należy przypomnieć, że skarżąca brała udział w złożonym, jednolitym i ciągłym naruszeniu polegającym na mających znamiona zmowy działaniach obejmujących ustalanie cen, dokonywanie podziału klientów lub rynków, a także na ujawnianiu i wymianie poufnych informacji handlowych, w szczególności na temat klientów, określania cen, zdolności produkcyjnych i wielkości sprzedaży.

400    Powołane przez skarżącą wydarzenie dotyczyło zaś tylko jednego oderwanego elementu kartelu, a mianowicie ceny stosowanej wobec pewnego klienta. Ponadto należy stwierdzić, że począwszy od spotkania technicznego, które odbyło się w dniach 26 i 27 czerwca 2001 r., skarżąca ponownie rozpoczęła regularne uczestnictwo w spotkaniach technicznych i była obecna na każdym z jedenastu następnych spotkań technicznych, aż do spotkania, które odbyło się w dniach 11 i 12 maja 2004 r.

401    Ponadto, choć omawiane jednorazowe zachowanie pana S.E. rzeczywiście świadczyło o sporadycznym naruszaniu przez grupę Total czynionych w ramach kartelu uzgodnień, skarżąca nie przedstawiła żadnego dowodu na to, że pan S.E. wyszedł ze spotkania technicznego, dając jasno do zrozumienia pozostałym uczestnikom, że grupa Total zamierza odtąd przyjąć na rynku postawę konkurencyjną. Poza tym ze złożonego przez grupę Shell oświadczenia wynika, iż pan S.E. opuścił spotkanie, generalnie rzecz biorąc, nie z powodu jego antykonkurencyjnej tematyki, lecz z uwagi na to, że jeden z uczestników przedstawił dokument podważający prawdziwość twierdzeń pana S.E., to znaczy ze względu na konflikt natury raczej osobistej.

402    Powołane przez skarżącą wydarzenie nie może więc świadczyć o tym, że w niniejszym przypadku przedstawiciel grupy Total odciął się w ocenie pozostałych jego uczestników od jednolitego, złożonego i ciągłego naruszenia (zob. pkt 372 i 373 powyżej).

403    Ponadto sama okoliczność, iż skarżąca nie brała udziału w trzech spotkaniach, które miały miejsce w okresie od dnia 26 maja 2000 r. do dnia 26 czerwca 2001 r., w żaden sposób nie dowodzi tego, że nie korzystała ona z informacji o cenach stosowanych przez jej konkurentów uzyskanych podczas dziesiątek wcześniejszych spotkań technicznych, w których uczestniczyła, ani że nie wykorzystała ona porozumień dotyczących podziału rynków i klientów wypracowanych na poprzednich spotkaniach technicznych. Zatem skarżąca nie przedstawiła żadnego dowodu na to, że w spornym okresie przerwała ona uczestnictwo w kartelu.

404    W świetle powyższego Komisja nie naruszyła art. 81 WE ani zasady domniemania niewinności w tym zakresie. W konsekwencji zarzut czwarty należy oddalić.

5.     W przedmiocie zarzutu piątego, dotyczącego uchybienia obowiązkowi uzasadnienia oraz naruszenia wytycznych z 2006 r. w odniesieniu do okoliczności niewprowadzenia w życie zarzucanych praktyk

405    Skarżąca twierdzi, iż Komisja popełniła błąd, nie uwzględniając tego, że skarżąca nie brała udziału we wprowadzaniu w życie kartelu, jako przewidzianej w pkt 29 wytycznych z 2006 r. okoliczności łagodzącej.

406    Na wstępie należy przypomnieć, że w części zaskarżonej decyzji zatytułowanej „Okoliczności łagodzące”, a konkretnie w jej motywie 696, Komisja stwierdziła, co następuje:

„Pewne przedsiębiorstwa utrzymują, że nie wprowadziły w życie uzgodnień, i podkreślają, że wysłały lub otrzymały niewielką liczbę pism dotyczących taryfikacji. Niektóre przedsiębiorstwa twierdzą, że uzgodnienia te nie wywierały wpływu na ich zachowania rynkowe. Po pierwsze, Komisja nie uważa, żeby te niepoparte niczym twierdzenia mogły stanowić wystarczający dowód niewprowadzenia uzgodnień w życie w rozumieniu wytycznych z 2006 r. w sprawie metody ustalania grzywien. Po drugie, Komisja zwraca uwagę, iż wysyłanie lub otrzymywanie pism w sprawie taryfikacji nie stanowi jedynego instrumentu służącego wprowadzaniu uzgodnień w życie, które to wprowadzanie odbywało się głównie poprzez regularne podwyżki (próby podwyżek) cen ogłaszane na rynku, niekiedy udokumentowane dowodami ze spotkań technicznych”.

407    Jak zostało stwierdzone po przeprowadzeniu badania drugiej i czwartej części zarzutu drugiego, ustalenia Komisji dotyczące wprowadzenia przez skarżącą kartelu w życie są poparte wystarczającymi dowodami.

408    Zatem niniejszy zarzut jest chybiony, w związku z czym należy go oddalić.

6.     W przedmiocie zarzutu szóstego, dotyczącego ustalenia okresu referencyjnego dla oceny wysokości podstawowej kwoty grzywny

409    Skarżąca uważa, że Komisja naruszyła wytyczne z 2006 r., zasadę pewności prawa oraz zasadę równego traktowania, posługując się wartością sprzedaży z trzech ostatnich lat obrotowych jej uczestnictwa w zarzucanym naruszeniu, to jest lat 2002–2004 w odniesieniu do wosków parafinowych oraz lat 2001–2003 w odniesieniu do gaczu. Aby pozostać w zgodzie z powyższymi zasadami, Komisja powinna była posłużyć się wartością sprzedaży za 2004 r. w odniesieniu do wosków parafinowych oraz za 2003 r. w odniesieniu do gaczu. W każdym razie Komisja nie przedstawiła odpowiedniego uzasadnienia w tym zakresie.

410    Punkt 13 wytycznych z 2006 r. stanowi, co następuje:

„W celu ustalenia kwoty podstawowej grzywny Komisja uwzględni wartość sprzedaży dóbr lub usług zrealizowanych [sprzedaży towarów lub usług zrealizowanej] przez przedsiębiorstwo, mających [mającej] bezpośredni lub pośredni związek z naruszeniem, w danym sektorze geograficznym na terytorium EOG. Zazwyczaj Komisja będzie uwzględniać wartość sprzedaży przedsiębiorstwa za ostatni pełny rok jego udziału w naruszeniu przepisów (zwaną dalej »wartością sprzedaży«)”.

411    W motywie 634 zaskarżonej decyzji Komisja stwierdziła, co następuje:

„Komisja uznaje 2004 r. za wyjątkowy ze względu na rozszerzenie Unii Europejskiej, które nastąpiło w maju. Komisja uważa za właściwe nie posługiwać się wartością sprzedaży zrealizowanej w 2004 r. jako jedyną podstawą naliczania grzywny, lecz uwzględnić wartość sprzedaży z trzech ostatnich lat obrotowych uczestnictwa podmiotu w naruszeniu”.

412    W pierwszym rzędzie, jeśli chodzi o rzekome naruszenie zasady pewności prawa, należy od razu zaznaczyć, że jak wynika z samego brzmienia wytycznych z 2006 r., zgodnie z którym Komisja powinna „zazwyczaj” uwzględniać wartość sprzedaży przedsiębiorstwa za ostatni pełny rok jego uczestnictwa w naruszeniu przepisów, instytucja ta nie ma obowiązku, by zawsze brać pod uwagę wartość sprzedaży za ostatni pełny rok tego uczestnictwa. Natomiast skarżąca nie powołała żadnego innego przepisu, na mocy którego Komisja byłaby obowiązana wziąć pod uwagę obroty osiągnięte w ostatnim pełnym roku uczestnictwa przedsiębiorstwa w naruszeniu przepisów.

413    Tak więc zarzut naruszenia zasady pewności prawa powinien zostać oddalony.

414    W drugim rzędzie, zgodnie z orzecznictwem, ponieważ relacje między grzywnami, jakie mają zostać nałożone, winny być określane na podstawie obrotu przedsiębiorstw uczestniczących w tym samym naruszeniu, okres, który zostanie wzięty pod uwagę, należy wyznaczyć w taki sposób, by uzyskane liczby były porównywalne w możliwie największym stopniu. Oznacza to, że dane przedsiębiorstwo może domagać się, aby Komisja przyjęła względem niego okres inny niż ten, który został przyjęty dla wszystkich innych przedsiębiorstw, tylko jeśli wykaże, że obrót, jaki uzyskało ono w trakcie tego drugiego okresu, nie świadczy – z powodów właściwych tylko dla tego przedsiębiorstwa – o jego prawdziwym rozmiarze i sile ekonomicznej ani o skali popełnionego przez nie naruszenia (wyrok Sądu z dnia 14 maja 1998 r. w sprawie T‑319/94 Fiskeby Board przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1331, pkt 42).

415    W niniejszym zaś przypadku Komisja słusznie przyjęła, że 2004 r. był rokiem wyjątkowym dla sektora objętego naruszeniem ze względu na rozszerzenie Unii i przystąpienie dziesięciu nowych państw członkowskich, w szczególności ze względu na to, iż na Węgrzech znajdowała się siedziba i miejsce produkcji grupy MOL – jednego z uczestników kartelu.

416    Zatem Komisja nie naruszyła wytycznych z 2006 r. i nie popełniła błędu w ocenie, biorąc pod uwagę średnią wartość sprzedaży na rynku wosków parafinowych w latach 2002–2004 w taki sam sposób dla wszystkich przedsiębiorstw, które uczestniczyły w kartelu aż do samego jego końca. Podobnie instytucja ta, posługując się, jeśli chodzi o woski parafinowe, średnią wartością sprzedaży zrealizowanej przez każde z przedsiębiorstw uczestniczących w kartelu podczas trzech ostatnich lat obrotowych, mogła, w celu wykorzystania danych w możliwie największym stopniu porównywalnych, skutecznie zastosować tę samą metodę również dla gaczu.

417    W trzecim rzędzie skarżąca twierdzi, iż Komisja naruszyła zasadę równego traktowania. Nawet przy założeniu, że 2004 r. był wyjątkowy dla niektórych uczestników kartelu ze względu na rozszerzenie Unii, w przypadku spółki Total France absolutnie tak nie było. Zdaniem skarżącej Komisja zatem potraktowała w taki sam sposób przedsiębiorstwa znajdujące się w różnych sytuacjach.

418    W tym względzie należy przypomnieć, iż zgodnie z orzecznictwem przytoczonym w pkt 384 powyżej zasada równego traktowania zostaje naruszona jedynie wtedy, gdy porównywalne sytuacje są traktowane w różny sposób lub gdy różne sytuacje są traktowane w ten sam sposób, chyba że takie traktowanie jest obiektywnie uzasadnione.

419    Nawet jeśli założyć, że skarżąca ma słuszność, utrzymując, iż odmienne sytuacje (sytuacja grupy Total w zestawieniu z sytuacją grupy MOL) zostały potraktowane w taki sam sposób, to jednak takie traktowanie było obiektywnie uzasadnione ze względu na wyjątkowość 2004 r. i jej konsekwencje dla sektora objętego naruszeniem, a zwłaszcza – włączenie produkcji grupy MOL do przemysłu z EOG. Podobnie takie obiektywne uzasadnienie wynika z okoliczności, że Komisja jest obowiązana ustalić okres, który ma zostać wzięty pod uwagę, w taki sposób, by uzyskane dane liczbowe były porównywalne w możliwie największym stopniu, co nie pozwala co do zasady na przyjęcie do celów obliczenia wartości sprzedaży zrealizowanej przez przedsiębiorstwa uczestniczące w kartelu do tego samego momentu różnych okresów tej sprzedaży.

420    W czwartym rzędzie, jeśli chodzi o rzekomo niedostateczne uzasadnienie, Sąd uważa, że powołując się na rozszerzenie Unii w 2004 r. w motywie 634 zaskarżonej decyzji i opisując szczegółowo w niej sytuację grupy MOL oraz rolę odgrywaną przez nią w kartelu, Komisja przedstawiła wystarczające uzasadnienie swojej decyzji o uwzględnieniu do celów obliczenia średniej wartości sprzedaży zrealizowanej w trzech ostatnich latach obrotowych uczestnictwa podmiotu w naruszeniu.

421    Wreszcie Sąd uważa, że Komisja słusznie wybrała średnią wartość sprzedaży zrealizowanej w ciągu trzech ostatnich pełnych lat obrotowych uczestnictwa każdego z uczestników w naruszeniu, w związku z czym utrzymuje on w mocy zaskarżoną decyzję w zakresie dotyczącym tej składowej obliczeń wysokości grzywny.

422    Wobec powyższego należy oddalić zarzut szósty.

7.     W przedmiocie zarzutu siódmego, dotyczącego naruszenia wytycznych z 2006 r. i zasady proporcjonalności w wyniku uwzględnienia przez Komisję zbyt wysokiej określonej w procentach wartości sprzedaży w odniesieniu do części naruszenia dotyczącej gaczu

423    Skarżąca uważa, że Komisja naruszyła pkt 20 wytycznych z 2006 r. oraz zasadę proporcjonalności, uwzględniając z tytułu wagi naruszenia przy obliczaniu wysokości grzywny 15% wartości sprzedaży gaczu, a tylko 18% wartości sprzedaży wosków parafinowych.

424    Skarżąca przypomina, że w odróżnieniu od wosków parafinowych Komisja nie stwierdziła żadnego naruszenia polegającego na podziale rynków lub podziale klientów w odniesieniu do gaczu. Zdaniem skarżącej ewidentnie wynika stąd, że waga zarzucanych praktyk w zakresie dotyczącym gaczu była wyraźnie mniejsza niż miało to miejsce w przypadku wosków parafinowych. Podobnie pod względem geograficznym część naruszenia dotycząca gaczu była ograniczona do terytorium Niemiec, podczas gdy praktyki związane z woskami parafinowymi obejmowały według Komisji całe terytorium EOG.

425    Te dotyczące wagi naruszenia różnice pomiędzy częściami naruszenia związanymi z woskami parafinowymi a częścią naruszenia dotyczącą gaczu uzasadniają zdaniem skarżącej przekraczającą 3 punkty procentowe różnicę w poziomie obydwu współczynników zastosowanych z tytułu wagi naruszenia. Wobec tego skarżąca wnosi do Sądu o znaczne obniżenie określonej w procentach części wartości sprzedaży wziętej pod uwagę w przypadku gaczu oraz o ponowne obliczenie wysokości grzywny na tej nowej podstawie.

426    Zgodnie z pkt 20 wytycznych z 2006 r. ocena wagi naruszenia powinna być dokonywana osobno dla każdego przypadku, dla każdego rodzaju naruszenia przepisów, z uwzględnieniem wszelkich okoliczności istotnych dla danego przypadku. Według pkt 21 tych wytycznych część uwzględnianej wartości sprzedaży powinna być ustalana, generalnie, na poziomie do 30% wartości sprzedaży. Punkt 22 wytycznych stanowi, że w celu podjęcia decyzji w kwestii, czy wartość sprzedaży, która ma zostać uwzględniona w danym przypadku, znajdować się będzie w niższej czy wyższej części tej trzydziestoprocentowej skali, Komisja rozważy czynniki takie jak: charakter naruszenia, wielkość skumulowanego udziału w rynku, jakim dysponują dane przedsiębiorstwa, zasięg geograficzny naruszenia oraz fakt, czy naruszenie zostało wprowadzone w życie, czy też nie. Zgodnie z pkt 23 tych wytycznych porozumienia horyzontalne dotyczące ustalania cen, podziału rynku i ograniczenia produkcji, które są z reguły tajne, zaliczają się ze względu na swój charakter do najpoważniejszych ograniczeń konkurencji, w związku z czym część sprzedaży, która jest brana pod uwagę w wypadku naruszeń tego rodzaju, znajdować się będzie zazwyczaj w górnym przedziale skali określonej w pkt 21.

427    W zaskarżonej decyzji, w części zatytułowanej „Ustalenie wagi naruszenia”, Komisja stwierdziła, co następuje:

„[...]

(653) Zważywszy na charakterystyczne okoliczności rozpatrywanej sprawy oraz na omawiane wcześniej kryteria związane z charakterem naruszenia i jego zasięgiem geograficznym, określona w procentach część wartości sprzedaży, jaką należy uwzględnić w przypadku grup ENI i H&R/Tudapetrol [uczestniczących tylko w głównej części naruszenia], powinna wynosić 17%. Wykazano, że w przypadku grup ExxonMobil, MOL, Repsol, RWE, Sasol, Shell i Total jednolite i ciągłe naruszenie przybierało także postać podziału klientów lub rynków [druga część naruszenia]. Podział rynku i podział klientów zaliczają się, ze względu na swój charakter, do najpoważniejszych ograniczeń konkurencji, ponieważ praktyki te prowadzą do ograniczenia lub wyeliminowania konkurencji na niektórych rynkach lub w odniesieniu do niektórych odbiorców [...]. Ze względu na tę dodatkową wagę czynów określona w procentach część wartości sprzedaży, jaką należy uwzględnić w przypadku grup ExxonMobil, MOL, Repsol, RWE, Sasol, Shell i Total, powinna wynosić 18%. Z uwagi na okoliczność, iż nie ma żadnego dowodu świadczącego o tym, że podział klientów lub rynków dotyczył również gaczu, oraz ze względu na okoliczność, iż zasięg geograficzny naruszenia związanego z gaczem [trzecia część naruszenia] ograniczał się do Niemiec, określona w procentach część wartości sprzedaży gaczu w przypadku grup ExxonMobil, Sasol, Shell, RWE i Total powinna wynosić 15%”.

428    W pierwszym rzędzie, jeśli chodzi o zarzut dotyczący zbyt dużej określonej w procentach części wartości sprzedaży uwzględnionej w odniesieniu do części naruszenia dotyczącej gaczu, należy stwierdzić, że jak wynika z motywu 288 zaskarżonej decyzji (zob. pkt 317 powyżej), ta część naruszenia polegała w szczególności na mających znamiona zmowy działaniach obejmujących ustalanie cen przez konkurentów. Według wytycznych z 2006 r. ten typ naruszenia zalicza się, ze względu na swój charakter, do najpoważniejszych ograniczeń konkurencji, musi być więc surowo karany, i dlatego określona w procentach część sprzedaży, która brana jest pod uwagę w wypadku naruszeń tego rodzaju, powinna znajdować się zazwyczaj w górnym przedziale skali wskazanej w pkt 21 wytycznych z 2006 r.

429    Zatem Komisja nie naruszyła wytycznych z 2006 r. ani nie popełniła błędu w ocenie, kiedy celem obliczenia kwoty podstawowej grzywny przyjęła w ramach 30 punktów procentowych skali wartość wynoszącą 15 punktów procentowych sprzedaży gaczu zrealizowanej przez przedsiębiorstwa uczestniczące w naruszeniu.

430    W drugiej kolejności należy zbadać zarzut skarżącej, według którego, uwzględniając z tytułu wagi naruszenia 15% wartości sprzedaży w odniesieniu do części naruszenia dotyczącej gaczu oraz 18% w odniesieniu do części naruszenia związanej z woskami parafinowymi, Komisja naruszyła zasadę proporcjonalności.

431    Według orzecznictwa zasada proporcjonalności wymaga, by akty instytucji nie wykraczały poza to, co odpowiednie i konieczne do realizacji uzasadnionych celów, którym służy dane uregulowanie, przy czym w przypadku gdy istnieje możliwość wyboru spośród większej liczby odpowiednich środków, należy stosować ten najmniej dotkliwy, a wynikające z tego niedogodności nie mogą być nadmierne w stosunku do zamierzonych celów (wyroki Trybunału: z dnia 13 listopada 1990 r. w sprawie C‑331/88 Fedesa i in., Rec. s. I‑4023, pkt 13; z dnia 5 maja 1998 r. w sprawie C‑180/96 Zjednoczone Królestwo przeciwko Komisji, Rec. s. I‑2265, pkt 96; wyrok Sądu z dnia 12 września 2007 r. w sprawie T‑30/05 Prym i Prym Consumer przeciwko Komisji, niepublikowany w Zbiorze, pkt 223).

432    W ramach postępowań wszczętych przez Komisję w celu stosowania sankcji za naruszenia reguł konkurencji stosowanie tej zasady zakłada, że grzywny nie powinny być nieproporcjonalne w stosunku do celów, których realizacji służą, czyli zapewnieniu poszanowania tych reguł, i że kwota grzywny nałożonej na przedsiębiorstwo za naruszenie w dziedzinie konkurencji powinna być proporcjonalna do naruszenia ocenianego całościowo, biorąc pod uwagę zwłaszcza wagę oraz czas trwania tego naruszenia (zob. podobnie ww. w pkt 431 wyrok w sprawie Prym i Prym Consumer przeciwko Komisji, pkt 223, 224 i przytoczone tam orzecznictwo). W szczególności zasada proporcjonalności oznacza, że Komisja powinna ustalić grzywnę proporcjonalnie do czynników uwzględnionych w ocenie wagi naruszenia i w tym celu musi ocenić te czynniki w sposób spójny i obiektywnie uzasadniony (ww. w pkt 243 wyrok w sprawie Jungbunzlauer przeciwko Komisji, pkt 226–228; ww. w pkt 266 wyrok w sprawie Amann & Söhne i Cousin Filterie przeciwko Komisji, pkt 171).

433    Przede wszystkim Sąd stwierdza, że ze względu na okoliczność, iż część naruszenia dotycząca gaczu polegała w szczególności na mających znamiona zmowy działaniach obejmujących ustalanie cen przez konkurentów, przyjęty z tytułu wagi naruszenia współczynnik na poziomie 15% wartości sprzedaży jest proporcjonalny w stosunku do wagi tej części naruszenia.

434    Wobec powyższego argumenty skarżącej podkreślające różnice pomiędzy częściami naruszenia dotyczącymi wosków parafinowych a częścią związaną z gaczem są chybione, zważywszy, że mogłyby one co najwyżej skłonić Sąd do podwyższenia, przy ponownym obliczaniu wysokości grzywny, określonej w procentach części wartości sprzedaży wosków parafinowych ponad przyjęte przez Komisję 18%.

435    Dodatkowo należy zaznaczy, że różnica wagi tych dwóch części naruszenia może okazać się względna z uwagi na okoliczność, iż, po pierwsze, rynek niemiecki jest największym rynkiem w obrębie EOG, a po drugie, podział rynków i klientów ma na ogół na celu wspieranie praktyk związanych z ustalaniem lub podwyższaniem cen. Podział rynków i klientów ogranicza bowiem klientom wybór dostawców, co generalnie umożliwia dostawcy, któremu przydzielono rynek lub odbiorcę, wynegocjowanie cen wyższych niż te, które osiągnąłby w normalnych warunkach rynkowych. Co więcej, proporcjonalność wysokości grzywny w stosunku do bardziej ograniczonego zasięgu terytorialnego w przypadku części naruszenia dotyczącej gaczu jest zapewniona również dzięki okoliczności, że przy obliczeniach tych wzięto pod uwagę jedynie wartość sprzedaży zrealizowanej w Niemczech, natomiast w przypadku części naruszenia dotyczących wosków parafinowych wartość sprzedaży była obliczana na podstawie sprzedaży zrealizowanej w całym EOG.

436    Wobec powyższego należy również oddalić zarzut naruszenia zasady proporcjonalności, a w konsekwencji – zarzut siódmy w całości.

8.     W przedmiocie zarzutu dziewiątego, dotyczącego nieprawidłowości kwoty dodatkowej wliczonej do kwoty podstawowej grzywny w celu zapewnienia skutku odstraszającego

437    Skarżąca kwestionuje to, że w zaskarżonej decyzji Komisja postanowiła powiększyć kwotę podstawową grzywny o kwotę dodatkową wynoszącą 18% w przypadku wosków parafinowych oraz 15% w przypadku gaczu (motywy 658–661 zaskarżonej decyzji) w celu zniechęcenia do uczestniczenia w innych porozumieniach horyzontalnych o podobnym charakterze. Skarżąca utrzymuje, że Komisja naruszyła zasadę indywidualizacji kar i sankcji, zasadę proporcjonalności oraz wytyczne z 2006 r.

438    Na wstępie należy przypomnieć, że pkt 25 wytycznych z 2006 r., przewidujący wliczenie kwoty dodatkowej, czyli tzw. opłaty wejściowej, do kwoty podstawowej grzywny, stanowi, co następuje:

„[N]iezależnie od okresu uczestnictwa danego przedsiębiorstwa w naruszaniu przepisów Komisja dołączy do kwoty podstawowej kwotę w wysokości 15 do 25% wartości sprzedaży [...] w celu odstraszania przedsiębiorstw od samego zawierania porozumień horyzontalnych dotyczących ustalania cen, podziału rynku i ograniczenia produkcji [...]. W celu podjęcia decyzji co do części wartości sprzedaży, która zostanie uwzględniona w danym przypadku, Komisja weźmie pod uwagę pewne czynniki, w szczególności określone w pkt 22 [charakter naruszenia, wielkość skumulowanego udziału w rynku, jakim dysponują dane przedsiębiorstwa, zasięg geograficzny naruszenia oraz fakt, czy naruszenie zostało wprowadzone w życie, czy też nie]”.

439    W niniejszym przypadku Komisja ustaliła określoną w procentach część wartości sprzedaży, którą następnie wliczyła do kwoty podstawowej w celu zapewnienia skutku odstraszającego, na takim samym poziomie, jaki zastosowała z tytułu wagi naruszenia (zob. ww. w pkt 427 motyw 653 zaskarżonej decyzji) oraz w wyniku identycznego rozumowania:

„[...]

(660) Zważywszy na charakterystyczne okoliczności rozpatrywanej sprawy oraz na omawiane wcześniej kryteria związane z charakterem naruszenia i jego zasięgiem geograficznym, określona w procentach wartość, jaką należy zastosować do kwoty dodatkowej w przypadku grup ENI i H&R‑Tudapetrol, powinna wynosić 17%.

(661) Wykazano, iż w przypadku grup ExxonMobil, MOL, Repsol, RWE, Sasol, Shell i Total jednolite i ciągłe naruszenie przybierało także postać podziału klientów lub rynków. Podział rynku i podział klientów zaliczają się, ze względu na swój charakter, do najpoważniejszych ograniczeń konkurencji, ponieważ praktyki te prowadzą do ograniczenia lub wyeliminowania konkurencji na niektórych rynkach lub w odniesieniu do niektórych odbiorców [...]. Ze względu na tę dodatkową wagę czynów określona w procentach wartość, jaką należy zastosować do kwoty dodatkowej w przypadku grup ExxonMobil, MOL, Repsol, RWE, Sasol, Shell i Total, powinna wynosić 18%. Z uwagi na okoliczność, iż nie ma żadnego dowodu świadczącego o tym, że podział klientów lub rynków dotyczył również gaczu, oraz ze względu na okoliczność, iż zasięg geograficzny naruszenia związanego z gaczem ograniczał się do Niemiec, określona w procentach część wartości sprzedaży gaczu w przypadku grup ExxonMobil, Sasol, Shell, RWE i Total powinna wynosić 15%”.

440    W pierwszym rzędzie skarżąca utrzymuje, że Komisja naruszyła wytyczne z 2006 r.

441    W tym względzie należy podkreślić, że zgodnie z pkt 25 wytycznych z 2006 r. Komisja powinna doliczyć „do kwoty podstawowej kwotę w wysokości 15 do 25% wartości sprzedaży [...] w celu odstraszania przedsiębiorstw od samego zawierania porozumień horyzontalnych dotyczących ustalania cen [i/lub] podziału rynku”.

442    W motywie 661 zaskarżonej decyzji Komisja wskazała zaś porozumienie dotyczące ustalenia cen i podziału rynków (przy czym według wytycznych z 2006 r. pojęcie porozumienia obejmuje również uzgodnione praktyki). Doliczenie kwoty dodatkowej do kwoty podstawowej na podstawie pkt 25 wytycznych z 2006 r. było zatem uzasadnione.

443    Ponadto Komisja zastosowała stawkę w wysokości 18% wartości sprzedaży w odniesieniu do części naruszenia dotyczącej wosków parafinowych oraz stawkę w wysokości 15% dla części naruszenia dotyczącej gaczu. Obydwie zastosowane stawki procentowe mieszczą się w przedziale przewidzianym przez wytyczne z 2006 r., to jest 15–25%.

444    Wreszcie zgodnie z pkt 22 wytycznych z 2006 r., do którego odsyła pkt 25 tychże wytycznych, stawkę kwoty dodatkowej należy ustalać, uwzględniając charakter naruszenia, wielkość skumulowanego udziału w rynku wszystkich stron uczestniczących w naruszeniu, zasięg geograficzny naruszenia oraz fakt, czy naruszenie zostało wprowadzone w życie, czy też nie. W celu uzasadnienia wysokości zastosowanej stawki w odniesieniu do wosków parafinowych Komisja wymieniła zaś dwa z powyższych kryteriów, a mianowicie charakter naruszenia oraz jego zasięg geograficzny. Jeśli chodzi o stawkę przyjętą dla części naruszenia dotyczącej gaczu, nie ma potrzeby przedstawiania żadnego dodatkowego uzasadnienia, ponieważ Komisja zastosowała minimalną przewidzianą stawkę, to jest 15%.

445    Wynika stąd, że Komisja nie naruszyła wytycznych z 2006 r., w związku z czym argument przedstawiony w tym zakresie przez skarżącą należy odrzucić.

446    W drugim rzędzie skarżąca twierdzi, że Komisja nie uzasadniła wystarczająco tego, że celem zapewnienia skutku odstraszającego wliczyła ona kwotę dodatkową do kwoty podstawowej grzywny.

447    Należy przypomnieć, że uzasadnienie indywidualnej decyzji powinno przedstawiać w wyraźny i jednoznaczny sposób rozumowanie instytucji będącej autorem aktu, pozwalając zainteresowanym na zapoznanie się z podstawami podjętego środka, zaś właściwemu sądowi na dokonanie jego kontroli. Wymóg uzasadnienia należy oceniać w odniesieniu do konkretnej sytuacji. Nie ma wymogu, by uzasadnienie wyszczególniało wszystkie istotne okoliczności faktyczne i prawne, ponieważ ocena, czy uzasadnienie aktu spełnia wymogi art. 253 WE, winna nie tylko opierać się na jego brzmieniu, ale także uwzględniać okoliczności, w jakich akt ten został wydany (zob. pkt 239 powyżej).

448    Jak wynika z analizy przeprowadzonej w pkt 441–444 powyżej, Komisja wyjaśniła w motywach 660 i 661 zaskarżonej decyzji powody, które skłoniły ją w tym konkretnym przypadku do doliczenia do kwoty podstawowej grzywny kwoty dodatkowej służącej do wywoływania skutku odstraszającego, w sposób wystarczająco dokładny, by umożliwić skarżącej zapoznanie się z podstawami dokonanego wyboru, a Sądowi – przeprowadzenie kontroli.

449    Tak więc należy odrzucić argumentację skarżącej opartą na niedostatecznym uzasadnieniu.

450    W trzecim rzędzie skarżąca twierdzi, że Komisja naruszyła zasadę indywidualizacji kar i sankcji oraz zasadę proporcjonalności.

451    W tym miejscu należy przypomnieć, że przy obliczaniu wysokości grzywien nałożonych na podstawie art. 23 ust. 2 rozporządzenia nr 1/2003 zróżnicowane traktowanie zainteresowanych przedsiębiorstw jest nierozłącznie związane z uprawnieniami przysługującymi Komisji na mocy tego przepisu. W ramach przysługującego Komisji zakresu swobodnego uznania jest ona bowiem zobowiązana do indywidualizacji kary na podstawie zachowań i cech właściwych zainteresowanym przedsiębiorstwom w celu zapewnienia w każdym przypadku pełnej skuteczności przewidzianych w prawie Unii reguł konkurencji (zob. wyrok Trybunału z dnia 7 czerwca 2007 r. w sprawie C‑76/06 P Britannia Alloys & Chemicals przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑4405, pkt 44 i przytoczone tam orzecznictwo).

452    Po pierwsze, skarżąca utrzymuje, że automatyczne wliczanie do kwoty podstawowej grzywny przewidzianej w pkt 25 wytycznych z 2006 r. kwoty dodatkowej samo przez się jest sprzeczne z zasadą indywidualizacji kar i sankcji.

453    Nie można uznać tego argumentu za słuszny. Z brzmienia oraz z systematyki wytycznych z 2006 r. wyraźnie bowiem wynika, że przy ustalaniu wysokości grzywny Komisja bierze pod uwagę zarówno czynniki, dla których stawka procentowa jest wspólna dla wszystkich przedsiębiorstw, aby uwzględnić okoliczność, iż przedsiębiorstwa te brały udział w tych samych mających znamiona naruszenia praktykach, przestrzegając w ten sposób zasady równego traktowania, jak i czynniki, dla których stawka procentowa lub współczynnik są podwyższane lub obniżane w zależności od konkretnej sytuacji każdego uczestnika – tak aby postępować zgodnie z zasadą indywidualizacji kar i sankcji.

454    Wobec powyższego, aby zapewnić przestrzeganie zasady indywidualizacji kar i sankcji, wystarczy, że ostateczna kwota grzywny odzwierciedla różnice w sytuacji poszczególnych uczestników, bez potrzeby zapewnienia przez Komisję zróżnicowanego traktowania uczestników na każdym etapie obliczania wysokości tej grzywny.

455    Z brzmienia oraz z systematyki wytycznych z 2006 r. wynika, że zawarty w pkt 25 tych wytycznych przepis dotyczący zawarcia w kwocie podstawowej grzywny kwoty dodatkowej w celu zapewnienia skutku odstraszającego odnosi się do udziału w najpoważniejszych praktykach antykonkurencyjnych. Doliczona z tego tytułu kwota dodatkowa odzwierciedla cechy charakterystyczne praktyk wszystkich uczestników, nie zaś indywidualną sytuację każdego z nich.

456    Zgodność z prawem tego przepisu i jego zastosowania w rozpoznawanej sprawie nie może zatem zostać podważona na podstawie zasady indywidualizacji kar i sankcji, w związku z czym należy odrzucić przedstawione w tym zakresie argumenty skarżącej.

457    Po drugie, według skarżącej z orzecznictwa wynika, że Komisja jest obowiązana indywidualizować sankcje w zależności od charakterystycznych cech danych przedsiębiorstw. Tymczasem zdaniem skarżącej w rozpoznawanej sprawie Komisja nie zbadała ani nie uwzględniła pewnych składających się na jedną całość elementów, które powinny były skłonić ją do zrezygnowania z doliczenia kwoty dodatkowej w celu zapewnienia skutku odstraszającego.

458    Z dniem 31 lipca 2005 r. skarżąca wycofała się już bowiem ze sprzedaży wosków parafinowych i produkowała głównie gacz jako półprodukt do olejów bazowych. Skoro skarżąca nie prowadziła już działalności na rynku objętym naruszeniem, nie było powodu doliczania do kwoty podstawowej grzywny kwoty dodatkowej służącej do zapewnienia skutku odstraszającego.

459    Co więcej, skarżąca jest przekonana, że wykazała już Komisji, w szczególności w odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, swoje przywiązanie do przestrzegania reguł konkurencji, co stanowi jedną z wartości, którym hołduje grupa Total, zapisaną wyraźnie od wielu lat w jej kodeksie zasad postępowania.

460    W tym względzie należy przypomnieć, iż skutek odstraszający grzywny nie ma na celu jedynie odwiedzenia konkretnego przedsiębiorstwa od popełniania kolejnych naruszeń (prewencja szczególna). Komisja ma prawo do podejmowania decyzji o poziomie grzywien w celu wzmocnienia ich ogólnego odstraszającego skutku, w przypadku gdy do naruszeń określonego typu dochodzi nadal względnie często lub gdy są one uważane za poważne (prewencja ogólna) (zob. podobnie wyroki Sądu: z dnia 12 lipca 2001 r. w sprawach połączonych T‑202/98, T‑204/98 i T‑207/98 Tate & Lyle i in. przeciwko Komisji, Rec. s. II‑2035, pkt 134; z dnia 15 marca 2006 r. w sprawie T‑15/02 BASF przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑497, pkt 231).

461    Zatem skarżąca nie może skutecznie powoływać się na okoliczność, że nie prowadzi już działalności na rynku wosków parafinowych oraz że jej kodeks zasad postępowania zawiera zapisy o przestrzeganiu reguł konkurencji. Czynniki te – jeśli założyć, że są prawdziwe – nie prowadzą do zmniejszenia prawdopodobieństwa powrotu skarżącej do naruszenia i są pozbawione znaczenia z punktu widzenia prewencji ogólnej, którą Komisja, mając na celu zapewnienie skutku odstraszającego, również może brać pod uwagę przy ustalaniu wysokości grzywien.

462    Na koniec skarżąca podnosi argument, że Komisja naruszyła zasadę proporcjonalności, ponieważ odstraszanie za pomocą grzywny zostało już zapewnione poprzez uwzględnienie przez tę instytucję innych czynników, efektem czego zastosowanie „opłaty wejściowej” nie było już konieczne z punktu widzenia zamierzonego przez Komisję celu. Po pierwsze, skarżąca wymienia przemnożenie przez Komisję wartości sprzedaży przez stosunkowo długi czas trwania zarzucanego naruszenia. Po drugie, Komisja zastosowała pkt 30 wytycznych z 2006 r., mnożąc przez 1,7 wyliczoną kwotę podstawową grzywny „w celu wywołania odstraszającego skutku grzywny” (motyw 713 zaskarżonej decyzji).

463    W tym względzie należy zaznaczyć, że zgodnie z orzecznictwem, z uwagi na to, iż odstraszanie jest jednym z celów grzywny, wymóg jego zapewnienia stanowi wymóg ogólny, którym Komisja musi się kierować w trakcie całego procesu obliczania grzywny, i nie wymaga się od niej koniecznie, aby w procesie tego obliczania był wyodrębniony jakiś szczególny etap mający na celu przeprowadzenie ogólnej oceny wszystkich okoliczności istotnych w realizacji tego celu. Toteż wymogi dotyczące zapewnienia odstraszającego skutku nie stanowią przedmiotu jednorazowej oceny, jakiej należy dokonać na konkretnym etapie obliczania wysokości grzywien, ale powinny one stanowić podstawę całego procesu określania kwoty grzywny (ww. w pkt 460 wyrok w sprawie BASF przeciwko Komisji, pkt 226, 238; ww. w pkt 254 wyrok w sprawie Le Carbone Lorraine przeciwko Komisji, pkt 131).

464    Wobec tego skarżąca nie może skutecznie zarzucać Komisji, że ta uwzględniła potrzebę zapewnienia odstraszającego skutku grzywny na kilku etapach ustalania jej wysokości.

465    Wobec powyższego należy oddalić dziewiąty zarzut skarżącej.

9.     W przedmiocie zarzutu dziesiątego, dotyczącego naruszenia zasady proporcjonalności w związku z ostateczną kwotą grzywny

466    W ramach niniejszego zarzutu skarżąca kwestionuje okoliczność, że Komisja ustaliła ostateczną kwotę grzywny w wysokości 128 163 000 EUR, podczas gdy roczna wartość sprzedaży zrealizowanej przez skarżącą na rynkach objętych naruszeniem wynosiła tylko 31 133 865 EUR (motyw 639 zaskarżonej decyzji). Wysokość grzywny jest więc zdaniem skarżącej nieproporcjonalna w stosunku do wartości rocznej sprzedaży, a nawet do obrotów osiągniętych przez spółkę Total France przez cały czas trwania naruszenia na wszystkich objętych nim rynkach.

467    W pierwszym rzędzie skarżąca uważa, że kwota grzywny jest nieproporcjonalna, ponieważ stanowi 410% wartości sprzedaży skarżącej na rynkach objętych naruszeniem.

468    Zgodnie z orzecznictwem przytoczonym w pkt 431 i 432 powyżej wysokość grzywny ma być proporcjonalna do wagi i czasu trwania naruszenia, w którym skarżąca brała udział.

469    Ponadto według orzecznictwa odstraszający skutek grzywien byłby ograniczony, gdyby przedsiębiorstwa, które dopuściły się naruszenia prawa konkurencji, mogły mieć nadzieję, że ich zachowanie będzie ukarane grzywną w wysokości niższej niż zysk, jaki mogły one osiągnąć dzięki temu zachowaniu (wyrok Sądu z dnia 20 marca 2002 r. w sprawie T‑9/99 HFB i in. przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1487, pkt 456; ww. w pkt 460 wyrok w sprawie BASF przeciwko Komisji, pkt 227).

470    Gdyby zaś teza skarżącej została uznana za słuszną i gdyby trzeba było zbadać proporcjonalność ostatecznej kwoty grzywny w stosunku do wartości sprzedaży produktów objętych naruszeniem tylko z jednego roku, powodowałoby to, że wysokość grzywny, jaką można by było nałożyć – ograniczona w wyniku zastosowania powyższej zasady – pozostałaby niezmieniona pomimo rosnącej liczby lat uczestnictwa w kartelu, podczas gdy nienależne zyski osiągnięte dzięki naruszeniu prawa rosłyby liniowo wraz ze zwiększającą się liczbą lat. Zatem im dłużej trwałoby uczestnictwo w kartelu, tym kwota grzywny, jakiej nałożenia mogliby się spodziewać jego uczestnicy, byłaby bardziej znikoma w stosunku do osiągniętych dzięki udziałowi w kartelu nienależnych zysków. Wobec tego stosowanie zasady proporcjonalności w postaci, za jaką opowiada się skarżąca, pozbawiłoby sankcje nakładane na podstawie rozporządzenia nr 1/2003 wszelkiej skuteczności (effet utile) w przypadkach długotrwałych naruszeń, takich jak te rozpatrywane w niniejszej sprawie.

471    Co więcej, podejście proponowane przez skarżącą uniemożliwiłoby Komisji oraz Sądowi zapewnienie, czego wymaga art. 23 ust. 3 rozporządzenia nr 1/2003, by wysokość grzywny nałożonej na uczestników kartelu była proporcjonalna nie tylko do wagi, ale i do czasu trwania popełnionego naruszenia.

472    Wynika stąd, że roczna wartość sprzedaży nie może sama w sobie zostać przyjęta za podstawę badania proporcjonalności wysokości grzywny, przede wszystkim w przypadku długotrwałego naruszenia, takiego jak to rozpatrywane w niniejszej sprawie, w którym skarżąca brała udział przez 12 i pół roku.

473    Tak więc należy odrzucić argument skarżącej oparty na okoliczności, że kwota grzywny, jaką na nią nałożono, wynosi 410% wartości rocznej jej sprzedaży na rynkach objętych naruszeniem.

474    W drugim rzędzie skarżąca utrzymuje, że kwota nałożonej grzywny stanowi 32,63% obrotów osiągniętych przez nią na rynkach produktowych objętych naruszeniem przez cały okres trwania naruszenia, co jest jej zdaniem w oczywisty sposób nieproporcjonalne i stanowi nigdy dotąd nieodnotowany w praktyce decyzyjnej Komisji wymiar kary.

475    W tym względzie należy zaznaczyć, że wysoka – w stosunku do wysokości obrotów spółki Total France osiągniętych na przedmiotowych rynkach przez cały okres trwania naruszenia – określona w procentach wartość kwoty grzywny wynika w szczególności z uwzględnienia przez Komisję obrotów całej grupy Total, na podstawie pkt 30 wytycznych z 2006 r. Komisja przyjęła z tego tytułu mnożnik wynoszący 1,7 (zob. pkt 15 i nast. powyżej). Jednakże według skarżącej całkowite obroty grupy Total nie są wartością odpowiednią do zastosowania w tym przypadku.

476    Skarżąca powołuje się na pkt 94 wyroku Sądu z dnia 14 lipca 1994 r. w sprawie T‑77/92 Parker Pen przeciwko Komisji, Rec. s. II‑549.

477    Zgodnie z orzecznictwem w celu określenia kwoty grzywny dopuszczalne jest uwzględnienie zarówno całkowitego obrotu przedsiębiorstwa, który stanowi wskazówkę – nawet jeżeli jest ona przybliżona i nieprecyzyjna – co do wielkości tego przedsiębiorstwa i jego siły ekonomicznej, jak i części tego obrotu, który pochodzi ze sprzedaży towarów będących przedmiotem naruszenia, a zatem może stanowić wskazówkę co do skali tego naruszenia. Wynika stąd, że ani jednemu, ani drugiemu obrotowi nie należy przypisywać nieproporcjonalnego znaczenia w porównaniu z pozostałymi elementami oceny, w związku z czym ustalenie stosownej grzywny nie może być wynikiem prostego obliczenia opartego na całkowitym obrocie. Dotyczy to w szczególności sytuacji, gdy rozpatrywane towary mają jedynie niewielki ułamkowy udział w tym obrocie (zob. wyrok Trybunału z dnia 28 czerwca 2005 r. w sprawach połączonych C‑189/02 P, C‑202/02 P, od C‑205/02 P do C‑208/02 P i C‑213/02 P Dansk Rørindustri i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑5425, pkt 243; ww. w pkt 242 wyrok w sprawie Archer Daniels Midland i Archer Daniels Midland Ingredients przeciwko Komisji, pkt 100; ww. w pkt 476 wyrok w sprawie Parker Pen przeciwko Komisji, pkt 94).

478    Natomiast prawo Unii nie zawiera ogólnej zasady, zgodnie z którą kara musiałaby być proporcjonalna do znaczenia przedsiębiorstwa na rynku produktów będących przedmiotem naruszenia (ww. w pkt 242 wyrok w sprawie Archer Daniels Midland i Archer Daniels Midland Ingredients przeciwko Komisji, pkt 101).

479    Należy stwierdzić, że Komisja spełniła te ustalone w orzecznictwie wymogi. Z jednej strony najpierw oparła się na obrotach osiągniętych przez spółkę Total France na rynkach objętych naruszeniem. Z drugiej strony, podkreślając, że kwota podstawowa grzywny stanowi jedynie znikomy ułamek (0,03%) obrotów danego przedsiębiorstwa, to jest grupy Total, w celu uwzględnienia wielkości przedsiębiorstwa winnego naruszenia przyjęła współczynnik w wysokości 1,7.

480    Postępując w ten sposób, Komisja nie przypisała ani jednemu, ani drugiemu obrotowi znaczenia, które byłoby nieproporcjonalne w porównaniu z pozostałymi elementami oceny.

481    Wreszcie skarżąca nie może skutecznie powoływać się na okoliczność, że w dotychczasowej praktyce decyzyjnej Komisji ostateczna kwota grzywny nigdy nie stanowiła tak dużej określonej w procentach części wartości sprzedaży produktów objętych naruszeniem.

482    W tym względzie wystarczy przypomnieć, że praktyka decyzyjna Komisji nie stanowi ram prawnych dla grzywien w dziedzinie konkurencji, ponieważ ramy te wyznacza wyłącznie rozporządzenie nr 1/2003, a decyzje dotyczące innych spraw mają jedynie charakter informacyjny, jeżeli chodzi o ewentualne istnienie dyskryminacji, zważywszy, że jest mało prawdopodobne, by okoliczności charakteryzujące inne sprawy, takie jak objęte naruszeniem rynki, produkty, przedsiębiorstwa i okresy trwania, były identyczne (zob. wyrok Sądu z dnia 8 października 2008 r. w sprawie T‑68/04 SGL Carbon przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑2511, pkt 114 i przytoczone tam orzecznictwo).

483    Wobec powyższego należy oddalić dziesiąty zarzut skarżącej.

10.  W przedmiocie zarzutu jedenastego, dotyczącego naruszenia art. 81 WE wynikającego z przypisania spółce dominującej Total SA zachowania jej spółki zależnej Total France

484    Skarżąca twierdzi, że Komisja bezprawnie przypisała spółce dominującej Total SA odpowiedzialność za naruszenie, którego przedsiębiorstwo to nie popełniło. W ramach pierwszej części zarzutu skarżąca utrzymuje, że Komisja naruszyła art. 81 WE, stosując domniemanie oparte wyłącznie na istnieniu powiązań kapitałowych między spółką dominującą a spółką zależną. W ramach drugiej części zarzutu skarżąca podważa stwierdzenie Komisji, zgodnie z którym nie wykazała ona swojego niezależnego zachowania na rynku.

485    W związku z tym skarżąca żąda, by Sąd stwierdził nieważność zaskarżonej decyzji w zakresie, w jakim odpowiedzialność za naruszenie została przypisana spółce dominującej Total SA, oraz w zakresie, w jakim Komisja zastosowała przy obliczaniu kwoty grzywny w celu zapewnienia skutku odstraszającego z tytułu wielkości przedsiębiorstwa mnożnik w wysokości 1,7.

 W przedmiocie części pierwszej, dotyczącej naruszenia prawa w związku z zastosowaniem domniemania możliwości przypisania naruszenia spółce dominującej wyłącznie ze względu na istnienie powiązań kapitałowych

486    Skarżąca uważa, iż Komisja naruszyła prawo, uznając, że samo stwierdzenie ścisłych powiązań kapitałowych wystarcza, aby móc domniemywać, iż spółka dominująca wywierała decydujący wpływ na zachowanie handlowe spółki zależnej. Tego rodzaju domniemanie jest zdaniem skarżącej sprzeczne z zasadą indywidualizacji kar i sankcji, zasadą domniemania niewinności oraz zasadą, zgodnie z którą ciężar dowodu winy przedsiębiorstwa spoczywa na Komisji. Co więcej, w tym przypadku Komisja miała zastosować niewzruszalne domniemanie winy.

487    Tytułem wstępu, jeśli chodzi o odpowiedzialność solidarną spółki dominującej za zachowanie jej spółki zależnej, należy przypomnieć, że okoliczność, iż spółka zależna ma odrębną osobowość prawną, nie wystarcza, by wykluczyć możliwość przypisania jej zachowania spółce dominującej (wyrok Trybunału z dnia 14 lipca 1972 r. w sprawie 48/69 Imperial Chemical Industries przeciwko Komisji, Rec. s. 619, pkt 132).

488    Prawo konkurencji Unii dotyczy bowiem działalności przedsiębiorstw, a pojęcie przedsiębiorstwa obejmuje każdy podmiot wykonujący działalność gospodarczą, niezależnie od jego statusu prawnego i sposobu jego finansowania (zob. wyrok Trybunału z dnia 10 września 2009 r. w sprawie C‑97/08 P Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑8237, pkt 54 i przytoczone tam orzecznictwo).

489    Sąd Unii wyjaśnił też, że pojęcie przedsiębiorstwa w tym kontekście należy rozumieć jako oznaczające jednostkę gospodarczą, nawet jeśli z prawnego punktu widzenia jednostka ta składa się z kilku osób fizycznych lub prawnych (zob. wyrok Trybunału z dnia 12 lipca 1984 r. w sprawie 170/83 Hydrotherm Gerätebau, Rec. s. 2999, pkt 11; ww. w pkt 488 wyrok w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 55 i przytoczone tam orzecznictwo; wyrok Sądu z dnia 29 czerwca 2000 r. w sprawie T‑234/95 DSG przeciwko Komisji, Rec. s. II‑2603, pkt 124). Sąd Unii podkreślił również, że w celu stosowania reguł konkurencji formalna rozdzielność dwóch spółek, przejawiająca się w ich odrębnych osobowościach prawnych, nie ma charakteru rozstrzygającego, istotne bowiem jest to, czy spółki te zachowują się na rynku w sposób jednolity. Może zatem okazać się niezbędne ustalenie, czy dwie spółki o odrębnych osobowościach prawnych tworzą jedno i to samo przedsiębiorstwo lub jednostkę gospodarczą, która przejawia jednolite postępowanie na rynku (ww. w pkt 487 wyrok w sprawie Imperial Chemical Industries przeciwko Komisji, pkt 140; wyrok Sądu z dnia 15 września 2005 r. w sprawie T‑325/01 DaimlerChrysler przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑3319, pkt 85).

490    Jeżeli tego rodzaju podmiot gospodarczy narusza zasady konkurencji, to musi odpowiedzieć za to naruszenie zgodnie z zasadą odpowiedzialności osobistej (zob. ww. w pkt 488 wyrok w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 56 i przytoczone tam orzecznictwo).

491    Naruszenie prawa Unii w zakresie konkurencji musi być przypisane bez wątpienia podmiotowi prawa, który będzie mógł ponieść grzywnę; również do tego podmiotu winno być skierowane pismo w sprawie przedstawienia zarzutów. Ważne jest również, by pismo w sprawie przedstawienia zarzutów wskazywało, w jakim charakterze danemu podmiotowi prawa zarzucane są określone okoliczności (zob. ww. w pkt 488 wyrok w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 57 i przytoczone tam orzecznictwo).

492    Zatem zachowanie spółki zależnej można przypisać spółce dominującej między innymi w przypadku, gdy mimo posiadania odrębnej podmiotowości prawnej spółka zależna nie określa w sposób samodzielny swojego zachowania rynkowego, lecz stosuje zasadniczo instrukcje dawane jej przez spółkę dominującą, w szczególności wziąwszy pod uwagę więzy ekonomiczne, organizacyjne i prawne łączące obydwa podmioty prawa (zob. wyrok Trybunału z dnia 16 listopada 2000 r. w sprawie C‑294/98 P Metsä‑Serla i in. przeciwko Komisji, Rec. s. I‑10065, pkt 27; ww. w pkt 477 wyrok w sprawach połączonych Dansk Rørindustri i in. przeciwko Komisji, pkt 117; ww. w pkt 488 wyrok w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 58 i przytoczone tam orzecznictwo).

493    W tego rodzaju sytuacji spółka dominująca i jej spółka zależna są bowiem częścią tej samej jednostki gospodarczej, a tym samym tworzą jedno przedsiębiorstwo w rozumieniu orzecznictwa przywołanego w pkt 488 powyżej. Zatem okoliczność, że spółka dominująca i jej spółka zależna stanowią jedno przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 81 WE, pozwala Komisji na skierowanie decyzji nakładającej grzywny do spółki dominującej, bez konieczności ustalania jej bezpośredniego zaangażowania w naruszenie (ww. w pkt 488 wyrok w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 59).

494    W rozpoznawanej sprawie Komisja uznała w motywach 332 i 333 zaskarżonej decyzji, że sama okoliczność, iż spółka dominująca posiada 100% lub prawie 100% kapitału swojej spółki zależnej, pozwala domniemywać rzeczywiste wywieranie decydującego wpływu na politykę handlową tejże spółki zależnej, a w związku z tym – przypisać tej spółce dominującej antykonkurencyjne zachowanie. Według zaskarżonej decyzji do przyjęcia tego domniemania nie jest wprawdzie konieczne, aby Komisja dostarczyła dodatkowych przesłanek na jego poparcie, jednakże tego rodzaju domniemanie może zostać obalone, w przypadku gdy zainteresowane spółki przedstawią dowody świadczące o tym, że spółka zależna samodzielnie kształtuje swoją politykę handlową.

495    Skarżąca utrzymuje, że orzecznictwo sądów Unii nie pozwala na przypisanie spółce dominującej odpowiedzialności za naruszenie popełnione przez jej spółkę zależną wyłącznie w oparciu o wielkość udziałów w jej kapitale, nawet jeśli spółka zależna jest kontrolowana w 100%, jak w niniejszym przypadku. Orzecznictwo to zdaniem skarżącej wymaga, by domniemanie rzeczywistego wywierania decydującego wpływu przez spółkę dominującą na jej całkowicie zależną spółkę było zawsze poparte konkretnymi poszlakami świadczącymi o takim wpływie.

496    Należy przypomnieć, że w szczególnym przypadku, gdy spółka dominująca posiada 100% kapitału swej spółki zależnej, która dopuściła się naruszenia przewidzianych w prawie Unii reguł konkurencji, po pierwsze, spółka dominująca może wywierać decydujący wpływ na zachowanie swej spółki zależnej, a po drugie, istnieje wzruszalne domniemanie, że spółka dominująca rzeczywiście wywiera taki decydujący wpływ na swą spółkę zależną. W tych okolicznościach wystarczy, że Komisja wykaże, iż cały kapitał spółki zależnej znajduje się w posiadaniu spółki dominującej, aby przyjąć, że ta ostatnia wywiera decydujący wpływ na politykę handlową swej spółki zależnej. Komisja będzie zatem mogła uznać spółkę dominującą za solidarnie odpowiedzialną za zapłatę grzywny nałożonej na spółkę zależną, chyba że spółka dominująca, na której spoczywa ciężar obalenia domniemania, przedstawi wystarczające dowody mogące wykazać, że jej spółka zależna działa na rynku w sposób autonomiczny (zob. ww. w pkt 488 wyrok w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 60, 61 i przytoczone tam orzecznictwo).

497    O ile istotnie w orzecznictwie sprzed ww. w pkt 488 wyroku w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji Trybunał wymieniał, oprócz posiadania 100% kapitału jednostki zależnej, także inne okoliczności świadczące o wywieraniu decydującego wpływu przez spółkę dominującą na zachowania handlowe spółki zależnej, tym niemniej posłużenie się domniemaniem, o którym mowa w pkt 496 powyżej, nie jest uzależnione od przedstawienia dodatkowych poszlak rzeczywistego wywierania takiego wpływu przez spółkę dominującą (zob. ww. w pkt 488 wyrok w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 62 i przytoczone tam orzecznictwo; wyrok Sądu z dnia 8 października 2008 r. w sprawie T‑69/04 Schunk i Schunk Kohlenstoff‑Technik przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑2567, pkt 57).

498    Zatem Komisja nie popełniła błędu, uznając, iż samo posiadanie przez spółkę dominującą 100% lub prawie 100% kapitału spółki zależnej pozwala domniemywać, że ta spółka dominująca wywiera decydujący wpływ na politykę handlową spółki zależnej, i w związku z tym przypisać antykonkurencyjne zachowanie spółki zależnej jej spółce dominującej.

499    Pozostałe argumenty skarżącej nie są w stanie podważyć tego wniosku.

500    W pierwszym rzędzie skarżąca utrzymuje, że stanowisko Komisji jest nie do przyjęcia, ponieważ wprowadza ona domniemanie winy każdego podmiotu posiadającego silne powiązania kapitałowe z innym podmiotem, naruszając zasadę domniemania niewinności oraz zasadę, zgodnie z którą ciężar dowodu winy przedsiębiorstwa spoczywa na Komisji. Co więcej, według skarżącej, jeśli okoliczność, że spółka dominująca rzeczywiście powoływała członków zarządu jednostki zależnej, wystarcza do ustalenia możliwości przypisania naruszenia spółce dominującej, jest to niewzruszalne domniemanie możliwości przypisania naruszenia.

501    W tym względzie należy zaznaczyć, że zastosowanie domniemania rzeczywistego wywierania przez spółkę dominującą posiadającą 100% lub prawie 100% kapitału spółki zależnej decydującego wpływu na zachowania handlowe tej spółki zależnej jest uzasadnione, jeśli, w przypadku gdy spółka dominująca jest jedynym akcjonariuszem spółki zależnej, dysponuje ona wszystkimi możliwymi instrumentami potrzebnymi do zapewnienia dostosowania zachowania handlowego spółki zależnej do swojego własnego. W szczególności to właśnie jedyny akcjonariusz ustala co do zasady zakres autonomii spółki zależnej przez sporządzenie jej statutu, wybiera członków jej organów oraz podejmuje lub zatwierdza strategiczne decyzje handlowe tej spółki, w niektórych przypadkach poprzez obecność swoich przedstawicieli w jej organach. Ponadto jedność gospodarczą spółki dominującej i zależnej zazwyczaj utrwalają jeszcze bardziej obowiązki wynikające z prawa spółek państw członkowskich, takie jak sporządzanie skonsolidowanych sprawozdań finansowych, spoczywający na spółce zależnej obowiązek okresowego przedstawiania spółce dominującej sprawozdania z prowadzonej działalności, a także zatwierdzanie rocznych sprawozdań finansowych spółki zależnej przez walne zgromadzenie, w którego skład wchodzi jedynie spółka dominująca, co musi oznaczać, że spółka dominująca nadzoruje, przynajmniej w najważniejszych kwestiach, działalność gospodarczą spółki zależnej.

502    Następnie należy podkreślić, że w przypadku spółki całkowicie lub niemal całkowicie zależnej od spółki dominującej z zasady w grę wchodzi tylko jeden interes gospodarczy, a członkowie organów spółki zależnej są wybierani i powoływani przez jedynego akcjonariusza, który może wydawać im instrukcje, przynajmniej w sposób nieformalny, i narzucać im kryteria efektywności gospodarczej. Zatem w takim przypadku pomiędzy członkami kierownictwa spółek zależnej i dominującej muszą panować stosunki oparte na zaufaniu i muszą oni działać, reprezentując i popierając jedyny wchodzący w tym przypadku w grę interes gospodarczy, a mianowicie interes spółki dominującej. Zatem jednolitość zachowania na rynku spółki dominującej i jej spółki zależnej jest zapewniona pomimo przyznania członkom kierownictwa spółki zależnej jakiejkolwiek autonomii w zakresie operacyjnego nią zarządzania należącego do określania jej polityki handlowej sensu stricto. W dodatku co do zasady to właśnie jedyny akcjonariusz samodzielnie określa, kierując się swoim własnym interesem, zasady i tryb podejmowania decyzji spółki zależnej oraz decyduje o zakresie jej autonomii operacyjnej, i decyzję tę może z własnej woli zmienić poprzez zmodyfikowanie zasad regulujących funkcjonowanie tej spółki zależnej lub w ramach restrukturyzacji, a nawet poprzez stworzenie nieformalnych struktur decyzyjnych.

503    Zatem stosowanie domniemania rzeczywistego wywierania przez spółkę dominującą decydującego wpływu na zachowanie handlowe jej spółki zależnej jest uzasadnione, ponieważ odnosi się do sytuacji typowych dla stosunków między spółką zależną a jej jedyną spółką dominującą, gdyż posiadanie przez jedyną spółkę dominującą 100% lub prawie 100% kapitału spółki zależnej co do zasady pociąga za sobą jednolitość zachowania tych spółek na rynku.

504    Tym niemniej zainteresowane spółki po otrzymaniu pisma w sprawie przedstawienia zarzutów mają wystarczającą możliwość wykazania, że opisane w pkt 501 i 502 powyżej mechanizmy – prowadzące zazwyczaj do dostosowania zachowania handlowego spółki zależnej do zachowania jej spółki dominującej – nie zadziałały w zwykły sposób, efektem czego nastąpił rozłam w gospodarczej jedności grupy.

505    Tak więc domniemanie rzeczywistego wywierania przez spółkę dominującą posiadającą 100% lub prawie 100% kapitału spółki zależnej decydującego wpływu na zachowania handlowe tej spółki zależnej nie jest domniemaniem niewzruszalnym i mieści się w dopuszczalnych granicach, ponieważ jest ono proporcjonalne do zamierzonego, zgodnego z prawem celu, istnieje możliwość przedstawienia dowodu przeciwnego i zagwarantowane jest prawo do obrony.

506    W drugiej kolejności skarżąca podnosi argument, że zastosowanie omawianego domniemania jest sprzeczne z zasadą indywidualizacji kar i sankcji.

507    Zgodnie z zasadą indywidualizacji kar i sankcji, która znajduje zastosowanie we wszelkich postępowaniach administracyjnych mogących doprowadzić do zastosowania sankcji na podstawie reguł konkurencji Unii, przedsiębiorstwo ponosi odpowiedzialność wyłącznie za czyny, które indywidualnie mu się zarzuca (zob. podobnie wyrok Sądu z dnia 13 grudnia 2001 r. w sprawach połączonych T‑45/98 i T‑47/98 Krupp Thyssen Stainless i Acciai speciali Terni przeciwko Komisji, Rec. s. II‑3757, pkt 63).

508    Jednakże zasadę tę należy pogodzić z pojęciem przedsiębiorstwa oraz z orzecznictwem, zgodnie z którym fakt, że spółka dominująca i zależna stanowią jedno przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 81 WE, upoważnia Komisję do skierowania decyzji nakładającej grzywny do spółki dominującej w ramach danej grupy spółek. Należy zatem stwierdzić, że spółka dominująca Total SA została indywidualnie ukarana za naruszenie, którego – jak uznano – dopuściła się ona sama z racji ścisłych powiązań natury ekonomicznej i prawnej łączących ją ze spółką Total France i wynikających z posiadania całego kapitału tej spółki (zob. podobnie ww. w pkt 492 wyrok w sprawie Metsä‑Serla i in. przeciwko Komisji, pkt 34).

509    W świetle powyższego należy oddalić część pierwszą niniejszego zarzutu.

 W przedmiocie części drugiej, dotyczącej oceny przesłanek przedstawionych przez skarżącą w celu obalenia domniemania rzeczywistego wywierania przez spółkę dominującą decydującego wpływu na zachowanie handlowe na rynku spółki zależnej

510    Skarżąca twierdzi, że w każdym razie informacje dotyczące jej autonomii względem spółki dominującej Total SA, które przekazała w odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, były wystarczające do obalenia domniemania.

511    W tym względzie należy przypomnieć, że zgodnie z orzecznictwem w celu wzruszenia domniemania, którym posłużyła się Komisja, do skarżącej należało przedstawienie wszelkich okoliczności dotyczących powiązań organizacyjnych, gospodarczych i prawnych pomiędzy nią samą a spółką dominującą Total SA, a które jej zdaniem mogą dowodzić, że obie spółki nie stanowią jednolitej jednostki gospodarczej. W trakcie dokonywania oceny Sąd musi uwzględnić całość przedstawionych okoliczności, które mogą różnić się pod względem charakteru i znaczenia w zależności od cech każdego przypadku (zob. podobnie wyrok Sądu z dnia 12 grudnia 2007 r. w sprawie T‑112/05 Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑5049, pkt 65, utrzymany w mocy ww. w pkt 488 wyrokiem Trybunału z dnia 10 września 2009 r. w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji).

512    Domniemanie rzeczywistego wywierania przez spółkę dominującą decydującego wpływu na zachowania handlowe na rynku spółki zależnej opiera się na stwierdzeniu z jednej strony, że z wyjątkiem rzeczywiście nadzwyczajnych okoliczności spółka posiadająca 100% lub prawie 100% kapitału spółki zależnej ze względu już na samo to posiadanie kapitału może wywierać decydujący wpływ na zachowanie tej spółki zależnej, z drugiej zaś strony, że badanie kwestii, czy faktycznie nie skorzystano z tej siły oddziaływania, zazwyczaj najlepiej jest prowadzić w sferze jednostek, przeciw którym działa to domniemanie.

513    W niniejszej sprawie w motywie 578 zaskarżonej decyzji Komisja stwierdziła, co następuje:

„Wywieranie decydującego wpływu na politykę handlową spółki zależnej nie wymaga codziennego interweniowania w zarządzanie operacyjne tą spółką. Zarząd tą spółką jak najbardziej można powierzyć jej samej, co nie wyklucza tego, że spółka dominująca jest w stanie narzucać cele i politykę, które mają wpływ na wyniki grupy i jej spójność, oraz karać za każde niezgodne z nimi zachowanie. W istocie spółka dominująca Total SA przyznaje, że zapewnia instytucjonalną koordynację i kontrolę strategicznych kierunków oraz dysponuje kompetencjami w zakresie zatwierdzania lub odmowy zgody w odniesieniu do najważniejszych inwestycji lub wszelkich poważniejszych zmian w działalności w obrębie grupy. To dowodzi, iż Total SA, jako spółka dominująca, kieruje się swym interesem i odgrywa w stosunku do swoich spółek zależnych określoną rolę jako akcjonariusz pragnący chronić swoje interesy finansowe właściciela oraz swoje interesy w zakresie strategii handlowej. Spółka dominująca Total SA przedstawia również listę niektórych innych dziedzin, takich jak polityka kadrowa, sporządzanie skonsolidowanych sprawozdań finansowych, ustalanie polityki podatkowej grupy oraz niektóre inne zadania operacyjne o charakterze horyzontalnym, takie jak bezpieczeństwo produkcji i pracy, ochrona środowiska, zarządzanie funduszami w sposób etyczny, działalność finansowa itd., którymi się zajmuje, działając na rzecz całej grupy”.

514    Skarżąca uważa, iż Komisja niesłusznie odrzuciła argumenty przedstawione przez nią w celu wykazania, że spółka dominująca Total SA nie wywierała decydującego wpływu na jej zachowania handlowe.

515    Skarżąca podkreśla, że jej strategie były wdrażane przez jej własnych pracowników i przy użyciu jej własnych zasobów finansowych, prawnych, informatycznych itp. Ponadto zarządzanie przez spółkę Total France działalnością związaną z woskami parafinowymi nigdy nie wymagało uzyskiwania ze strony spółki dominującej Total SA zgody na inwestycje realizowane w rozpatrywanym okresie. Zdaniem skarżącej było to konsekwencją faktu, że obroty z działalności związanej z woskami parafinowymi stanowiły zaledwie nieco ponad jedną tysięczną sprzedaży realizowanej przez spółkę Total France.

516    Według skarżącej z powyższego wynika, że przez cały okres objęty zarzucanym naruszeniem skarżąca dysponowała wszystkimi środkami do prowadzenia niezależnej polityki w zakresie sprzedaży produktów, którymi miała się zajmować, a w szczególności wosków parafinowych i gaczu. Składane spółce dominującej Total SA sprawozdania z tej działalności ograniczały się do ogólnych danych finansowych i nie wymagały przekazywania żadnych informacji związanych z realizowaną polityką handlową, a więc i z kontaktami utrzymywanymi z konkurentami skarżącej. A fortiori, spółka Total France nigdy nie otrzymywała od swojej spółki dominującej instrukcji dotyczących polityki, jaką miałaby prowadzić w zakresie sprzedaży wosków parafinowych oraz gaczu.

 W przedmiocie rzekomo samodzielnego ustalania przez spółkę Total France jej strategii handlowej

517    W pierwszym rzędzie należy przypomnieć, iż spółka dominująca Total SA w odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów przyznała, że zapewnia instytucjonalną koordynację, kontrolę strategicznych kierunków oraz kontrolę najważniejszych inwestycji wewnątrz grupy.

518    W drugim rzędzie okoliczność – przy założeniu, że zostanie ona udowodniona – iż spółka zależna posiada swe własne lokalne kierownictwo i swe własne środki, sama w sobie nie dowodzi jeszcze, że owa spółka kształtuje swoje zachowanie na rynku w sposób niezależny od spółki dominującej. Podział zadań między spółkami zależnymi i ich spółkami dominującymi, a zwłaszcza powierzanie zarządzania bieżącą działalnością lokalnemu kierownictwu jednostki całkowicie zależnej, jest normalną praktyką dużych przedsiębiorstw składających się z wielu jednostek zależnych pozostających ostatecznie w posiadaniu tej samej spółki holdingowej. Za pomocą przedstawionych w tym zakresie dowodów nie można zatem, w przypadku posiadania 100% lub prawie 100% kapitału jednostki zależnej bezpośrednio zaangażowanej w naruszenie prawa, obalić domniemania rzeczywistego wywierania przez spółkę dominującą i spółkę holdingową decydującego wpływu na zachowanie spółki zależnej.

519    W trzecim rzędzie Komisja stwierdziła w motywie 578 zaskarżonej decyzji, że spółka dominująca Total SA „przedstawia również listę niektórych innych dziedzin, takich jak polityka kadrowa, sporządzanie skonsolidowanych sprawozdań finansowych, ustalanie polityki podatkowej grupy oraz niektóre inne zadania operacyjne o charakterze horyzontalnym, takie jak bezpieczeństwo produkcji i pracy, ochrona środowiska, zarządzanie funduszami w sposób etyczny, działalność finansowa itd., którymi [skarżąca] się zajmuje, działając na rzecz całej grupy”. Informacje te w jeszcze większym stopniu pozostają w sprzeczności z twierdzeniem skarżącej, jakoby posiadała pełną autonomię organizacyjną w obrębie grupy.

520    Wobec powyższego Komisja nie popełniła błędu w ocenie, kiedy uznała, że informacje związane ze strukturą organizacyjną grupy oraz rzekomo samodzielnym określaniem polityki handlowej przez spółkę Total France nie umożliwiają obalenia domniemania rzeczywistego wywierania przez spółkę dominującą decydującego wpływu na zachowania handlowe na rynku jednostki zależnej.

 W przedmiocie niewielkiego udziału, jaki zajmuje w obrotach spółki Total France sprzedaż wosków parafinowych

521    Skarżąca zaznacza, że działalność w zakresie „wosków i parafiny” stanowi tylko niewielką część jej obrotów i jeszcze mniejszą część obrotów grupy Total.

522    Jednakże według orzecznictwa okoliczność, że branża lub działalność objęta naruszeniem prawa stanowi jedynie niewielki procent całej działalności grupy lub spółki dominującej, nie może dowodzić autonomii jednostki zależnej względem jednostki dominującej i w związku z tym nie ma wpływu na stosowanie domniemania rzeczywistego wywierania przez spółkę dominującą decydującego wpływu na zachowania handlowe spółki zależnej na rynku (wyrok z dnia 30 września 2009 r. w sprawie T‑168/05 Arkema przeciwko Komisji, niepublikowany w Zbiorze, pkt 79; zob. także podobnie ww. w pkt 68 wyrok w sprawach połączonych Bolloré i in. przeciwko Komisji, pkt 144; wyrok Sądu z dnia 27 września 2006 r. w sprawie T‑314/01 Avebe przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑3085).

523    Wynika stąd, że argumenty skarżącej należy odrzucić jako pozbawione znaczenia dla sprawy.

 W przedmiocie twierdzeń, zgodnie z którymi spółka Total France nie informowała spółki dominującej Total SA o prowadzonej na rynku działalności

524    Skarżąca twierdzi, że sprawozdanie z działalności związanej z woskami parafinowymi składane spółce dominującej Total SA ograniczało się do ogólnych danych finansowych i nie wymagało przekazywania żadnych informacji związanych z realizowaną polityką handlową, a więc również z kontaktami utrzymywanymi z konkurentami skarżącej.

525    W tym względzie wystarczy zaznaczyć, że Sąd odrzucił identyczne argumenty w ww. w pkt 522 wyroku w sprawie Arkema przeciwko Komisji, pkt 77, 78. Przypomniał mianowicie, że to nie czyn podżegania przez spółkę dominującą do naruszenia prawa przez spółkę zależną ani tym bardziej udział tej pierwszej w naruszeniu, lecz okoliczność, iż spółki te stanowią jedno przedsiębiorstwo, upoważnia Komisję do skierowania decyzji nakładającej grzywny do spółki dominującej w grupie spółek. Brak systematycznego przekazywania spółce dominującej Total SA informacji na temat rynku wosków parafinowych lub jej niewiedza o naruszeniu nie może dowodzić autonomii spółki Total France.

526    W konsekwencji należy odrzucić również argumenty skarżącej w tym zakresie.

 W przedmiocie twierdzeń, jakoby spółka Total France nie musiała stosować się do instrukcji spółki dominującej Total SA

527    Skarżąca zaznacza, że nigdy nie otrzymywała od spółki dominującej Total SA instrukcji dotyczących polityki, jaką powinna była prowadzić w zakresie sprzedaży wosków i parafin oraz gaczu.

528    W tym względzie należy uznać, że argument podniesiony przez skarżącą jest w dużym stopniu konieczną konsekwencją faktu, iż posiada ona osobowość prawną odrębną od spółki dominującej Total SA, że zgodnie z podziałem zadań w obrębie grupy odpowiada ona za segment „rafinacja i marketing” oraz że jej kierownictwo dysponuje pewną autonomią w zakresie bieżącego zarządu tą dziedziną. Gdyby kryteria te, charakterystyczne dla funkcjonowania spółki zależnej w ramach grupy o wielkości porównywalnej do grupy skarżącej, wystarczyły do obalenia domniemania zastosowanego przez Komisję ze względu na to, iż miałyby one dowodzić, że spółka dominująca nie mogła wywierać decydującego wpływu na spółkę zależną, pozbawiłoby to wszelkiego sensu nie tylko takie domniemanie, lecz także samą koncepcję jedności gospodarczej spółki dominującej i zależnej, a w ostatecznym rozrachunku – pojęcie przedsiębiorstwa w postaci zdefiniowanej przez orzecznictwo.

529    Ponadto należy zaznaczyć, że identyczne argumenty zostały odrzucone przez Sąd w ww. w pkt 522 wyroku w sprawie Arkema przeciwko Komisji, pkt 76 i 80, ponieważ chodziło w nich o okoliczności, za pomocą których nie można było obalić domniemania rzeczywistego wywierania przez spółkę dominującą decydującego wpływu na zachowania handlowe na rynku spółki zależnej.

530    W związku z tym niniejsze argumenty należy również odrzucić z tych samych powodów.

531    Na koniec dodatkowo trzeba podkreślić, iż za pomocą żadnego z argumentów wysuniętych przez skarżącą w celu obalenia omawianego domniemania nie można wykazać, że opisane w pkt 501 i 502 powyżej mechanizmy prowadzące zazwyczaj do dostosowania zachowania handlowego spółki zależnej do zachowania jej spółki dominującej nie zadziałały w zwykły sposób, efektem czego nastąpił rozłam w gospodarczej jedności grupy.

532    Z całości powyższych wywodów wynika, iż Komisja słusznie uznała, że skarżąca oraz spółka dominująca Total SA nie zdołały wzruszyć domniemania, zgodnie z którym spółka dominująca Total SA wywierała decydujący wpływ na politykę handlową swojej spółki zależnej, i że w związku z tym tworzyły one jedno przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 81 WE.

533    W świetle powyższego zarzut jedenasty skarżącej należy oddalić w całości.

11.  W przedmiocie podniesionego na rozprawie zarzutu dwunastego, dotyczącego naruszenia prawa skarżącej do obrony

534    Na rozprawie skarżąca podniosła zarzut naruszenia jej prawa do obrony z powodu włączenia do wartości sprzedaży uwzględnionej przy obliczaniu kwoty grzywny obrotów innych należących do grupy Total spółek.

535    Komisja uważa, że zarzut ten jest niedopuszczalny, ponieważ nie został podniesiony w skardze.

536    Należy przypomnieć, że z przepisów art. 44 § 1 lit. c) w związku z art. 48 § 2 regulaminu postępowania przed Sądem wynika, że skarga wszczynająca postępowanie w sprawie powinna zawierać w szczególności zwięzłe przedstawienie powołanych zarzutów oraz że nie można podnosić nowych zarzutów w toku postępowania, chyba że ich podstawą są okoliczności prawne i faktyczne ujawnione dopiero w toku postępowania.

537    Należy zaś stwierdzić, że przed rozprawą skarżąca nie przedstawiała argumentacji związanej z rzekomym naruszeniem jej prawa do obrony z powodu włączenia obrotów innych należących do grupy Total spółek do wartości sprzedaży uwzględnionej do obliczenia wysokości grzywny.

538    W konsekwencji należy oddalić ten zarzut jako niedopuszczalny.

12.  W przedmiocie zarzutu ósmego, dotyczącego niezgodności z prawem pkt 24 wytycznych z 2006 r.

539    Skarżąca uważa, że metoda obliczeń określona w pkt 24 wytycznych z 2006 r. jest niezgodna z prawem.

540    Tytułem wstępu należy przypomnieć, że zgodnie z pkt 24 wytycznych z 2006 r.:

„W celu dokładnego uwzględnienia czasu trwania uczestnictwa każdego z przedsiębiorstw w naruszaniu przepisów kwota, której wysokość określana jest w zależności od wartości sprzedaży [...], zostanie pomnożona przez liczbę lat trwania tego uczestnictwa. Okresy krótsze niż semestr zostaną policzone jako pół roku; okresy dłuższe niż sześć miesięcy, lecz krótsze od roku, zostaną policzone jako cały rok”.

541    W rozpoznawanej sprawie skarżąca utrzymuje, że według zaskarżonej decyzji uczestniczyła ona w naruszeniu przez 12 lat i 7 miesięcy (od dnia 3 września 1992 r. do dnia 28 kwietnia 2005 r.) w przypadku wosków parafinowych oraz przez 6 lat i 6 miesięcy (od dnia 30 października 1997 r. do dnia 12 maja 2004 r.) w przypadku gaczu, natomiast ukarana została na okresy wynoszące, odpowiednio, 13 i 7 lat, to jest za 11 dodatkowych miesięcy, co stanowi zawyżenie o około 5% czasu jej udziału w naruszeniu. Skarżąca uważa, że wytyczne z 2006 r., narzucając Komisji taki sposób działania, naruszają zasady proporcjonalności, równego traktowania oraz domniemania niewinności, a także art. 23 ust. 3 rozporządzenia nr 1/2003.

542    Komisja twierdzi, że przy ustalaniu wysokości grzywny, także w ramach poszczególnych etapów obliczania kwoty grzywny, dysponuje szerokim marginesem uznania i uprawnieniami dyskrecjonalnymi.

543    W tym względzie trzeba zaznaczyć, że samoograniczenie uprawnień dyskrecjonalnych Komisji wynikające z wydania wytycznych z 2006 r. nie jest bowiem niezgodne z utrzymaniem znacznego zakresu uznania Komisji. Wytyczne z 2006 r. zawierają różnego rodzaju elementy zapewniające elastyczność, przez co umożliwiają Komisji wykonywanie jej uprawnień dyskrecjonalnych w zgodności z przepisami rozporządzenia nr 1/2003, zgodnie z ich wykładnią dokonaną przez Trybunał (ww. w pkt 477 wyrok w sprawach połączonych Dansk Rørindustri i in. przeciwko Komisji, pkt 267; wyrok Sądu z dnia 19 maja 2010 r. w sprawie T‑21/05 Chalkor przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑1895, pkt 62).

544    Natomiast według orzecznictwa przy ustalaniu wysokości grzywny Komisja musi przestrzegać ogólnych zasad prawa, przede wszystkim zaś zasady równego traktowania i zasady proporcjonalności, tak jak zostały one rozwinięte w orzecznictwie sądów Unii (wyrok Sądu z dnia 5 kwietnia 2006 r. w sprawie T‑279/02 Degussa przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑897, pkt 77, 79; ww. w pkt 497 wyrok w sprawie Schunk i Schunk Kohlenstoff‑Technik przeciwko Komisji, pkt 41).

545    Ponadto margines uznania przysługujący Komisji oraz jego granice, które instytucja ta sama wyznaczyła w wytycznych, co do zasady nie stoją na przeszkodzie, by sąd Unii skorzystał ze swego nieograniczonego prawa orzekania (ww. w pkt 41 wyrok w sprawach połączonych JFE Engineering i in. przeciwko Komisji, pkt 538), co upoważnia go do uchylenia, zmniejszenia lub zwiększenia nałożonej przez tę instytucję grzywny (zob. wyrok Sądu z dnia 6 maja 2009 r. w sprawie T‑127/04 KME Germany i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑1167, pkt 37 i przytoczone tam orzecznictwo).

546    Należy również przypomnieć, że w wyroku z dnia 9 lipca 2003 r. w sprawie T‑220/00 Cheil Jedang przeciwko Komisji, Rec. s. II‑2473, pkt 134–139, oraz w ww. w pkt 267 wyroku w sprawach połączonych BASF i UCB przeciwko Komisji, pkt 219, 220, Sąd skorygował już mnożnik zastosowany przez Komisję z tytułu czasu trwania naruszenia w celu dokładniejszego odzwierciedlenia rzeczywistego czasu trwania uczestnictwa w nim strony skarżącej i zapewnienia w ten sposób proporcjonalności kwoty grzywny w stosunku do czasu trwania naruszenia oraz uniknięcia różnic w traktowaniu przedsiębiorstw ukaranych w tej samej decyzji.

547    Sąd uważa, że w rozpoznawanej sprawie również należy zastosować takie rozwiązanie.

548    W pierwszym rzędzie należy stwierdzić, że przyjmując na niekorzyść skarżącej znaczną liczbę dni, w odniesieniu do których nie udowodniono żadnego uczestnictwa w naruszeniu, Komisja naruszyła zasadę proporcjonalności, ponieważ obliczona w ten sposób wysokość grzywny nie odzwierciedla w odpowiedni sposób czasu trwania naruszenia (zob. pkt 432 powyżej).

549    W drugim rzędzie należy przypomnieć, że zgodnie z orzecznictwem przytoczonym w pkt 384 powyżej zasada równego traktowania zostaje naruszona jedynie wtedy, gdy porównywalne sytuacje są traktowane w różny sposób lub gdy różne sytuacje są traktowane w ten sam sposób, chyba że takie traktowanie jest obiektywnie uzasadnione.

550    Tymczasem w niniejszym przypadku przy ustalaniu na podstawie pkt 24 wytycznych z 2006r. czasu uczestnictwa skarżącej w naruszeniu związanym z woskami parafinowymi Komisja potraktowała okres trwający 7 miesięcy i 28 dni jako pełny rok uczestnictwa. Okres 11 miesięcy i 20 dni w przypadku grupy ExxonMobil oraz okres 11 miesięcy i 27 dni w przypadku grupy Sasol również zostały uznane za pełny rok.

551    Wynika stąd, że z tytułu ostatniego roku uczestnictwa skarżącej w naruszeniu okres 4 miesięcy i 3 dni, w odniesieniu do których nie udowodniono jej żadnego zachowania noszącego znamiona naruszenia, został dodatkowo zaliczony do czasu udziału w naruszeniu, podczas gdy w przypadku grupy ExxonMobil do rzeczywistego czasu udziału w naruszeniu przyjętego do celów obliczenia wysokości grzywny zostało dodanych tylko 10 dodatkowych dni, a w przypadku przedsiębiorstwa Sasol dodano tylko 3 dodatkowe dni.

552    Działając w ten sposób, Komisja potraktowała różne sytuacje w taki sam sposób.

553    Ponadto takie traktowanie nie było obiektywnie uzasadnione, zważywszy na to, że jego jedyną podstawą była metoda obliczeniowa określona w pkt 24 wytycznych z 2006 r. Celem tego przepisu jest zaś zapewnienie, by wysokość grzywny była proporcjonalna do czasu udziału w naruszeniu. Nie może on zatem stanowić obiektywnego uzasadnienia dla nierównego traktowania, skoro rezultatem jego dosłownego stosowania w niniejszym przypadku jest ustalenie tego okresu w oczywisty sposób nieproporcjonalnego zarówno w stosunku do rzeczywistego czasu uczestnictwa skarżącej w kartelu, jak i w porównaniu ze sposobem, w jaki potraktowani zostali inni uczestnicy.

554    Zatem należy stwierdzić, że Komisja naruszyła zasadę równego traktowania.

555    W trzecim rzędzie należy zaznaczyć, że pozostałe wysunięte przez Komisję argumenty również nie uzasadniają zastosowanego w niniejszym przypadku podejścia.

556    W przytoczonym przez Komisję wyroku z dnia 14 grudnia 2006 r. w sprawach połączonych od T‑259/02 do T‑264/02 i T‑271/02 Raiffeisen Zentralbank Österreich i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑5169, pkt 465–467, Sąd, po pierwsze, uznał, że skarżące nie mogą mieć racji, twierdząc, że Komisja powinna zmniejszyć współczynnik podwyższenia kwoty wyjściowej grzywny w odniesieniu do okresu, w którym aktywność kartelu była mniej intensywna w porównaniu do innych okresów. Po drugie, stwierdził on, że Komisja miała jak najbardziej prawo ustalić stawkę podwyżki na 12% w przypadku naruszenia o średnim okresie trwania, ponieważ zgodnie z wytycznymi przy naliczaniu grzywien na podstawie art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 [EWWiS] (Dz.U. 1998, C 9, s. 3) stawka maksymalna w wysokości 10% ma zastosowanie tylko do długotrwałych naruszeń. Tamte zarzuty nie mają zaś żadnego punktu stycznego z argumentami przedstawionymi przez skarżącą w rozpoznawanej sprawie.

557    Podobnie w pkt 112 wyroku Sądu z dnia 8 października 2008 r. w sprawie T‑68/04 SGL Carbon przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑2511, Sąd odrzucił podniesiony przez skarżącą w tamtej sprawie argument oparty na stosowaniu rzekomej „zasady malejącego podwyższania kar”, którego skarżąca nie podniosła w rozpoznawanej sprawie.

558    Wreszcie jeśli chodzi o powołanie ww. w pkt 477 wyroku w sprawach połączonych Dansk Rørindustri i in. przeciwko Komisji, pkt 336, należy zaznaczyć, że Trybunał zbadał w nim ocenę Sądu dotyczącą pewnego aspektu proporcjonalności specyficznego dla logiki wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 [EWWiS], a zatem analiza ta nie ma znaczenia dla rozpoznawanej sprawy ze względu na to, że Komisja zastosowała w niej wytyczne z 2006 r.

559    W czwartym rzędzie należy podkreślić, że obliczanie związanego z czasem trwania współczynnika dla części naruszenia dotyczącej gaczu jest obciążone tą samą wadą co wada stwierdzona w pkt 548 i 554 powyżej w odniesieniu do wosków parafinowych.

560    W motywie 611 zaskarżonej decyzji Komisja wskazała bowiem, że czas udziału skarżącej obejmował okres trwający od dnia 30 października 1997 r. do dnia 12 maja 2004 r. Okres ten wynosi 6 lat, 6 miesięcy i 12 dni. Jednakże na podstawie pkt 24 wytycznych z 2006 r. Komisja uznała, że skarżąca uczestniczyła w naruszeniu prawa przez okres 7 lat, dodając tym samym do rzeczywistego czasu udziału skarżącej 5 miesięcy i 18 dni. W przypadku spółki Esso Société Anonyme Française taki dodany okres wynosił tylko dodatkowe 2 miesiące i 21 dni.

561    W świetle powyższego, ze względu na to, że Komisja naruszyła zasadę proporcjonalności oraz zasadę równego traktowania, należy uwzględnić niniejszy zarzut i stwierdzić nieważność zaskarżonej decyzji w stosunku do skarżącej w zakresie dotyczącym ustalenia mnożnika odzwierciedlającego długość czasu jej udziału w naruszeniu, bez potrzeby rozstrzygania o zgodności z prawem pkt 24 wytycznych z 2006 r. Konsekwencje powyższego stwierdzenia dla ustalenia kwoty grzywny zostaną zbadane w pkt 566 i nast. poniżej.

13.  W przedmiocie wykonania nieograniczonego prawa do orzekania i ustalenia ostatecznej wysokości grzywny

562    Należy przypomnieć, że kontrola legalności decyzji wydanych przez Komisję została dopełniona przez przysługujące sądom Unii nieograniczone prawo orzekania przyznane im w art. 31 rozporządzenia nr 1/2003 na podstawie art. 229 WE. Prawo to, poza zwykłą kontrolą zgodności sankcji z prawem, upoważnia sąd do zastąpienia oceny Komisji własną oceną i w konsekwencji uchylenia, zmniejszenia lub podwyższenia nałożonej grzywny lub okresowej kary pieniężnej. Kontrola przewidziana traktatami oznacza zatem – zgodnie w wymogami zasady skutecznej ochrony sądowej zawartej w art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej ogłoszonej w dniu 7 grudnia 2000 r. w Nicei (Dz.U. C 364, s. 1) – że sąd Unii sprawuje kontrolę pod względem zarówno prawnym, jak i faktycznym oraz że ma prawo do oceny dowodów, stwierdzenia nieważności zaskarżonej decyzji i do zmiany wysokości grzywien (zob. podobnie wyrok Trybunału z dnia 8 lutego 2007 r. w sprawie C‑3/06 P Groupe Danone przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑1331, pkt 60–62; wyrok Sądu z dnia 21 października 2003 r. w sprawie T‑368/00 General Motors Nederland i Opel Nederland przeciwko Komisji, Rec. s. II‑4491, pkt 181).

563    Zatem do Sądu wykonującego nieograniczone prawo do orzekania należy przeprowadzenie w dniu wydania orzeczenia oceny pod kątem tego, czy na stronę skarżącą nałożono grzywnę, której wysokość prawidłowo odzwierciedla wagę i czas trwania rozpatrywanego naruszenia prawa, tak żeby grzywny były proporcjonalne w stosunku do kryteriów określonych w art. 23 ust. 3 rozporządzenia nr 1/2003 (zob. podobnie wyrok Sądu z dnia 11 marca 1999 r. w sprawie T‑156/94 Aristrain przeciwko Komisji, Rec. s. II‑645, pkt 584–586; ww. w pkt 546 wyrok w sprawie Cheil Jedang przeciwko Komisji, pkt 93).

564    Należy jednak podkreślić, że wykonywanie nieograniczonego prawa orzekania nie jest równoznaczne z kontrolą z urzędu, oraz przypomnieć, że postępowanie przed sądami Unii jest postępowaniem kontradyktoryjnym.

565    Trzeba przypomnieć, że w celu wyliczenia kwoty grzywny nałożonej na skarżącą Komisja uwzględniła z tytułu wagi naruszenia prawa 18% wartości rocznej sprzedaży wosków parafinowych oraz 15% wartości rocznej sprzedaży gaczu. Obliczone w ten sposób kwoty zostały pomnożone, ze względu na czas trwania naruszenia, przez 13 w odniesieniu do wosków parafinowych i przez 7 w odniesieniu do gaczu. W sumie, łącznie z „opłatą wejściową”, Komisja użyła mnożników: 14 w odniesieniu do wosków parafinowych i 7 w odniesieniu do gaczu.

566    Aby, celem uwzględnienia dokładnego czasu trwania uczestnictwa skarżącej w naruszeniu, usunąć stwierdzone w pkt 561 powyżej nieprawidłowości poprzez skorygowanie wysokości nałożonej na nią grzywny, mnożnik zastosowany ze względu na okres jej udziału w naruszeniu powinien wynosić 12,64 w odniesieniu do wosków parafinowych (12 lat, 7 miesięcy i 28 dni) oraz 6,53 w odniesieniu do gaczu (6 lat, 6 miesięcy i 12 dni).

567    Po zastosowaniu, w celu zapewnienia skutku odstraszającego, współczynnika wynoszącego 1,7 kwota grzywny wynosi 121 626 710 EUR w odniesieniu do wosków parafinowych oraz 3 833 132 EUR w odniesieniu do gaczu, czyli całkowita wysokość grzywny nałożonej na skarżącą wynosi 125 459 842 EUR.

568    Na koniec Sąd uznaje – w wykonaniu nieograniczonego prawa do orzekania – że ustalona w ten sposób kwota grzywny jest odpowiednia ze względu na wagę oraz czas trwania popełnionego przez skarżącą naruszenia.

 W przedmiocie kosztów

569    Zgodnie z art. 87 § 3 regulaminu postępowania przed Sądem, w razie częściowego tylko uwzględnienia żądań każdej ze stron Sąd, może postanowić, że koszty zostaną rozdzielone albo że każda ze stron poniesie własne koszty.

570    W rozpoznawanej sprawie uwzględniono tylko jeden z jedenastu przedstawionych w skardze zarzutów skarżącej. Ponadto należy zaznaczyć, że skarga swoimi rozmiarami przekroczyła o ponad 40% maksymalną liczbę stron pisma procesowego określoną w pkt 15 praktycznych instrukcji dla stron w postępowaniach przed Sądem. W związku z tym słuszna ocena okoliczności sprawy wymaga, aby skarżąca pokryła dziewięć dziesiątych własnych kosztów oraz dziewięć dziesiątych kosztów poniesionych przez Komisję. Komisja pokryje zaś jedną dziesiątą własnych kosztów i jedną dziesiątą kosztów poniesionych przez skarżącą.

Z powyższych względów

SĄD (czwarta izba)

orzeka, co następuje:

1)      Kwota grzywny nałożonej na spółkę Total Raffinage Marketing w art. 2 decyzji Komisji C(2008) 5476 wersja ostateczna z dnia 1 października 2008 r. dotyczącej postępowania przewidzianego w art. 81 [WE] oraz w art. 53 porozumienia EOG (sprawa COMP/C.39181 – Woski do świec) zostaje ustalona na 125 459 842 EUR.

2)      W pozostałym zakresie skarga zostaje oddalona.

3)      Total Raffinage Marketing pokryje dziewięć dziesiątych własnych kosztów oraz dziewięć dziesiątych kosztów poniesionych przez Komisję Europejską. Komisja pokryje jedną dziesiątą własnych kosztów i jedną dziesiątą kosztów poniesionych przez Total Raffinage Marketing.

Czúcz Labucka O’Higgins

Wyrok ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu w dniu 13 września 2013 r.

Podpisy

Spis treści

Okoliczności faktyczne leżące u podstaw sporu

Przebieg postępowania i żądania stron

Co do prawa

1.  W przedmiocie zarzutu drugiego, dotyczącego naruszenia art. 81 WE i uchybienia obowiązkowi uzasadnienia w zakresie dotyczącym praktyk związanych z woskami parafinowymi

Uwagi wstępne

W przedmiocie pojęć porozumienia i praktyki uzgodnionej

W przedmiocie zasad oceny dowodów

W przedmiocie części pierwszej zarzutu, dotyczącej zarzucanego braku dowodu umożliwiającego wykazanie, że doszło do istnienia porozumień lub praktyk uzgodnionych mających na celu ustalanie cen wosków parafinowych

W przedmiocie zawartego w zaskarżonej decyzji opisu głównej części naruszenia

W przedmiocie mocy dowodowej dowodów zebranych przez Komisję

–  Oświadczenia przedsiębiorstw

–  Dowody z dokumentów

W przedmiocie szczegółowej analizy argumentów skarżącej dotyczących poszczególnych spotkań technicznych

W przedmiocie ogólnej oceny

W przedmiocie części drugiej zarzutu, dotyczącej braku dowodu wprowadzenia w życie porozumień dotyczących ustalania cen

W przedmiocie części trzeciej zarzutu, dotyczącej podziału rynków geograficznych i klientów

W przedmiocie podziału rynków geograficznych

W przedmiocie podziału klientów

W przedmiocie części czwartej zarzutu, dotyczącej prokonkurencyjnej postawy spółki Total France

2.  W przedmiocie zarzutu pierwszego, dotyczącego naruszenia art. 81 WE oraz uchybienia obowiązkowi uzasadnienia w zakresie oceny części naruszenia dotyczącej gaczu

W przedmiocie części pierwszej zarzutu, dotyczącej naruszenia art. 81 WE w związku ze stwierdzeniem, że praktyki dotyczące wosków parafinowych z jednej strony i praktyki dotyczące gaczu z drugiej strony stanowiły jednolite i ciągłe naruszenie

W przedmiocie części drugiej zarzutu, dotyczącej naruszenia art. 81 WE oraz uchybienia obowiązkowi uzasadnienia w zakresie kwalifikacji praktyk związanych z gaczem

W przedmiocie zaskarżonej decyzji

W przedmiocie badania dowodów dotyczących spotkań o charakterze antykonkurencyjnym

W przedmiocie ciągłego charakteru części naruszenia dotyczącej gaczu

W przedmiocie ograniczenia praktyk antykonkurencyjnych do Niemiec

3.  W przedmiocie zarzutu trzeciego, dotyczącego naruszenia art. 81 WE oraz naruszenia zasady domniemania niewinności, zasady pewności prawa i zasady równego traktowania w związku z udziałem skarżącej w naruszeniu prawa po dniu 12 maja 2004 r.

W przedmiocie części pierwszej zarzutu, dotyczącej naruszenia art. 81 WE i zasady domniemania niewinności

W przedmiocie części drugiej zarzutu, dotyczącej naruszenia zasady równego traktowania

4.  W przedmiocie zarzutu czwartego, dotyczącego naruszenia art. 81 WE oraz zasady domniemania niewinności w związku z rzekomym przerwaniem uczestnictwa skarżącej w kartelu

5.  W przedmiocie zarzutu piątego, dotyczącego uchybienia obowiązkowi uzasadnienia oraz naruszenia wytycznych z 2006 r. w odniesieniu do okoliczności niewprowadzenia w życie zarzucanych praktyk

6.  W przedmiocie zarzutu szóstego, dotyczącego ustalenia okresu referencyjnego dla oceny wysokości podstawowej kwoty grzywny

7.  W przedmiocie zarzutu siódmego, dotyczącego naruszenia wytycznych z 2006 r. i zasady proporcjonalności w wyniku uwzględnienia przez Komisję zbyt wysokiej określonej w procentach wartości sprzedaży w odniesieniu do części naruszenia dotyczącej gaczu

8.  W przedmiocie zarzutu dziewiątego, dotyczącego nieprawidłowości kwoty dodatkowej wliczonej do kwoty podstawowej grzywny w celu zapewnienia skutku odstraszającego

9.  W przedmiocie zarzutu dziesiątego, dotyczącego naruszenia zasady proporcjonalności w związku z ostateczną kwotą grzywny

10.  W przedmiocie zarzutu jedenastego, dotyczącego naruszenia art. 81 WE wynikającego z przypisania spółce dominującej Total SA zachowania jej spółki zależnej Total France

W przedmiocie części pierwszej, dotyczącej naruszenia prawa w związku z zastosowaniem domniemania możliwości przypisania naruszenia spółce dominującej wyłącznie ze względu na istnienie powiązań kapitałowych

W przedmiocie części drugiej, dotyczącej oceny przesłanek przedstawionych przez skarżącą w celu obalenia domniemania rzeczywistego wywierania przez spółkę dominującą decydującego wpływu na zachowanie handlowe na rynku spółki zależnej

W przedmiocie rzekomo samodzielnego ustalania przez spółkę Total France jej strategii handlowej

W przedmiocie niewielkiego udziału, jaki zajmuje w obrotach spółki Total France sprzedaż wosków parafinowych

W przedmiocie twierdzeń, zgodnie z którymi spółka Total France nie informowała spółki dominującej Total SA o prowadzonej na rynku działalności

W przedmiocie twierdzeń, jakoby spółka Total France nie musiała stosować się do instrukcji spółki dominującej Total SA

11.  W przedmiocie podniesionego na rozprawie zarzutu dwunastego, dotyczącego naruszenia prawa skarżącej do obrony

12.  W przedmiocie zarzutu ósmego, dotyczącego niezgodności z prawem pkt 24 wytycznych z 2006 r.

13.  W przedmiocie wykonania nieograniczonego prawa do orzekania i ustalenia ostatecznej wysokości grzywny

W przedmiocie kosztów

* Język postępowania: francuski.