OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
ANTONIA TIZZANA
przedstawiona w dniu 11 marca 2004 r. (1)
Sprawa C‑262/02
Komisja Wspólnot Europejskich
przeciwko
Francji
oraz
sprawa C‑429/02
Bacardi France
przeciwko
Télévision française TF1 i in.
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Cour de cassation (Francja)]
Dyrektywa 89/552 – Reklama telewizyjna – Swoboda świadczenia usług – Reklama telewizyjna napojów alkoholowych – Zakaz w jednym z Państw Członkowskich – Potencjalna niezgodność z prawem wspólnotowym
1. W sprawie C‑262/02, wniesionej przez Komisję Wspólnot Europejskich na podstawie art. 226 WE, zadaniem Trybunału jest zbadać, czy uregulowanie francuskie zabraniające na terytorium kraju transmisji telewizyjnej wydarzeń sportowych odbywających się w innych Państwach Członkowskich jest zgodne z art. 49 WE, jeżeli przy okazji tych wydarzeń ukazywane są tablice reklamujące wyroby alkoholowe, których reklama telewizyjna jest we Francji zabroniona.
2. To samo uregulowanie stanowi przedmiot dwóch pytań prejudycjalnych skierowanych do Trybunału postanowieniem z dnia 19 listopada 2002 r. przez Cour de cassation (Francja) w sprawie C‑429/02. W powyższej sprawie sąd francuski zmierza w szczególności do ustalenia, czy uregulowanie obowiązujące w Państwie Członkowskim, takie jak wspomniane uregulowanie francuskie, jest zgodne z dyrektywą Rady 89/552 i z art. 49 WE.
3. Jak widać obie sprawy dotyczą tej samej ustawy krajowej i to w dużej mierze aspektów pokrywających się ze sobą. W związku z tym należy je rozpatrzyć łącznie.
I – Ramy prawne
A – Uregulowania wspólnotowe
4. Jeśli chodzi o normy prawa wspólnotowego, to należy wspomnieć tu przepis art. 49 WE, zapewniający, jak wiadomo, swobodne świadczenie usług wewnątrz Wspólnoty.
5. Należy również przypomnieć, że art. 46 WE mający zastosowanie w zakresie świadczenia usług zgodnie z art. 55 WE, pozwala na zastosowanie przepisów ustawowych, wykonawczych lub administracyjnych Państw Członkowskich, które, pomimo iż ograniczają tę swobodę, są uzasadnione względami porządku publicznego, bezpieczeństwa publicznego lub zdrowia publicznego.
Dyrektywa 89/552
6. Dyrektywa Rady 89/552/EWG z dnia 3 października 1989 r. (znana jako dyrektywa o telewizji bez granic, dalej zwana „dyrektywą 89/552”) (2) ma również zastosowanie w sprawie C‑429/02.
7. W celu zapewnienia swobody nadawania programów telewizyjnych wewnątrz Wspólnoty dyrektywa 89/552 koordynuje niektóre sektory działalności nadawczej, określając minimalne zasady, które muszą spełniać programy nadawane w ramach Wspólnoty oraz przeznaczone do odbioru na terytorium Wspólnoty (trzynasty i czternasty motyw preambuły).
8. Ponadto, aby osiągnąć ten cel, dyrektywa zobowiązuje Państwa Członkowskie zarówno do czuwania nad przestrzeganiem jej przepisów przez nadawców znajdujących się pod ich jurysdykcją (art. 3 ust. 2), jak i do zagwarantowania swobody odbioru i nieograniczania retransmisji na ich terytorium programów telewizyjnych nadawanych z innych Państw Członkowskich z powodów, które zostały objęte przepisami dyrektywy (art. 2 ust. 2).
9. „Reklama telewizyjna” jest jednym z obszarów skoordynowanych przez dyrektywę, w odniesieniu do którego dyrektywa zawiera pewne przepisy definiujące zasadnicze pojęcia w tej dziedzinie oraz określa sposób, granice i czas transmisji tej formy reklamy.
10. Dla potrzeb niniejszej sprawy należy w szczególności przypomnieć art. 1 lit. b) i c), który stanowi, iż:
„»reklama telewizyjna« oznacza wszelką formę ogłoszeń emitowanych za opłatą lub inną formą wynagrodzenia bądź w celach promocyjnych przez przedsiębiorstwa prywatne bądź publiczne, mających związek z ich działalnością handlową, gospodarczą, rzemieślniczą lub zawodową oraz mających na celu promocję towarów i usług, również w dziedzinie handlu nieruchomościami, a także prawa i obowiązki, w zamian za zapłatę [»reklama telewizyjna« oznacza wszelkiego rodzaju przekaz emitowany za opłatą lub inną formą wynagrodzenia bądź w celach promocyjnych przez przedsiębiorstwa prywatne bądź publiczne w ramach ich działalności handlowej, produkcyjnej, rzemieślniczej lub w ramach wykonywania wolnego zawodu, oraz mający na celu promocję odpłatnego zbywania towarów, w tym nieruchomości, a także praw i zobowiązań oraz świadczenia usług].
[…]
»kryptoreklama« oznacza przedstawianie za pomocą słów lub obrazów towarów, usług, nazwy, marki [znaku towarowego] lub działalności producenta towarów, bądź osoby świadczącej usługi w programach, gdzie przedstawianie takie jest zamierzoną czynnością nadawcy mającą pełnić funkcję reklamy oraz [mogącą] wprowadzać odbiorców w błąd co do charakteru [tego przedstawienia]. Takie przedstawianie jest uznane za zamierzone w szczególności wówczas, gdy jest wykonywane za zapłatą lub wynagrodzeniem”.
11. Artykuł 10 stanowi:
„1. Reklamy telewizyjne powinny być łatwo rozpoznawalnym elementem programu oraz powinny być wyodrębnione z innych elementów programu za pomocą przerywników optycznych oraz/lub akustycznych.
[…]
4. Zakazana jest kryptoreklama”.
12. Artykuł 11 stanowi:
„1. Bloki reklamowe powinny być emitowane pomiędzy programami [audycjami]. Jeśli przestrzegane są warunki określone w ustępach 2‑5, bloki mogą być emitowane w trakcie programu [audycji] w sposób zapewniający zachowanie integralności oraz wartości programu [audycji], uwzględniając naturalne przerwy, czas trwania oraz rodzaj programu [audycji], a także nie naruszając uprawnień posiadaczy praw do programu [audycji].
2. W przypadku programu składającego [audycji składającej] się z kilku niezależnych części lub w przypadku programów [audycji] sportowych bądź podobnych programów [audycji] zawierających przerwy reklamy będą nadawane wyłącznie w przerwach lub pomiędzy odrębnymi częściami programu [audycji].
[…]”.
13. Artykuł 15 wreszcie wskazuje pewne szczególne kryteria, którym musi odpowiadać reklama napojów alkoholowych.
14. Należy wreszcie przypomnieć, że dyrektywa 89/552 została zmieniona przez dyrektywę 97/36/WE (3), przyjętą już po zajściu zdarzeń, które stanowią podstawę niniejszej sprawy i niemającą zastosowania w przedmiotowym stanie faktycznym.
B – Uregulowania krajowe
a) Loi Evin
15. Jeśli chodzi o przepisy krajowe, należy przede wszystkim przypomnieć francuskie przepisy regulujące reklamę napojów alkoholowych, poczynając od ustawy nr 91‑32 z dnia 10 stycznia 1991 r. o zwalczaniu nadużywania tytoniu i alkoholu (4) (zwanej dalej „loi Evin”), która zmieniła art. L.17 code des débits de boissons (kodeksu sprzedaży napojów alkoholowych, zwanego dalej „CDB”) (5).
16. Loi Evin opiera się na zasadzie, iż zabroniona jest wszelka reklama napojów alkoholowych (to znaczy napojów zawierających powyżej 1,2 % alkoholu), która nie jest wyraźnie dozwolona. Zgodnie z tą zasadą reklama telewizyjna napojów alkoholowych, ponieważ nie jest wyraźnie dozwolona przez art. L.17 CDB, jest zabroniona.
17. Zakaz ten jest wyraźnie potwierdzony przez art. 8 dekretu nr 92‑280 z dnia 27 marca 1992 r. w sprawie reklamy i sponsorowania w telewizji (6), który stanowi:
„Zabroniona jest reklama dotycząca zarówno towarów, które nie mogą być reklamowane w telewizji na mocy zakazu ustawowego, jak i następujących towarów i sektorów gospodarczych:
napoje zawierające ponad 1,2 % alkoholu […]”.
18. Naruszenie loi Evin stanowi „délit” (występek) w rozumieniu francuskiego prawa karnego. Artykuł L.21 CDB przewiduje bowiem, że:
„Naruszenie przepisów art. L.17, L.18, L.19 i L.20 podlega karze grzywny w wysokości 500 000 [FRF]. Górna granica grzywny może zostać podwyższona do 50 % kwoty przeznaczonej na nielegalną reklamę.
W przypadku recydywy sąd może zakazać na okres pięciu lat sprzedaży napojów alkoholowych będących przedmiotem nielegalnej reklamy”.
b) Środki przyjęte przez CSA
19. Ważna rola w wykonywaniu kontroli w tej dziedzinie została powierzona Conseil supérieur de l’audiovisuel (zwanej dalej „CSA”), która może nakładać sankcje administracyjne na nadawców francuskich naruszających loi Evin.
20. Wypełniając powierzoną jej rolę, CSA zauważyła, że w trakcie transmisji pewnych wydarzeń sportowych odbywających się za granicą pokazywane były tablice reklamowe napojów alkoholowych (7), i stwierdziła, iż taka forma reklamy jest sprzeczna z loi Evin, toteż wezwała niektórych nadawców francuskich do respektowania tej ustawy, a nawet posunęła się do złożenia doniesienia w przedmiocie naruszenia tej ustawy (8).
21. Organ ten opracował następnie zbiór zasad postępowania, aby wskazać, w jaki sposób zamierza interpretować przepisy loi Evin właśnie w zakresie transmisji wydarzeń sportowych, podczas których rozmieszczone są reklamy napojów alkoholowych (na przykład w postaci tablic umieszczonych wokół boiska) (9).
22. Zbiór, który wyłącza jakąkolwiek dyskryminację między napojami alkoholowymi francuskimi i zagranicznymi, stawia reklamodawcom, pośrednikom, federacjom sportowym i nadawcom telewizyjnym szczególny wymóg najwyższej ostrożności w przypadkach, w których tego typu reklamy zostają rozmieszczone przy okazji wydarzeń sportowych, które odbywają się za granicą. W tych przypadkach nadawcy transmitujący do Francji obraz z tych wydarzeń nie mogą przyzwalać na reklamy rozmieszczane w miejscach, w których wydarzenia te się odbywają, co oznacza nie branie udziału w ustawianiu reklam oraz unikanie, na ile to możliwe, ich filmowania.
23. Ta ogólna zasada jest dokładniej sprecyzowana poprzez rozróżnienie między „wydarzeniami międzynarodowymi” i „innymi wydarzeniami mającymi miejsce za granicą”. W przypadku „wydarzeń międzynarodowych”, z których obraz jest transmitowany do wielu krajów, a zatem nie może być uznany za skierowany przede wszystkim do odbiorców francuskich, nadawcom nie można zarzucać niedbałości, mimo iż reklamy ukazują się na ekranie, gdyż nie mają oni kontroli nad filmowaniem przekazywanych obrazów. Inaczej traktowane są natomiast „inne wydarzenia”, których transmisje uznaje się za skierowane w szczególności do odbiorców francuskich. W takim przypadku, gdy przepisy prawa mające zastosowanie w kraju, w którym ma miejsce wydarzenie, pozwalają na reklamowanie napojów alkoholowych w miejscu zawodów sportowych, strony negocjujące umowę z osobami posiadającymi prawa telewizyjne są zobowiązane do zastosowania „dostępnych środków”, aby zapobiec pokazywaniu reklam napojów alkoholowych we Francji poprzez poinformowanie swych zagranicznych kontrahentów o obowiązujących tam przepisach.
c) Zmiany wprowadzone w zbiorze zasad postępowania
24. Choć nie ma to istotnego znaczenia dla orzeczenia w rozpatrywanych sprawach, warto przypomnieć, że od 1999 r. zbiór zasad postępowania został wielokrotnie zmieniony. Przede wszystkim dodano do niego załącznik zawierający wykaz wydarzeń z udziałem zawodników reprezentujących dwa kraje, tj. „wydarzeń dwustronnych”, które wcześniej nazywano „innymi wydarzeniami”. Wykaz ten, który miał być regularnie uaktualniany, zawierał mecze towarzyskie, mecze kwalifikacyjne do rozgrywek końcowych, mecze piłki nożnej rozgrywane w ramach pucharu Intertoto, mecze piłki nożnej pierwszej rundy (tj. mecze poprzedzające 1/8 finału) Pucharu UEFA. Przewidziano ponadto, że spotkania te mogą zostać mimo wszystko zakwalifikowane jako „wydarzenia międzynarodowe”, w przypadku gdy jedna z drużyn lub jeden ze sportowców uczestniczących w zawodach cieszą się „szczególną popularnością” (10). Na koniec nadawcom francuskim przyznano możliwość zwrócenia się do CSA o wydanie opinii, czy dane wydarzenie sportowe, które ma być transmitowane, powinno zostać uznane za wydarzenie „międzynarodowe” czy „dwustronne”.
25. Z akt sprawy wynika, że w ciągu roku 2000 i 2001 wprowadzono kolejne zmiany do zbioru zasad postępowania. Skrócono między innymi listę „wydarzeń dwustronnych” (11), rozszerzono i sprecyzowano procedurę konsultacji z CSA i przyznano wszystkim osobom zainteresowanym prawo do wystąpienia do tego organu z pytaniem dotyczącym warunków zastosowania omawianego zbioru i do otrzymania odpowiedzi najpóźniej w terminie trzech tygodni, przewidziano wreszcie rozpowszechnienie na szeroką skalę omawianego zbioru poprzez jego publikację w Bulletin officiel du ministère de la Jeunesse et des Sports, w periodyku La lettre du CSA i na stronie internetowej CSA.
II – Okoliczności faktyczne i przebieg postępowania
Sprawa C‑262/02
26. Od końca 1995 r. Komisja otrzymywała od osób prywatnych liczne informacje dotyczące trudności wynikających z loi Evin w zakresie transmisji do Francji wydarzeń sportowych odbywających się w innych Państwach Członkowskich i nabywania przez producentów napojów alkoholowych powierzchni na tablicach reklamowych rozmieszczonych w miejscach, w których miały miejsce te wydarzenia.
27. Po otrzymaniu tych informacji w dniu 21 sierpnia 1995 r. Komisja skierowała do Francji wezwanie, a po nim, w dniu 21 listopada 1996 r. uzasadnioną opinię, w której zarzuciła Francji naruszenie art. 59 Traktatu WE (obecnie, po zmianie, art. 49 WE).
28. Nieusatysfakcjonowana odpowiedzią Francji ani zamianami wprowadzonymi przez nią do zbioru zasad postępowania, po wysłaniu uzasadnionej opinii, w dniu 16 lipca 2002 r. w skardze do Trybunału Komisja wniosła o stwierdzenie, że „uzależniając we Francji dokonywane przez francuskie stacje telewizyjne transmisje wydarzeń sportowych odbywających się w innych Państwach Członkowskich od wcześniejszego usunięcia reklam napojów alkoholowych, Republika Francuska uchybiła zobowiązaniom, które na niej ciążą na mocy art. 49 WE”.
29. Postanowieniem z dnia 3 grudnia 2002 r. Trybunał dopuścił do sprawy w charakterze interwenienta Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, zgodnie z art. 93 § 1 regulaminu Trybunału.
Sprawa C‑429/02
30. Okoliczności faktyczne leżące u podstaw sporu przed sądem krajowym dotyczą czterech spółek: Bacardi France SAS (zwanej dalej „Bacardi”), Télévision française TF1 SA (zwanej dalej „TF1”), Groupe Jean‑Claude Darmon SA (zwanej dalej „Darmon”) i Girosport SARL (zwanej dalej „Girosport”). Bacardi jest spółką francuską prowadzącą działalność w zakresie produkcji i sprzedaży napojów alkoholowych. TF1 jest francuskim nadawcą telewizyjnym. Darmon i Girosport są spółkami prawa francuskiego, których działalność polega na prowadzeniu negocjacji dotyczących praw do transmisji telewizyjnych wydarzeń sportowych.
31. Z akt sprawy wynika, że w celu dostosowania się do zbioru zasad postępowania opracowanego przez CSA, TF1 wezwała spółki Darmon i Girosport do „podjęcia, w trakcie nabywania praw do transmisji [spotkań sportowych] na rzecz TF1, wszelkich dostępnych kroków w celu uniknięcia ukazywania się na antenie znaków towarowych napojów alkoholowych” (12).
32. Z akt sprawy wynika ponadto, że przy okazji odbywających się za granicą spotkań sportowych, które miały być transmitowane do Francji, niektóre kluby piłki nożnej odmawiały umieszczania na tablicach znajdujących się na terenie stadionu reklam napojów alkoholowych wyprodukowanych przez Bacardi.
33. Uważając, że odmowa ta była skutkiem presji wywieranej na zagraniczne kluby przez Darmon i Girosport, działające na zlecenie TF1 i że presja ta była wywierana jedynie wtedy, gdy reklama dotyczyła napojów francuskich, Bacardi zwróciła się do Tribunal de commerce de Paris o nakazanie obu wymienionym spółkom zaprzestania tych dyskryminujących działań.
34. Ponieważ wniosek ten został oddalony zarówno przez sąd pierwszej, jak i drugiej instancji, Bacardi wniosła sprawę do Cour de cassation. Ten ostatni, mając wątpliwości co do zgodności regulacji francuskiej z przepisami dyrektywy 89/552 i art. 49 WE, skierował do Trybunału Sprawiedliwości, na podstawie art. 234 WE, następujące pytania prejudycjalne:
„1) [Czy] dyrektywa Rady 89/552/EWG z dnia 3 października 1989 r., zwana dyrektywą o „telewizji bez granic”, w brzmieniu sprzed zmian wprowadzonych dyrektywą 97/36/WE z dnia 30 czerwca 1997 r., stoi na przeszkodzie przepisom krajowym, takim jak art. L.17‑L.21 francuskiego code des débits [de] boissons i art. 8 dekretu nr 92‑280 z dnia 27 marca 1992 r., które ze względów ochrony zdrowia publicznego zabraniają pod groźbą kary reklamy telewizyjnej napojów alkoholowych, niezależnie od tego, czy napoje są pochodzenia krajowego, czy pochodzą z innego Państwa Członkowskiego Unii, i czy chodzi o reklamę w rozumieniu art. 10 dyrektywy (reklamę bezpośrednią), czy o reklamę pośrednią, polegającą na ukazywaniu w telewizji tablic reklamujących napoje alkoholowe, niestanowiącą jednakże kryptoreklamy w rozumieniu art. 1 lit. c) dyrektywy?
2) [Czy] art. 49 WE i zasadę swobodnego przepływu programów telewizyjnych w Unii należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie temu, aby regulacja krajowa tego rodzaju, jak wynikająca z art. L.17‑L.21 francuskiego code des débits [de] boissons i art. 8 dekretu nr 92‑280 z dnia 27 marca 1992 r., która ze względów ochrony zdrowia publicznego zabrania pod groźbą kary reklamy telewizyjnej napojów alkoholowych, niezależnie od tego, czy napoje są pochodzenia krajowego, czy pochodzą z innego Państwa Członkowskiego Unii, i czy chodzi o reklamę w rozumieniu art. 10 dyrektywy [(reklamę bezpośrednią)], czy o reklamę pośrednią, polegającą na ukazywaniu w telewizji tablic reklamujących napoje alkoholowe, niestanowiącą jednakże kryptoreklamy w rozumieniu art. 1 lit. c) dyrektywy, powodowała, że podmioty gospodarcze zajmujące się nadawaniem i rozpowszechnianiem programów telewizyjnych:
a) rezygnują z nadawania audycji telewizyjnych realizowanych we Francji lub w innych państwach Unii, takich jak w szczególności transmisje z wydarzeń sportowych, jeżeli ukazują one reklamy zabronione w rozumieniu francuskiego code des débits de boissons,
b) lub nadają te audycje, pod warunkiem że nie ukaże się w nich reklama zabroniona w rozumieniu francuskiego code des débits de boissons, uniemożliwiając w ten sposób zawieranie umów reklamowych dotyczących napojów alkoholowych, niezależnie od tego, czy napoje te są pochodzenia krajowego, czy też pochodzą z innego Państwa Członkowskiego Unii?”.
35. W ramach tak zakreślonej procedury Bacardi i TF1, rządy francuski i Zjednoczonego Królestwa, a także Komisja złożyły uwagi na piśmie.
36. W dniu 25 listopada 2003 r. odbyła się wspólna rozprawa w niniejszej sprawie i w sprawie C‑262/02, w której uczestniczyli Bacardi, rządy francuski i Zjednoczonego Królestwa oraz Komisja.
III – Analiza prawna
Uwagi wstępne
37. Jak już wcześniej wspomniałem, zasadnicze kwestie w obu tych sprawach pokrywają się w znacznym stopniu. Będę je w związku z tym analizował łącznie, jednakże będę musiał zacząć od sprecyzowania pewnych kwestii łączących się z pytaniami prejudycjalnymi przedłożonymi w sprawie C‑429/02.
38. Jak już widzieliśmy, w rzeczonej sprawie skierowane zostały do Trybunału dwa pytania dotyczące tego, czy dyrektywa 89/552 i art. 49 WE stanowią przeszkodę dla przyjęcia ustawy, takiej jak ta francuska, która zabrania reklamy telewizyjnej napojów alkoholowych bez względu na to, czy chodzi o reklamę bezpośrednią w formie pojedynczo emitowanych spotów telewizyjnych, czy też o reklamę pośrednią, polegającą na ukazywaniu na ekranie podczas transmisji tablic reklamowych, umieszczonych w miejscach, w których odbywają się wydarzenia sportowe.
39. Sposób, w jaki te pytania zostały sformułowane, wymaga poczynienia kilku uwag.
40. Po pierwsze, należy sprecyzować, że aby udzielić odpowiedzi, która będzie użyteczna dla sądu odsyłającego, Trybunał nie może ograniczyć się jedynie do analizy przepisów art. L.17‑L.21 CDB i art. 8 dekretu nr 92‑280, które zostały wyraźnie wskazane przez sąd krajowy, lecz musi uwzględnić również środki przyjęte przez CSA w wykonaniu tych przepisów. Należy w szczególności zwrócić uwagę na zbiór zasad postępowania opracowany przez tę instytucję, który – jak już zauważyłem i jak to wynika z akt sprawy – nakłada na strony negocjujące nabycie praw telewizyjnych do wydarzeń sportowych odbywających się za granicą, z których przekaz nie jest jednak transmitowany do „wielu krajów”, a które „adresowane są w szczególności do odbiorców francuskich” (zwanych „innymi wydarzeniami”), obowiązek zastosowania wszystkich „dostępnych środków”, aby zapobiec pokazywaniu we Francji reklam napojów rozmieszczonych podczas takich spotkań.
41. W istocie działania, które legły u podstaw sporu przed sądem krajowym, podjęte przez TF1, Darmon i Girosport, kwestionowane zaś przez Bacardi, wynikały z chęci dostosowania się przez te podmioty do praktyki przyjętej przy wykładni i stosowaniu rzeczonych przepisów art. L.17‑L.21 CDB oraz art. 8 dekretu nr 92‑280. Jestem zatem zdania, że należy uwzględnić tę praktykę przy analizowaniu obydwu pytań prejudycjalnych, tym bardziej że sąd odsyłający uznał jej istotny charakter dla wykładni powołanych powyżej artykułów, stanowiących zresztą główny przedmiot zarzutów sformułowanych przez Komisję w sprawie C‑262/02. Ponadto odpowiedź Trybunału, która nie uwzględniłaby tej praktyki, sprowadzałaby się jedynie do zwykłej niewiążącej opinii pozostającej bez związku z realiami sporu przed sądem krajowym i wyraźnie niezgodnej z funkcją procedury prejudycjalnej (13).
42. Po drugie, uważam, że dokonując analizy przepisów stanowiących przedmiot rozpatrywanej sprawy, Trybunał powinien skoncentrować się na zgodności z prawem wspólnotowym zakazu reklamy napojów alkoholowych dokonywanej w sposób pośredni, poprzez ukazywanie na ekranie telewizyjnym tablic rozmieszczonych podczas spotkań sportowych. Jak już zauważyłem bowiem, spór przed sądem krajowym dotyczy zgodności z prawem działań podejmowanych przez TF1, Darmon i Girosport w celu dostosowania się do tego zakazu. Natomiast zakaz telewizyjnej reklamy bezpośredniej, mimo iż jest przewidziany przez ustawę francuską, nie ma znaczenia we wspomnianym sporze. Wydaje mi się w związku z tym, że dla rozstrzygnięcia sporu przed sądem krajowym nie jest konieczne, aby Trybunał wypowiadał się w przedmiocie zgodności tego zakazu z prawem wspólnotowym.
43. Z tych też względów uważam, że pytania skierowane do Trybunału przez Cour de cassation należy rozumieć w ten sposób, że Trybunał ma ocenić, czy dyrektywa 89/552 i art. 49 WE nie sprzeciwiają się obowiązującym w Państwie Członkowskim uregulowaniom, takim jak uregulowanie francuskie, zabraniające na terytorium kraju telewizyjnej transmisji wydarzeń sportowych odbywających się w innych Państwach Członkowskich i nietransmitowanych do wielu państw, lecz adresowanych szczególnie do odbiorców francuskich, jeżeli w trakcie tych transmisji pokazywane są tablice reklamowe umieszczone w miejscach, w których mają miejsce te wydarzenia sportowe, w celu reklamowania towarów (w tym przypadku napojów alkoholowych), których reklama telewizyjna jest zabroniona w pierwszym Państwie Członkowskim.
44. Rozumiane w ten sposób drugie pytanie skierowane do Trybunału w sprawie C‑429/02 i żądanie skargi o stwierdzenie uchybienia zobowiązaniom, złożonej przez Komisję w sprawie C‑262/02, pokrywają się ze sobą z tego względu, że w obu sprawach należy orzec, czy przedstawiona powyżej regulacja, interpretowana i stosowana tak, jak czyni to CSA, jest zgodna z art. 49 WE.
45. Ta kwestia stanowi oczywiście centralny punkt w obu sprawach i, powtarzam, ich punkt wspólny. Jednakże przed przejściem do jej analizy pragnę jeszcze podkreślić pewien aspekt, który ma znaczenie jedynie w postępowaniu prejudycjalnym. Chodzi mianowicie o stwierdzenie, czy zgodność z prawem przedmiotowej regulacji francuskiej może być z góry wykluczona z powodu naruszenia dyrektywy 89/552.
Dyrektywa 89/552
46. Temu zagadnieniu poświęcę jedynie kilka uwag, ponieważ podzielam punkt widzenia przyjęty przez wszystkich uczestników postępowania prejudycjalnego (z wyjątkiem TF1), zgodnie z którym wspomniana dyrektywa nie ma zastosowania w sprawie, jako że telewizyjne filmowanie tablic reklamowych pokazywanych podczas wydarzeń sportowych nie może być uznane za „reklamę telewizyjną” i w związku z tym nie mieści się w zakresie stosowania dyrektywy.
47. Wniosek ten wyciągnąć można, moim zdaniem, z treści art. 1, 10 i 11 dyrektywy.
48. Artykuł 1 lit. b) definiuje „reklamę telewizyjną” jako „wszelką formę ogłoszeń [przekazu] telewizyjn[ych/ego] emitowan[ych/ego] za opłatą lub inną formą wynagrodzenia […] w celu promocji […] towarów lub […] usług” (14).
49. Przepis ten odwołuje się zatem do ciągu obrazów telewizyjnych, mających na celu właśnie promocję poprzez reklamę, za którą nadawca pobiera opłatę. Nie może więc on mieć zastosowania do przekazu informacji o innym charakterze, takich jak te umieszczone na tablicach i widoczne podczas transmisji wydarzenia sportowego, za który nadawca nie pobiera żadnego wynagrodzenia.
50. Z kolei, przepisy art. 10 i 11 stanowią, iż reklamy telewizyjne „powinny być łatwo rozpoznawalnym elementem programu [audycji]” (art. 10 ust. 1) oraz że „w przypadku programu [audycji] składając[ego/ej] się z kilku niezależnych części, lub w przypadku programów [audycji] sportowych bądź podobnych programów [audycji] zawierających przerwy, reklama będzie nadawana wyłącznie w przerwach lub pomiędzy odrębnymi częściami programu [audycji]” (art. 11, ust. 2).
51. Jak słusznie zauważyły Zjednoczone Królestwo i Komisja, jedynie przekaz telewizyjny informacji dokonywany w celu promowania w telewizji towarów lub usług może spełnić te warunki i, jak przewiduje to dyrektywa, być nadawany pomiędzy odrębnymi częściami lub w przerwach transmisji sportowych, tak aby był jednoznacznie od nich oddzielony.
52. Natomiast pokazywane w trakcie transmisji wydarzenia sportowego obrazy tablic reklamowych, umieszczonych na bandzie otaczającej boisko, na którym rozgrywany jest mecz siłą rzeczy widoczne są przez cały czas jego trwania i nie mogą być wyraźnie oddzielone od obrazów przedstawiających toczącą się grę. Byłoby w związku z tym nielogiczne twierdzenie, że dyrektywa 89/552 reguluje również tę formę reklamy pośredniej, która ze względu na swą naturę nie może być zgodna z przepisami tej dyrektywy.
53. W związku z powyższym stwierdzam, że dyrektywa 89/552 nie stanowi przeszkody dla przyjęcia uregulowań takich jak uregulowanie francuskie, zabraniające na terytorium kraju telewizyjnej transmisji wydarzeń sportowych mających miejsce w innych Państwach Członkowskich, jeżeli w trakcie tych transmisji pokazywane są tablice reklamowe umieszczone w miejscach, w których mają miejsce te wydarzenia sportowe, w celu reklamowania towarów (w tym przypadku napojów alkoholowych), których reklama telewizyjna jest zabroniona w pierwszym Państwie Członkowskim.
Artykuł 49 WE
54. Jak już wielokrotnie zwracałem uwagę, skarga o stwierdzenie uchybienia zobowiązaniom złożona przez Komisję i drugie pytanie prejudycjalne skierowane przez Cour de cassation dotyczą tej samej kwestii. Chodzi w znacznym zakresie o ustalenie, czy ustawodawstwo francuskie w takiej postaci, w jakiej interpretuje je i stosuje CSA, jest zgodne z art. 49 WE.
55. Komisja, Zjednoczone Królestwo i Bacardi uważają, że stanowiące przedmiot rozpatrywanej sprawy środki stanowią ograniczenie w świadczeniu różnego rodzaju usług o charakterze transgranicznym, nieproporcjonalne w stosunku do celu, jakim jest ochrona zdrowia publicznego i przeciwdziałanie nadużyciom prawa. Francja z kolei uważa, że badane uregulowanie, mimo iż stanowi ograniczenie w swobodnym świadczeniu usług, jest usprawiedliwione względami zdrowia publicznego i jest zgodne z zasadą proporcjonalności.
1) Ograniczenie w swobodnym świadczeniu usług
56. Zatem pierwszym problemem, jaki należy rozwiązać, jest określenie, czy środki przyjęte przez CSA, w szczególności zbiór zasad postępowania w jego pierwotnej wersji, stanowią ograniczenie w swobodnym świadczeniu usług w rozumieniu art. 49 WE.
57. Prawdę powiedziawszy, nie wydaje się, aby między uczestnikami tych dwóch postępowań istniała rzeczywista rozbieżność zdań co do istnienia takiego ograniczenia, skoro Francja nie sprzeciwiła się w wyraźny sposób stanowisku przedstawionemu w tej sprawie przez Bacardi, Komisję i Zjednoczone Królestwo.
58. W szczególności nie był kwestionowany fakt, że środki przyjęte przez CSA niosą ze sobą ograniczenie w transgranicznym świadczeniu trzech różnych rodzajów usług: i) transmisji przez nadawców francuskich odbywających się za granicą „dwustronnych” wydarzeń sportowych, podczas których pokazywane są reklamy napojów alkoholowych; ii) sprzedaży nadawcom francuskim praw telewizyjnych przez organizatorów tych spotkań sportowych; iii) wreszcie sprzedaży, w ramach tych wydarzeń, przez osoby zarządzające tablicami reklamowymi umieszczonymi na bandach wokół boiska, powierzchni reklamowej przeznaczonej na promocję napojów alkoholowych. W skardze o stwierdzenie uchybienia zobowiązaniom Państwa Członkowskiego Komisja wymieniła również ograniczenie działalności polegającej na sponsorowaniu drużyn uczestniczących w wydarzeniach „dwustronnych” (która może polegać dla przykładu na umieszczaniu znaku towarowego danego napoju alkoholowego na koszulkach zawodników). Jednakże, jak przyznała to sama Komisja, zarzut ten nie został podniesiony w uzasadnionej opinii, dlatego też nie może być on uwzględniony w sprawie C‑262/02 (15).
59. Zważywszy powyższe spostrzeżenia, mnie również wydaje się, iż rozpatrywane uregulowanie, nawet jeśli nakłada obowiązki jedynie na francuskie podmioty, stanowi bezpośrednią przeszkodę w dostępie do rynku wymienionych usług zarówno dla tych przedsiębiorców, jak i dla przedsiębiorców z innych Państw Członkowskich.
60. Jak już bowiem zauważyłem, w przypadku „innych wydarzeń” zbiór zasad postępowania nakłada na strony negocjujące umowę z osobami posiadającymi prawa telewizyjne obowiązek zastosowania „wszystkich dostępnych środków”, w celu zapobieżenia pojawianiu się na kanałach francuskich reklam napojów alkoholowych.
61. Zdaje mi się, że wśród „środków” nałożonych przez zbiór na te podmioty w celu osiągnięcia powyższego rezultatu znajduje się również obowiązek powstrzymania się od zakupu praw telewizyjnych do transmisji „innych wydarzeń”, jeżeli nie usunięto z nich uprzednio reklamy napojów alkoholowych. W istocie również ten „środek” jest bez wątpienia „dostępny” dla osób negocjujących prawa telewizyjne.
62. Skoro tak, to trudno zaprzeczyć, że rozpatrywane uregulowanie stanowi przeszkodę w dostępie do wymienionych usług. W istocie żądanie usunięcia tych reklam prowadzi do jednej z dwóch poniższych sytuacji: jeżeli organizatorzy wydarzenia sportowego pozostawią reklamę, nie będą mogli sprzedać praw telewizyjnych do tego wydarzenia i w konsekwencji wydarzenie to nie będzie mogło być transmitowane do Francji; z drugiej zaś strony, jeżeli zlecą oni usunięcie reklam z tablic lub uprzednio zakażą ich umieszczania na bandach wokół boiska, to osoby zarządzające tymi tablicami nie będą mogły sprzedać producentom napojów alkoholowych powierzchni reklamowych, którymi dysponują, a tym samym ci ostatni nie będą mogli ich nabyć. W każdym więc przypadku działania, do których podjęcia osoby negocjujące prawa do transmisji telewizyjnej są zobowiązane przez zbiór, pozbawiają różne podmioty możliwości oferowania lub korzystania z szeregu usług „o charakterze transgranicznym”.
63. Bezpodstawne jest również twierdzenie, że nadawcy francuscy, zamiast odmówić transmisji „dwustronnego wydarzenia” z powodu pojawiania się przy tej okazji rzeczonych reklam, mogliby, przy użyciu zaawansowanych technik pozwalających na maskowanie obrazu, selektywnie zasłaniać tablice przedstawiające reklamę napojów alkoholowych. Jak zostało to słusznie zauważone przez Komisję i przyznane przez Francję w trakcie rozprawy, chodzi tutaj o bardzo wyrafinowane techniki, wywodzące się z systemu naprowadzania rakiet, których zastosowanie pociągałoby za sobą zbyt wysokie koszty dla nadawców.
64. Nie można również wykluczyć istnienia ograniczenia zabronionego na mocy art. 49 WE ze względu na fakt – podkreślany przez sędziego krajowego – iż badane uregulowanie krajowe dotyczy jednakowo wszystkich napojów alkoholowych i że powinno być ono przestrzegane przez „podmioty gospodarcze zajmujące się nadawaniem i dystrybucją programów telewizyjnych” „bez względu na to, czy [napoje te] pochodzą z produkcji krajowej czy też z innych Państw Członkowskich” (16).
65. Przypomnę wszakże, że art. 49 WE nie zabrania jedynie dyskryminacji ze względu na pochodzenie, lecz również zabrania w sposób ogólny stosowania jakichkolwiek ograniczeń w swobodnym świadczeniu usług przez usługodawców mających siedzibę na terenie innego Państwa Członkowskiego (17). Przepis ten stoi zatem na przeszkodzie również tym przepisom krajowym, które mimo iż są stosowane jednakowo, to jednak są tego rodzaju, że wpływają bezpośrednio na dostęp do rynku usług w innych Państwach Członkowskich (18).
66. Jak już zauważyłem nieco wyżej, właśnie z taką sytuacją mamy do czynienia w rozpatrywanej sprawie.
67. Wydaje mi się zatem, że mogę zasadnie dojść w tej kwestii do wniosku, iż środki przyjęte przez CSA w wykonaniu loi Evin, nakładając na osoby negocjujące z uprawnionymi prawa telewizyjne do „innych wydarzeń” obowiązek zastosowania wszystkich „dostępnych środków”, aby zapobiec pokazywaniu we Francji reklam napojów alkoholowych, stanowią ograniczenie w swobodnym świadczeniu usług w rozumieniu art. 49 WE.
2) Proporcjonalny charakter uregulowania francuskiego
68. Po sformułowaniu takiego wniosku należy zbadać, czy wskazane ograniczenie może być uzasadnione w świetle wymogów, jakie prawo wspólnotowe pozwala chronić, nawet gdy prowadzi to do odstępstwa od zasady swobodnego przepływu.
69. W tym względzie należy przede wszystkim zauważyć, że wszyscy uczestnicy obu procedur zgodnie podzielają stwierdzenia Trybunału, według których środki takie, jak te rozpatrywane w niniejszej sprawie, „które ograniczają możliwości reklamowania napojów alkoholowych, starając się w ten sposób prowadzić walkę z alkoholizmem”, mimo iż stanowią ograniczenie w swobodnym świadczeniu usług, „wynikają z troski o zdrowie publiczne” (19) i mogą w konsekwencji być usprawiedliwione ze względu na ów „interes ogółu uznany przez art. [46 WE], mający zastosowanie w zakresie swobodnego świadczenia usług, zgodnie z art. [55 WE]” (20).
70. Jednakże, jak wiemy, zgodnie z orzecznictwem Trybunału, środki krajowe dopuszczalne na mocy art. 46 WE są zgodne z prawem jedynie, jeżeli nie są „nieproporcjonalne w stosunku do zamierzonego celu” (21). W konsekwencji, o ile prawdą jest, że w braku przepisów wspólnotowych regulujących w sposób ogólny reklamę napojów alkoholowych również w tej dziedzinie „do Państw Członkowskich należy ustalenie zamierzonego przez nie poziomu ochrony zdrowia publicznego i sposobu, w jaki poziom ten ma zostać osiągnięty”, o tyle prawdą jest również, iż mogą one tego dokonać jedynie „w granicach określonych przez Traktat i, w szczególności, przy poszanowaniu zasady proporcjonalności” (22), która wymaga, by zastosowane środki „prowadziły do realizacji zamierzonych celów i aby nie wykraczały one ponad to, co jest konieczne do ich osiągnięcia” (23).
71. I to właśnie kwestia proporcjonalnego charakteru uregulowania francuskiego stanowi prawdziwie centralny punkt skargi o uchybienie zobowiązaniom Państwa Członkowskiego, skierowanej przez Komisję przeciwko Francji i odesłania prejudycjalnego dokonanego przez Cour de cassation. W związku z tym, aby rozstrzygnąć obie te sprawy, należy ustalić, czy uregulowanie to: i) prowadzi do zamierzonego przez nie celu, jakim jest ochrona zdrowia publicznego; ii) nie wykracza ponad to, co jest konieczne dla osiągnięcia tego celu.
i) W przedmiocie zdolności uregulowania francuskiego do osiągnięcia zamierzonego celu w postaci ochrony zdrowia publicznego
72. W opinii Komisji i Bacardi przepisy francuskie stanowiące przedmiot niniejszej analizy nie prowadzą do osiągnięcia zamierzonego celu w postaci ochrony zdrowia publicznego, ponieważ ich podstawę stanowią wybory i kryteria normatywne niespójne z tym celem. Dzieje się tak z wielu względów, których analizę przedstawię poniżej.
73. Pierwszy element rozbieżności wynika w opinii Bacardi i Komisji z porównania zasad stosowanych do wyrobów tytoniowych i tych, które mają zastosowanie do napojów alkoholowych. W pierwszym przypadku uregulowanie francuskie przewiduje ogólny zakaz reklamy, z wyjątkiem wyścigów Formuły 1. W drugim przypadku natomiast dopuszcza ono różne formy reklamy (na przykład w prasie, w radiu i na tablicach reklamowych), przewidując jednak zakaz reklamy telewizyjnej, którą zbiór zasad postępowania rozciąga na filmowanie tablic reklamujących napoje alkoholowe.
74. Jak się wydaje, zdaniem Komisji zachodzi niespójność między tymi dwiema sytuacjami wynikająca z tego, że zakres ogólnego zakazu, jaki jest przewidziany w odniesieniu do wyrobów tytoniowych, jest ograniczony w drodze odstępstwa, natomiast zakres częściowego zakazu, takiego, jaki dotyczy napojów alkoholowych, jest rozszerzony poprzez jego szerokie zastosowanie do transmisji telewizyjnych.
75. Druga rozbieżność wynika w opinii Komisji i Bacardi z faktu, iż loi Evin zezwala na reklamę napojów alkoholowych polegającą na umieszczaniu tablic reklamowych wewnątrz obiektów sportowych, natomiast zakazuje ich filmowania. Również w tym względzie istnieje rozbieżność wynikająca z faktu, iż, z jednej strony, dozwolona jest reklama umieszczona na tablicach reklamowych widzialna przez każdą osobę obecną na miejscu, gdzie ma miejsce wydarzenie sportowe przez cały czas jego trwania, podczas gdy zakazuje się ukazywania tych samych tablic w telewizji, mimo iż są one kadrowane przez kamery telewizyjne w sposób sporadyczny, przez co są widoczne dla telewidzów jedynie przez kilka chwil.
76. Rząd francuski odpiera te zarzuty, stwierdzając, iż podjął rozstrzygnięcia w zakresie polityki legislacyjnej, które zgodnie z celem ochrony zdrowia publicznego stopniują zakaz reklamy w zależności od niebezpiecznego charakteru sprzedawanego towaru i sugestywności używanych środków reklamowych.
77. Rząd francuski stwierdził w szczególności, iż nie istnieje żadna sprzeczność w ustanowieniu w odniesieniu do reklamy wyrobów tytoniowych odstępstw, które nie mają zastosowania do alkoholu, który charakteryzuje się odmiennym stopniem zagrożenia dla zdrowia ludzkiego. Ponadto uznaje on, iż jest zupełnie logiczne zezwolenie na reklamę alkoholi na tablicach reklamowych, które widziane są jedynie przez osoby fizycznie obecne w miejscach, w których odbywają się zawody sportowe, i jednoczesne zakazanie ich ukazywania w telewizji, ze względu na fakt, iż telewizja dociera do znacznie szerszego grona osób.
78. Osobiście bez wahania przyznaję, że niektóre rozstrzygnięcia dokonane przez ustawodawcę francuskiego mogą rzeczywiście wydawać się dyskusyjne. W istocie nie ulega wątpliwości, iż ustanowienie znaczących odstępstw od zakazu reklamy lub ograniczanie pokazywania w telewizji obrazów tablic reklamowych, bez wprowadzenia jednoczesnego zakazu umieszczania ich na stadionach, może zmniejszyć skuteczność działań podejmowanych przez państwo w celu ochrony zdrowia publicznego.
79. Wydaje mi się jednak, że decyzje te pozostają do swobodnego uznania Państw Członkowskich, gdy chodzi o „ustalenie zamierzonego przez nie poziomu ochrony zdrowia publicznego i sposobu, w jaki poziom ten ma zostać osiągnięty” (24), a w związku z tym stanowią jedną z możliwości pozostawionych Państwom Członkowskim w zakresie realizacji tego celu. Natomiast tym, co wykracza poza granice swobodnego uznania pozostawionego Państwom Członkowskim i co w konsekwencji podlega kontroli Trybunału, jest, jak już zauważyłem, właściwość i konieczność dokonywanych wyborów względem zamierzonych celów, ponieważ jedynie spełnienie tych przesłanek może uzasadnić ograniczenia, jakie rzeczone rozstrzygnięcia ze sobą niosą.
80. Tym, co należy zatem zbadać, nie jest kwestia środków, które teoretycznie mogłyby być przyjęte jako bardziej skuteczne, lecz to, czy podjęte przez Francję w granicach jej swobodnego uznania konkretne działania uniemożliwiające transmisję telewizyjną dwustronnych wydarzeń sportowych, podczas których rozmieszczone są reklamy alkoholu, prowadzą do osiągnięcia zamierzonego przez to Państwo Członkowskie poziomu ochrony zdrowia publicznego.
81. Wydaje mi się, iż nawet w rzeczonych granicach nie można odmówić przyjętym środkom zdolności do osiągnięcia zamierzonego celu. W istocie ograniczają one bowiem przypadki, w których pokazywane są w telewizji obrazy tablic reklamowych napojów alkoholowych, które umieszczane są na stadionach właśnie w celu zachęcania konsumentów do kupowania tych towarów. Można więc rozsądnie uznać, że wspomniane środki, poprzez ograniczenie możliwości rozpowszechniania takiego przesłania, mogą ograniczyć również przypadki, w których telewidzowie, zachęceni przez reklamę, spożywać będą napoje alkoholowe.
82. Jednakże w odniesieniu do interesującej nas tu kwestii główny zarzut sformułowany przez Bacardi i Komisję w rzeczywistości przedstawia się inaczej. Dotyczy on zbioru zasad postępowania, który omówiłem powyżej (pkt 19‑23), a w szczególności rozróżnienia pomiędzy „wydarzeniami międzynarodowymi” i „innymi wydarzeniami”, na którym opiera się zakaz transmisji wydarzeń sportowych, które odbywają się za granicą.
83. Zdaniem Bacardi i Komisji, rozróżnienie to jest nie tylko nieprecyzyjne, ale i wewnętrznie sprzeczne. Rozróżnienie to prowadzi w istocie do zakazu transmisji „innych wydarzeń”, w przypadku gdy tablice reklamujące napoje alkoholowe znajdują się w miejscach, w których odbywają się takie zawody sportowe, które to wydarzenia są mniej popularne wśród odbiorców francuskich, nie zaś w przypadku „wydarzeń międzynarodowych”, które cieszą się wśród tych odbiorców większą popularnością. W rezultacie ustanawia się mniej surowe zasady właśnie w odniesieniu do transmisji wydarzeń, które docierają do szerszego grona odbiorców i które mogą zatem, za pośrednictwem reklamy, skłonić większą liczbę osób do spożywania alkoholu.
84. Moim zdaniem, zarzut ten nie zasługuje na uwzględnienie z powodów, które postaram się wyjaśnić poniżej.
85. Po pierwsze, należy przypomnieć, że po wprowadzeniu przez loi Evin zakazu reklamy telewizyjnej napojów alkoholowych CSA, której misją jest zapewnienie przestrzegania prawa, stwierdziła, iż w niektórych przypadkach producenci napojów alkoholowych obchodzili przedmiotowy zakaz. Nabywali oni bowiem powierzchnię reklamową na tablicach wystawianych podczas niektórych wydarzeń sportowych transmitowanych do Francji, które, mimo iż odbywały się za granicą, nie miały szczególnego znaczenia na gruncie międzynarodowym i w rzeczywistości interesowały głównie odbiorców francuskich.
86. Uznawszy, że działania takie miały na celu obejście ustanowionego przez loi Evin zakazu reklamy telewizyjnej napojów alkoholowych, niwecząc tym samym zamierzony przez tę ustawę cel w postaci ochrony zdrowia, CSA podjęła w 1995 r. decyzję o zakazie transmisji we Francji „innych wydarzeń”, podczas których rozmieszczane były takie reklamy. Rozciągnęła w związku z tym zakaz na transmisję właśnie tych wydarzeń, które już były przedmiotem nadużyć, a które nie są transmitowane „w wielu krajach”, lecz są skierowane „w szczególności do odbiorców francuskich”.
87. Rozumowanie, na którym opiera się taka decyzja, wydaje mi się jeszcze bardziej zrozumiałe i zbieżne z celami uregulowania francuskiego, gdy weźmiemy pod uwagę fakt, że w odniesieniu do „innych wydarzeń”, które „adresowane są w szczególności do odbiorców francuskich”, producenci napojów alkoholowych i agencje reklamowe mogą (poprzez odpowiedni dobór towaru, który zamierzają reklamować, i informacji, jaka ma być umieszczona na tablicach) stworzyć reklamę skierowaną właśnie do telewidzów francuskich i przez to bardziej celną, a zatem bardziej szkodliwą.
88. Ponadto to właśnie w przypadku „innych wydarzeń” skuteczność przedmiotowego zakazu wydaje się być największa. Jeśli chodzi bowiem o wydarzenia transmitowane do ograniczonej liczy krajów, nadawanie ich do szerokiego grona odbiorców, takiego jak odbiorcy francuscy, ma szczególne znaczenie dla osób korzystających z praw telewizyjnych i dla agencji reklamowych, które to podmioty chętniej zgodzą się na współpracę w poszanowaniu tego zakazu.
89. Można zresztą również dodać, że rozróżnienie między „wydarzeniami międzynarodowymi” i „innymi wydarzeniami” pozwala na lepsze pogodzenie ze sobą potrzeby ochrony zdrowia publicznego i swobody w świadczeniu usług, ponieważ ogranicza ono liczbę przypadków, w których transmisja mających miejsce za granicą wydarzeń sportowych we Francji jest zabroniona. Rozróżnienie to sprawia, że ograniczenie dotyczy jedynie wydarzeń, które, jak wspomniałem, nie są transmitowane w wielu krajach, lecz interesują przede wszystkim odbiorców francuskich.
90. Co prawda całkowity zakaz transmisji rozciągający się na wszystkie wydarzenia sportowe byłby bardziej skuteczny w walce z alkoholizmem i, w konsekwencji, lepiej zapewniał ochronę zdrowia publicznego, jest jednak oczywiste, że zakaz taki stanowiłby dużo większą przeszkodę w świadczeniu usług niż ta, która wynika z przedmiotowego uregulowania.
91. Jeśli chodzi o argument, zgodnie z którym całkowity zakaz byłby lepszy dla zapewnienia pewności prawa, pragnę zauważyć, że pewność prawa może również być chroniona za pomocą zakazu dotyczącego jedynie „innych wydarzeń”. Wydarzenia te są definiowane na podstawie dwóch precyzyjnych kryteriów (liczba krajów, w których dokonywana jest transmisja, i szczególne zainteresowanie ze strony odbiorców francuskich), które zastosowane łącznie pozwalają, moim zdaniem, wszystkim nadawcom i innym podmiotom gospodarczym prowadzącym działalność w tym sektorze na wyraźne odróżnienie sytuacji, w których transmisja wydarzeń sportowych jest zabroniona, od sytuacji, w których jest ona dozwolona (25).
92. Dodam jeszcze, że nadawcy francuscy, którzy są najbardziej zainteresowani transmisją telewizyjną spotkań sportowych, mają możliwość pozbycia się wszelkich wątpliwości co do kwalifikacji tych spotkań jako wydarzeń międzynarodowych lub dwustronnych, kontaktując się, nawet telefonicznie, z CSA. Ma to o tyle większe znaczenie, że CSA, będąc organem odpowiedzialnym za stosowanie loi Evin i bardziej ogólnie za nadzorowanie sektora telewizyjnego, utrzymuje częste i regularne stosunki z nadawcami (26).
93. Chciałbym również zauważyć, że sformułowany przez Bacardi i Komisję zarzut odnoszący się do większej pewności prawa i, w konsekwencji, bardziej „akceptowalnego” na gruncie prawa wspólnotowego charakteru całkowitego zakazu, uwidacznia pewien paradoks, który powraca kilkakrotnie w skardze i w uwagach przedstawionych w rozpatrywanych sprawach. Wynika stąd bowiem, iż należałoby uznać, że przedmiotowy środek francuski powinien zostać uznany za niezgodny z Traktatem, ponieważ… niedostatecznie ogranicza reklamę napojów alkoholowych, i że całkowity zakaz reklamy, choć stanowi większą przeszkodę w swobodnym świadczeniu usług, byłby paradoksalnie zgodny z prawem wspólnotowym.
94. Aby zaprzeczyć stwierdzeniu, iż uregulowanie francuskie jest zdolne do osiągnięcia celu ochrony zdrowia publicznego, Komisja w swej skardze na uchybienie zobowiązaniom Państwa Członkowskiego krytykuje na koniec sposób, w jaki CSA stosowała loi Evin i zbiór zasad postępowania. Jej zdaniem, za pomocą spornych środków CSA utrudniała transmisję wydarzeń sportowych we Francji jedynie w przypadkach, gdy na tablicach widoczne były reklamy napojów alkoholowych sprzedawanych na rynku francuskim. Zdaniem Komisji, gdyby CSA chciała w sposób konsekwentny realizować cel ochrony zdrowia publicznego, to powinna była zastosować przedmiotowy zakaz do wszelkiej reklamy napojów alkoholowych, bez względu na to, czy są one sprzedawane we Francji, czy też nie.
95. Rząd francuski odparł zarzut oparty na dyskryminacyjnym zastosowaniu zbioru zasad postępowania, podnosząc, iż uregulowanie francuskie było stosowane jednakowo do towarów sprzedawanych we Francji i w innych Państwach Członkowskich.
96. Z swej strony uważam, że nawet niezależnie od dość osobliwego, jak już zauważyłem, charakteru argumentu, który po raz kolejny sprowadza się do krytyki środków francuskich jako… zbyt łagodnych, ani loi Evin, ani zbiór zasad postępowania nie ograniczają zakazu reklamy telewizyjnej napojów alkoholowych do towarów sprzedawanych na rynku francuskim. Ustawa zabrania bowiem reklamy telewizyjnej odnoszącej się do wszystkich napojów o zawartości alkoholu przekraczającej 1,2 %; zbiór natomiast nakazuje „jednakową czujność […] w odniesieniu do wszystkich napojów alkoholowych, zarówno francuskich, jak i zagranicznych”, uściślając ponadto, iż „francuscy producenci i reklamodawcy nie mogą być traktowani w inny sposób niż ich zagraniczni konkurenci”.
97. Ponadto pragnę zauważyć, że Komisja w swej skardze nie wykazała nawet, iż CSA stosowała loi Evin i zbiór zasad postępowania jedynie do reklamy napojów alkoholowych sprzedawanych we Francji. W aktach sprawy nie znajdziemy żadnego jednoznacznego potwierdzenia tezy, iż zastosowanie zasady niedyskryminacji przewidzianej w zbiorze „ewoluowało w ten sposób, iż to przede wszystkim napoje sprzedawane we Francji były głównym przedmiotem zainteresowania” (27), ani też, iż stosowanie tej zasady nie było przestrzegane, przez co zezwalano na pojawianie się we francuskiej telewizji jedynie „reklam niektórych alkoholi zagranicznych marek” (28). Przeciwnie, z dokumentów załączonych przez Komisję do skargi (dotyczących po części wydarzeń, które nastąpiły już po zdarzeniach, których dotyczyły zarzuty w uzasadnionej opinii) wynika, że regulacja francuska wielokrotnie uniemożliwiła sprzedaż powierzchni reklamowych w odniesieniu do wszystkich napojów alkoholowych, a zatem była jednak stosowana również do napojów wyprodukowanych w innych Państwach Członkowskich (29).
98. W podsumowaniu tej kwestii pragnę stwierdzić, że rozpatrywane uregulowanie francuskie prowadzi do osiągnięcia celu, jakim jest ochrona zdrowia publicznego.
ii) W przedmiocie konieczności wprowadzenia uregulowania francuskiego
99. Aby dokonać oceny proporcjonalnego charakteru uregulowania francuskiego w stosunku do zamierzonego celu, czyli ochrony zdrowia publicznego, należy jeszcze stwierdzić, czy oprócz zdolności do osiągnięcia tego celu, uregulowanie to nie wykracza poza to, co jest konieczne do jego osiągnięcia.
100. Zdaniem Komisji, ten drugi warunek nałożony przez zasadę proporcjonalności nie został w rozpatrywanej sprawie spełniony. Aby uniknąć sporadycznego ukazywania się w telewizji tablic reklamujących napoje alkoholowe, uregulowanie francuskie uniemożliwia bowiem telewizyjną transmisję całości wydarzenia sportowego, podczas którego te tablice reklamowe są widoczne.
101. Bacardi i Zjednoczone Królestwo, mimo iż kierowały się innymi motywami, doszły do podobnych wniosków, w których podkreślają, że cel realizowany przez uregulowanie francuskie mógłby zostać osiągnięty za pomocą środków mniej restrykcyjnych, zmierzających do ograniczenia treści reklamy lub ostrzegania odbiorców o zagrożeniach wynikających z nadmiernego spożywania alkoholu. Zjednoczone Królestwo zarzuca ponadto, że przedmiotowe uregulowanie francuskie ma zastosowanie do wszystkich napojów zawierających ponad 1,2 % alkoholu, bez względu na ich stężenie i że przepisy te stanowią przeszkodę w transmisji we Francji reklam, które są już zgodne z ustawodawstwem innego Państwa Członkowskiego, przez co powtarzają kontrole przeprowadzone już w tym państwie.
102. Moim zdaniem, takie argumenty nie mogą zostać uwzględnione.
103. Po pierwsze, nie można uwzględnić zarzutu podniesionego przez Komisję, jako że, jak już wyjaśniłem powyżej, nadawcy telewizyjni nie dysponują w chwili obecnej środkami technicznymi pozwalającymi im na zasłanianie w selektywny sposób tablic reklamujących napoje alkoholowe. Nowoczesne metody pozwalające na zasłanianie obrazu, choć pozwoliłyby na osiągnięcie zamierzonego celu poprzez zastosowanie środków mniej restrykcyjnych, nie mogą być używane przez nadawców telewizyjnych ze względu na ich zbyt wysokie koszty.
104. Również zarzuty podniesione przez Bacardi i Zjednoczone Królestwo nie są przekonujące. W ich przedmiocie Francja słusznie, moim zdaniem, podkreśliła, że nadmierne spożywanie napojów alkoholowych jest szkodliwe dla zdrowia, bez względu na zawarte w nich stężenie alkoholu i że reklama zabroniona przez zbiór zasad postępowania (filmowanie tablic reklamujących napoje alkoholowe) ukazuje się na ekranie w sposób sporadyczny i tylko przez kilka sekund, co z kolei nie pozwala na kontrolowanie treści nadawanej reklamy ani na zamieszczanie ostrzeżeń dotyczących zagrożeń wynikających z nadmiernego spożywania alkoholu w tym samym czasie, w którym telewizyjny przekaz informacji pojawia się na ekranach.
105. W odniesieniu do ryzyka podwójnej kontroli reklamy zgodnej z ustawodawstwem jednego z Państw Członkowskich Francja słusznie argumentuje, że albo Państwo Członkowskie, w którym ma miejsce wydarzenie sportowe, zabrania nadawania obrazów przedstawiających tablice reklamujące napoje alkoholowe i w tym przypadku wydarzenie będzie mogło być transmitowane we Francji, a kontrola będzie zbyteczna, albo odwrotnie – zakaz taki nie istnieje w tym Państwie Członkowskim i w tym przypadku kontrola dokonana przez organy francuskie będzie jedyną kontrolą.
106. Dodam jeszcze, że nawet gdybyśmy mieli do czynienia z sytuacją, w której obowiązujące uregulowanie francuskie nakłada się na łagodniejsze przepisy innych Państw Członkowskich, uregulowanie to i tak nie mogłoby być z tego tylko powodu uznane za nieproporcjonalne i w konsekwencji niezgodne z prawem wspólnotowym. Trybunał orzekł już bowiem w przeszłości, że fakt, iż „jedno Państwo Członkowskie przyjmuje zasady łagodniejsze niż te, które zostały przyjęte przez inne Państwo Członkowskie, nie oznacza jeszcze, że te ostatnie są nieproporcjonalne do celu” (30). Obowiązujące przepisy francuskie nie mogą być w związku z tym uznane za sprzeczne z zasadą proporcjonalności z tego tylko względu, iż inne Państwo Członkowskie stosuje w dziedzinie reklamy napojów alkoholowych przepisy łagodniejsze.
107. Wydaje mi się, że z powyższych rozważań można wyciągnąć wniosek, iż będące przedmiotem sprawy uregulowanie francuskie nie wykracza poza to, co jest konieczne dla osiągnięcia realizowanego przez nie celu ochrony zdrowia publicznego.
108. Pragnę zauważyć wreszcie, że ponieważ w mojej opinii przedmiotowe uregulowanie należy uznać za uzasadnione względami ochrony zdrowia publicznego i proporcjonalne względem zamierzonego celu, nie trzeba już ustalać, czy jest ono również uzasadnione wymogiem nadrzędnym unikania nadużycia prawa, na który powołali się uczestnicy w obu postępowaniach.
109. W świetle powyższych rozważań uważam, że:
– w sprawie C‑429/02 należy odpowiedzieć Cour de cassation, że dyrektywa 89/552 i art. 46 WE, 49 WE i 55 WE nie stoją na przeszkodzie temu, aby uregulowanie Państwa Członkowskiego, takie jak uregulowanie francuskie, zabraniało na terytorium kraju telewizyjnej transmisji wydarzeń sportowych mających miejsce w innych Państwach Członkowskich i nietransmitowanych do wielu krajów, lecz adresowanych w szczególności do odbiorców krajowych, jeśli podczas tych transmisji pokazywane są tablice reklamowe rozmieszczone w miejscach, w których mają miejsce te wydarzenia sportowe, w celu reklamowania towarów (w rozpatrywanej sprawie, napojów alkoholowych), których reklama telewizyjna jest zabroniona w tym pierwszym Państwie Członkowskim;
– skarga Komisji w sprawie C‑262/02 powinna zostać oddalona.
IV – W przedmiocie kosztów w sprawie C‑262/02
110. Zgodnie z art. 69 § 2 regulaminu Trybunału kosztami zostaje obciążona, na żądanie strony przeciwnej, strona przegrywająca sprawę. Ponieważ Francja wniosła o obciążenie Komisji kosztami postępowania, a Komisja przegrała sprawę, należy obciążyć ją kosztami postępowania.
111. Artykuł 69 § 4 regulaminu stanowi, iż Państwa Członkowskie, które wstąpiły do sprawy w charakterze interwenienta, pokrywają własne koszty. Stąd Zjednoczone Królestwo poniesie własne koszty.
V – Wnioski
W świetle powyższych rozważań proponuję Trybunałowi, aby:
– w sprawie C‑429/02 odpowiedział Cour de cassation, iż dyrektywa Rady 89/552/EWG z dnia 3 października 1989 r. w sprawie koordynacji niektórych przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich dotyczących wykonywania telewizyjnej działalności transmisyjnej [nadawczej] oraz przepisy art. 46 WE, 49 WE i 55 WE nie stoją na przeszkodzie uregulowaniom Państwa Członkowskiego, takim jak uregulowanie francuskie, które zabrania telewizyjnej transmisji na terytorium kraju wydarzeń sportowych mających miejsce w innych Państwach Członkowskich i nietransmitowanych do wielu krajów, lecz adresowanych w szczególności do odbiorców krajowych, jeśli podczas tych transmisji pokazywane są tablice reklamowe rozmieszczone w miejscach, w których mają miejsce te wydarzenia sportowe, w celu reklamowania towarów (w rozpatrywanej sprawie, napojów alkoholowych), których reklama telewizyjna jest zabroniona w tym pierwszym Państwie Członkowskim;
– w sprawie C‑262/02 orzekł, iż:
„1) Skarga Komisji zostaje oddalona.
2) Komisja zostaje obciążona kosztami postępowania.
3) Zjednoczone Królestwo poniesie własne koszty”.