OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
JULIANE KOKOTT
przedstawiona w dniu 25 lutego 2016 r.(1)
Sprawa C‑559/14
Rūdolfs Meroni
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Augstākās tiesas Senāts (senat sądu najwyższego, Łotwa)]
Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym – Współpraca sądowa w sprawach cywilnych – Rozporządzenie (WE) nr 44/2001 – Artykuł 34 pkt 1 – Podstawy odmowy uznania oraz stwierdzenia wykonalności środków tymczasowych i zabezpieczających – Porządek publiczny (ordre public)
I – Wprowadzenie
1. Po sprawie West Tankers(2), w której centralną kwestię stanowiła instytucja „antisuit injunction”, w niniejszej sprawie Trybunał jest po raz kolejny konfrontowany z proceduralną osobliwością systemu prawnego obowiązującego w Anglii i Stanach Zjednoczonych.
2. Tym razem sprawa dotyczy tak zwanej „freezing injunction”(3); sądowego zakazu rozporządzania aktywami majątkowymi, będącego instrumentem tymczasowej ochrony prawnej, który ma zapobiec temu by aktywa należące do majątku dłużnika zostały – na skutek zbycia – usunięte z masy majątkowej, z której wierzyciel może później dochodzić zaspokojenia swoich roszczeń.
3. W rozpatrywanej sprawie zamrożenie aktywów majątkowych nie jest jednak skierowane wyłącznie przeciwko pozwanym w postępowaniu głównym. Przeciwnie, zakaz rozporządzania dotyczy także osób trzecich, które są ściśle powiązane z majątkiem pozwanych. Sąd odsyłający orzekający w przedmiocie stwierdzenia wykonalności zakazu rozporządzania w Republice Łotewskiej uważa tą okoliczność za problematyczną z punktu widzenia porządku publicznego (ordre public).
4. Tak więc spór prawny zaistniały w postępowaniu głównym daje Trybunałowi kolejną okazję uściślenia pojęcia porządku publicznego (ordre public) w ramach rozporządzenia (WE) nr 44/2001(4). Centralną kwestię stanowi przy tym zagadnienie, czy – a jeśli tak, to w jakim zakresie – wpływ na prawa osób trzecich musi zostać uwzględniony jako podstawa odmowy stwierdzenia wykonalności.
II – Ramy prawne
A – Prawo Unii
5. Unijne ramy prawne dla niniejszej sprawy są określone przez rozporządzenie nr 44/2001.
6. Motyw 18 tego rozporządzenia ma następujące brzmienie:
„Dla zachowania praw dłużnika do obrony musi mieć on […] możliwość złożenia środka zaskarżenia przeciwko stwierdzeniu wykonalności [orzeczenia] w postępowaniu, w którym wysłuchane zostają obydwie strony, jeśli uważa, że zachodzi jedna z podstaw odmowy wykonania. […]”
7. Artykuł 32 omawianego rozporządzenia definiuje pojęcie „orzeczenia”(5) w sposób następujący:
„W rozumieniu niniejszego rozporządzenia »orzeczenie« oznacza każde orzeczenie wydane przez sąd państwa członkowskiego, niezależnie od tego, czy zostanie określone jako wyrok, postanowienie, nakaz zapłaty lub nakaz egzekucyjny, włącznie z postanowieniem w przedmiocie ustalenia kosztów postępowania wydanym przez urzędnika sądowego”.
8. Zgodnie z art. 34 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001 „[o]rzeczenia nie uznaje się, jeżeli uznanie byłoby oczywiście sprzeczne z porządkiem publicznym państwa członkowskiego, w którym wystąpiono o uznanie.” To samo obowiązuje zgodnie z art. 34 pkt 2 wskazanego rozporządzenia, jeżeli „pozwanemu, który nie wdał się w spór, nie doręczono dokumentu wszczynającego postępowanie lub dokumentu równorzędnego w czasie i w sposób umożliwiających mu przygotowanie obrony, chyba że pozwany nie złożył [od] orzeczeni[a] środka zaskarżenia, chociaż miał do tego możliwość”.
9. Artykuł 38 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001 stanowi:
„Orzeczenia wydane w jednym państwie członkowskim i w tym państwie wykonalne będą wykonywane w innym państwie członkowskim, jeżeli ich wykonalność w nim zostanie stwierdzona na wniosek uprawnionego”.
10. Artykuł 41 rozporządzenia nr 44/2001 stanowi:
„Po spełnieniu formalności[(6)] przewidzianych w art. 53 następuje niezwłoczne stwierdzenie wykonalności orzeczenia bez badania według art. 34 i 35. Dłużnik w tym stadium postępowania nie ma możliwości złożenia jakiegokolwiek oświadczenia”.
11. Zgodnie z art. 42 ust. 2 rozporządzenia nr 44/2001 „[s]twierdzenie wykonalności i, o ile to jeszcze nie nastąpiło, orzeczenie doręcza się dłużnikowi”.
12. Artykuł 43 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001 przewiduje, że „[k]ażda ze stron może wnieść środek zaskarżenia od orzeczenia rozstrzygającego o wniosku o stwierdzenie wykonalności”.
13. Zgodnie z art. 45 ust. 1 zdanie pierwsze rozporządzenia nr 44/2001 „[s]ąd rozpoznający środek zaskarżenia zgodnie z art. 43 […] może odmówić stwierdzenia wykonalności albo je uchylić tylko z powodu jednej z przyczyn wymienionych w art. 34 i 35”.
B – Prawo łotewskie
14. Zgodnie z art. 92 konstytucji Republiki Łotewskiej każdy może bronić swych praw i słusznych interesów przed bezstronnym sądem.
15. Artykuł 105 konstytucji Łotwy stanowi, iż prawo własności może zostać ograniczone jedynie na podstawie ustawy.
III – Stan faktyczny postępowania głównego i pytania prejudycjalne
16. U podstaw wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym leży spór prawny dotyczący stwierdzenia w Republice Łotewskiej wykonalności zakazu rozporządzania wydanego w 2013 r. przez High Court of Justice (England & Wales), Queen’s Bench Division (Commercial Court) [wysoki trybunał sprawiedliwości Anglii i Walii, wydział Ławy Królowej, izba gospodarcza), Zjednoczone Królestwo].
17. Na mocy zakazu rozporządzania zabrania się m.in. panu A.L. rozporządzania aktywami, które należy zaliczyć bezpośrednio lub pośrednio do jego majątku. Zakaz obejmuje jego udziały w łotewskiej spółce VB. Pan A.L. posiada w tej spółce bezpośrednio jedynie jedną akcję. Jednakże zgodnie z informacjami podanymi przez sąd odsyłający jest on ponadto także „właścicielem ekonomicznym”(7) udziałów w co najmniej jednej dalszej spółce, zwanej dalej „Y”, która posiada znaczną ilość udziałów w spółce VB.
18. Rūdolfs Meroni zarządza Y. W wyniku zajęcia zarządzonego w 2007 r. przez łotewską Prokuraturę Generalną działa on ponadto jako zarządca(8) tych udziałów w Y, których właścicielem ekonomicznym jest pan A.L.
19. Omawiany zakaz rozporządzania znajduje – zgodnie z jego punktem 6 – zastosowanie „do wszystkich udziałów [w VB], niezależnie od tego czy [A.L.] włada nimi w swoim imieniu”. Od tego zakazu mogą zostać wniesione środki zaskarżenia na podstawie prawa angielskiego. Także podmioty niebiorące udziału w postępowaniu przed sądami angielskimi mogą, po doręczeniu im zakazu rozporządzania, wnosić o jego zmianę lub uchylenie(9), jednakże poza tym, po otrzymaniu zawiadomienia, są zobowiązane do jego przestrzegania(10). Natomiast w odniesieniu do aktywów znajdujących się poza Anglią i Walią, zarządzenie nie ustanawia dla takich osób trzecich zakazu dalszego wykonywania zobowiązań umownych i pozaumownych oraz wykonywania nakazów państwa(11). Zgodnie z pkt 22 („Strony, którym doręcza się niniejsze postanowienie”) zakaz rozporządzania należy doręczyć poza pozwanym także „spółkom wymienionym w pkt 7 powyżej”, czyli także spółce VB. Bez uprzedniego doręczenia „wykonanie za granicą” jest możliwe jedynie, „jeśli jest to dozwolone zgodnie z prawem obowiązującym na danym obszarze właściwości sądów”(12).
20. Spółki VB i Y nie brały udziału w postępowaniu przed High Court of Justice, w ramach którego wydano zakaz rozporządzania przeciwko panu A.L. Sądowi odsyłającemu nie jest nic wiadomo o doręczeniu zakazu tym spółkom(13). Z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym nie wynika też jasno, czy przed wydaniem orzeczenia przez sąd angielski wysłuchano pana A.L. Na uprzednie wysłuchanie wskazuje jednakże okoliczność, że zakaz rozporządzania wydano „[niezależnie od argumentów [A.L.], w myśl których nie ma on żadnego bezpośredniego lub pośredniego udziału w żadnych z aktywów majątkowych [których dotyczy zarządzenie]”(14).
21. W 2013 r. sąd pierwszej instancji stwierdził wobec pana A.L. wykonalność zakazu rozporządzania w Republice Łotewskiej. Owo stwierdzenie wykonalności zostało utrzymane w mocy przez sąd drugiej instancji w zakresie, w jakim zakazuje ono panu A.L. rozporządzania, zmniejszania wartości lub upoważniania innych osób do takich czynności w odniesieniu do akcji posiadanych przez niego bezpośrednio lub pośrednio w spółce VB.
22. Dalszy środek zaskarżenia wniesiony przez Rūdolfsa Meroniego, rozpatrywany obecnie przez sąd odsyłający, jest skierowany przeciwko temu, wydanemu na Łotwie, stwierdzeniu wykonalności. W jego ocenie zakaz rozporządzania ogranicza wspólnika spółki Y w wykonywaniu prawa głosu w odniesieniu do spółki VB. W tym zakresie doszło zdaniem R. Meroniego do naruszenia chronionego przez prawa podstawowe prawa własności, zwłaszcza że spółka nie została wysłuchana w postępowaniu przed sądami angielskimi. Narusza to jego zdaniem zasadę rzetelnego procedowania.
23. W takich okolicznościach sąd odsyłający postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy art. 34 ust. 1 rozporządzenia 44/2001 należy interpretować w ten sposób, że w ramach postępowania w sprawie uznania orzeczenia sądu zagranicznego naruszenie praw osób, które nie są stronami postępowania głównego [które nie brały udziału w postępowaniu głównym], może być powodem zastosowania klauzuli porządku publicznego przewidzianej w rzeczonym art. 34 ust. 1 rozporządzenia 44/2001 i odmowy uznania zagranicznego orzeczenia w zakresie, w jakim dotyczy ono osób, które nie są stronami postępowania głównego [które nie biorą udziału w postępowaniu głównym]?
2) W wypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pytanie pierwsze: czy art. 47 karty należy interpretować w ten sposób, że zasada rzetelnego procesu ujęta w tym artykule zezwala, aby w postępowaniu dotyczącym przyjęcia [zarządzenia zastosowania] tymczasowych środków zabezpieczających zostały ograniczone prawa majątkowe osoby, która nie była stroną postępowania [która nie brała udziału w postępowaniu], wówczas, gdy przewiduje się, że każda osoba, której dotyczy postanowienie o zarządzeniu zastosowania tymczasowych środków zabezpieczających, będzie miała prawo wystąpienia w każdej chwili o zmianę lub uchylenie postanowienia [orzeczenia] sądu, przy czym powodom powierza się doręczenie postanowienia [orzeczenia] zainteresowanym osobom [osobom, które wzięły udział w postępowaniu]?”.
IV – Ocena prawna
A – Uwaga wstępna
24. Zgodnie z podziałem zadań między Trybunałem a sądem odsyłającym, zdarzenia mające miejsce w postępowaniu krajowym nie są objęte właściwością Trybunału i do zadań sądu krajowego należy co do zasady ocena znaczenia jego pytań prejudycjalnych dla rozstrzygnięcia zawisłej przed nim sprawy. Godne uwagi dla zrozumienia niniejszego sporu prawnego są jednak dwie osobliwości proceduralne, zwłaszcza że mogą mieć one wpływ na znaczenie pytań prejudycjalnych dla rozstrzygnięcia postępowania głównego.
25. Po pierwsze, według przekazanych przez sąd odsyłający informacji dotyczących stanu faktycznego, Rūdolfs Meroni występuje w postępowaniu przed sądami łotewskimi w widoczny sposób w swoim imieniu. Jak się jednak wydaje omawiany zakaz rozporządzania nie dotyczy aktywów majątkowych należących pierwotnie do Rudolfsa Meroniego, lecz w pierwszej kolejności aktywów pana A.L., którego majątkiem Rūdolfs Meroni zarządza. W tym zakresie Rūdolfs Meroni wydaje się być jednak uważany za „posiadacz[a] praw, których właścicielem ekonomicznym jest [A.L.]”(15), tak że również w stosunku do niego należy przyjąć, iż pytania prejudycjalne mają znaczenie dla rozstrzygnięcia postępowania głównego.
26. Po drugie z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym nie wynika jednoznacznie, kiedy dokładnie omawiany zakaz rozporządzania został doręczony panu A.L. lub Rūdolfsowi Meroniemu. Informacje przekazane Trybunałowi wskazują jednak na to, że takie doręczenie, od którego zależy skuteczność zakazu, w każdym razie miało miejsce. Z jednej strony sam zakaz rozporządzania nakazuje w punkcie 22 jego doręczenie pozwanemu. Z drugiej strony w niższej instancji orzeczono już w Republice Łotewskiej w przedmiocie stwierdzenia wykonalności zakazu rozporządzenia i najpóźniej w tym stadium postępowania należało na podstawie art. 42 ust. 2 rozporządzenia nr 44/2001 dokonać doręczenia panu A.L., a jako zarządca jego majątku występuje Rūdolfs Meroni. Tak więc także w tym zakresie nie można uznać, że pytania prejudycjalne są w odniesieniu do Rūdolfsa Meroniego bez znaczenia dla rozstrzygnięcia postępowania głównego lub też że mają nawet charakter hipotetyczny.
B – W przedmiocie pytań prejudycjalnych
27. W swoim pierwszym pytaniu prejudycjalnym sąd odsyłający pyta o wykładnię art. 34 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001, a drugie pytanie, zadane na wypadek udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pytanie pierwsze, dotyczy art. 47 karty praw podstawowych.
28. Obydwa pytania mogą być jednakże badane łącznie, ponieważ naruszenie praw podstawowych w rozumieniu karty pociągałoby za sobą naruszenie porządku publicznego w rozumieniu art. 34 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001(16).
29. W związku z tym poprzez swoje pytania prejudycjalne sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy zakaz rozporządzania wydany przez sąd jednego z krajów członkowskich jako środek tymczasowej ochrony prawnej bez uprzedniego wysłuchania wszystkich osób, na których prawa zakaz ten może mieć wpływ, może naruszać porządek publiczny lub też art. 47 karty praw podstawowych, jeżeli każda osoba, na której prawa wpływa to orzeczenie, w każdej chwili może wystąpić do sądu państwa wydania orzeczenia o jego zmianę lub uchylenie.
30. Na wstępie należy jednak zbadać, czy omawiany zakaz rozporządzania jest w ogóle „orzeczeniem” w rozumieniu art. 32 rozporządzenia nr 44/2001(17), gdyż tylko w takim wypadku uznanie i wykonanie zakazu rozporządzania, będącego środkiem prawnym ochrony tymczasowej, podlegają ocenie zgodnie z przepisami owego rozporządzenia.
31. W wyroku Denilauler(18), wydanym w odniesieniu do przepisów konwencji brukselskiej, Trybunał orzekł, iż w odniesieniu do środków tymczasowej ochrony prawnej pojęcie orzeczenia, mimo jego szerokiej definicji, powinno być interpretowane restrykcyjnie i zaprzeczył możliwości wykonania w Niemczech francuskiego zajęcia w celu zabezpieczenia, uwzględniając iż francuskie rozstrzygnięcie zapadło zarówno bez wysłuchania niemieckiego dłużnika, wobec którego miałoby zostać wykonane orzeczenie, jak i miało zostać wykonane bez jego uprzedniego doręczenia dłużnikowi(19). Stosując to rozstrzygnięcie analogicznie, w niniejszej sprawie nie powstają w tym zakresie wątpliwości, gdyż – tak jak wskazano powyżej – należy przyjąć przynajmniej, iż dokonano doręczenia zakazu rozporządzania panu A.L., względnie zarządcy jego majątku, a może nawet to, że przeprowadzono uprzednie wysłuchanie w postępowaniu przed sądami angielskimi. W konsekwencji więc omawiany zakaz rozporządzania – nawet w świetle rygorystycznych kryteriów sformułowanych w wyroku Denilauler – jest „orzeczeniem”. Dlatego też może pozostać kwestią nierozstrzygniętą, czy według kryteriów ustanowionych w rozporządzeniu nr 44/2001 dla pojęcia orzeczenia należy stosować obecnie mniej rygorystyczne wymogi, niż wynikało to z konwencji brukselskiej, której dotyczył wyrok Denilauler. Dla pełnego obrazu sytuacji należy jednak podkreślić, że z kontekstu rozporządzenia nr 44/2001 można wywieść argumenty, które pozwalałyby przyjąć, że w porównaniu z konwencją brukselską ułatwia ono uznanie(20). Zgodnie z konwencją brukselską należało bowiem ogólnie odmówić uznania, jeżeli pozwanemu nie doręczono należycie lub nie doręczono w odpowiednim czasie dokumentu wszczynającego postępowanie; zgodnie z rozporządzeniem nr 44/2001 uchybienia w zakresie doręczenia nie uzasadniają już odmowy uznania, jeżeli dana osoba nie złożyła w państwie wydania orzeczenia środka zaskarżenia od tego orzeczenia, chociaż miała taką możliwość(21). Przenosząc to rozwiązanie analogicznie na grunt środków tymczasowej ochrony prawnej oznacza to, że w wypadku gdy w państwie wydania orzeczenia (tak jak ma to miejsce w niniejszym postępowaniu) istnieje możliwość zaskarżenia środka, który miałby zostać wykonany, wydaje się być logicznym, iż środek ten należy traktować na gruncie rozporządzenia nr 44/2001 za środek podlegający uznaniu już wtedy, jeżeli pozwany – mimo stworzonej ku temu możliwości – nie wniósł środka prawnego dopuszczalnego na podstawie prawa krajowego.
32. Jako że w związku z powyższym zakaz rozporządzania, taki jak ten, o którym mowa w postępowaniu głównym, zasadniczo może zostać uznany za wykonalny na podstawie rozporządzenia nr 44/2001, należy w dalszej kolejności wyjaśnić, czy w niniejszej sprawie argumenty dotyczące porządku publicznego stoją na przeszkodzie stwierdzeniu wykonalności.
1. Klauzula porządku publicznego w orzecznictwie Trybunału
33. Trybunał dokonywał ścisłej wykładni wynikających z klauzuli porządku publicznego przeszkód uznawania i wykonywania(22). Idące w tym kierunku orzecznictwo omówiłam już w innym miejscu(23), dlatego też w celu uniknięcia powtórzeń, ograniczę się do zwięzłego przedstawienia jego podstawowych założeń.
a) Ogólne zasady
34. Co prawda państwa członkowskie dysponują co do zasady swobodą z zakresie określania, zgodnie z własnymi koncepcjami krajowymi, kryteriów wymagających spełnienia na potrzeby klasyfikacji do zakresu znaczeniowego pojęcia porządku publicznego. Trybunał kontroluje jednakże granice, w jakich sąd państwa członkowskiego może powoływać się na to pojęcie(24).
35. Odmowa uznania wyroku sądowego nie może nastąpić jedynie z powodu istnienia różnicy między normą prawną zastosowaną przez sąd państwa pochodzenia a normą, jaką zastosowałby sąd państwa wezwanego, gdyby to on orzekał w sprawie(25). Powoływanie się na klauzulę porządku publicznego zawartą w art. 34 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001 jest zatem dopuszczalne jedynie w przypadku, gdy uznanie orzeczenia wydanego w innym państwie członkowskim naruszałoby w sposób niedopuszczalny porządek prawny państwa wezwanego, ponieważ naruszałoby jedną z jego zasad podstawowych. Zakaz kontroli merytorycznej orzeczenia zagranicznego uregulowany w art. 36 i art. 45 ust. 2 rozporządzenia 44/2001 będzie zatem przestrzegany, jeżeli naruszenie będzie stanowić oczywiste naruszenie normy prawnej uważanej za zasadniczą dla porządku danego państwa lub prawa uznanego za podstawowe w tym porządku prawnym(26).
b) Klauzula porządku publicznego a gwarancje proceduralne
36. W wyroku Diageo Brands(27) z dnia 16 lipca 2015 r. Trybunał po raz kolejny potwierdził to podejście i ponadto ustosunkował się do zagadnienia, w jakim zakresie okoliczność, iż orzeczenie sądu państwa członkowskiego jest oczywiście sprzeczne z prawem Unii i zostało wydane z naruszeniem gwarancji proceduralnych, stanowi podstawę odmowy jego uznania na podstawie art. 34 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001.
37. W tej kwestii Trybunał orzekł, że w wypadku naruszenia prawa Unii na klauzulę porządku publicznego można powołać się tylko w takim zakresie, w jakim określone naruszenie prawa oznaczałoby, że uznanie orzeczenia w państwie członkowskim wykonania powodowałoby oczywiste naruszenie zasadniczej normy prawnej porządku prawnego Unii, a zatem porządku prawnego tego państwa członkowskiego(28). Odnośnie do zagadnienia naruszenia gwarancji proceduralnych Trybunał wskazał ponadto, że podmioty, których to dotyczy, przed stwierdzeniem wykonalności, „jeśli oczywiście nie zaistnieją wyjątkowe okoliczności utrudniające lub uniemożliwiające skorzystanie ze środków zaskarżenia w państwie członkowskim pochodzenia orzeczenia, […] powinny wykorzystać w tym państwie członkowskim [państwie pochodzenia orzeczenia które ma zostać wykonane] wszystkie dostępne środki zaskarżenia, aby uniknąć naruszenia porządku publicznego [w państwie wykonującym orzeczenie] na wcześniejszym stadium”(29). Tak więc zgodnie z art. 34 pkt 2 rozporządzenia nr 44/2001 Trybunał nałożył na podmiot wobec któremu może zostać wykonane orzeczenie duży ciężar: dłużnik nie może bezczynnie czekać i ufać, że będzie ewentualnie miał możliwość powoływać na uchybienia proceduralne w państwie pochodzenia w ramach środków prawnych wnoszonych w postępowaniu dotyczącym stwierdzenia wykonalności. Przeciwnie, musi wykazywać własną aktywność i jeżeli powziął wiedzę o spornym orzeczeniu zaskarżyć je za pomocą dostępnych dla niego środków prawnych w państwie członkowskim pochodzenia orzeczenia(30).
38. Wyrok Diageo Brands zmierza w tym zakresie w tym samym kierunku co orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (zwanego dalej „ETPC) z dnia 25 lutego 2014 r.(31), które, co ciekawe, tak jak niniejsza sprawa dotyczy Łotwy.
39. W sprawie tej ETPC oceniał w świetle art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności(32) (zwanej dalej „EKPC”) oraz prawa do rzetelnego procesu, czy uchybienia popełnione podczas wszczynania postępowania na Cyprze po wydaniu wyroku zaocznego mogą być podnoszone przeciwko stwierdzeniu wykonalności tego wyroku na Łotwie. Z art. 34 pkt 2 rozporządzenia 44/2001 wynika, że przeszkoda dla stwierdzenia wykonalności nie występuje, jeżeli pozwany – tak jak miało to miejsce w sprawie rozpoznawanej przez ETPC – „nie złożył przeciwko orzeczeniu środka zaskarżenia, chociaż miał do tego możliwość”. Europejski Trybunał Praw Człowieka uważa, iż nie wzbudza to żadnych wątpliwości z punktu widzenia EKPC, podkreśla jednak, że osoba wnosząca w tej sprawie skargę do ETPC była doradcą inwestycyjnym, czyli podmiotem, który nie był pozbawiony doświadczenia zawodowego w zakresie obrotu gospodarczego. Także w sytuacji, w której wyrok mający zostać wykonany nie zawierał informacji o środkach zaskarżenia, mógł on w sposób, którego można było od niego oczekiwać, uzyskać informacje o środkach zaskarżenia istniejących na Cyprze i wstąpić tam na drogę sądową po uzyskaniu informacji o wydaniu wyroku, który miałby zostać wykonany. W ocenie ETPC skarżący nie wykazał, że nie istniały środki zaskarżenia lub też, że ewentualne środki zaskarżenia byłyby bezskuteczne.
40. Sprawa ta nie jest jednak jeszcze zakończona, ponieważ po wydaniu wyroku w dniu 25 lutego 2014 r. została przekazana do wielkiej izby ETPC, która nie wydała jeszcze swojego orzeczenia. Jednakże w chwili obecnej należy na podstawie już wydanego wyroku przyjąć, że na podmiocie niepozbawionym doświadczenia zawodowego w obrocie gospodarczym ciążą znaczne obowiązki w zakresie aktywnego udziału w postępowaniu gwarantujące mu jego prawa materialne i proceduralne; jeżeli nie uczyni on zadość tym obowiązkom, jego powoływanie się na art. 6 EKPC będzie bezskuteczne.
2. Zastosowanie zasad wynikających z orzecznictwa w niniejszej sprawie
41. Obok kwestii, czy w niniejszej sprawie można w świetle orzecznictwa przyjąć naruszenie porządku publicznego, która powinna zostać rozpatrzona w pierwszej kolejności, należy – w celu udzielania sądowi odsyłającemu użytecznej odpowiedzi – zbadać także, kto może podnosić zarzut ewentualnego naruszenia porządku publicznego w sporze prawnym dotyczącym stwierdzenia wykonalności i czy przy pomocy takich zarzutów można powoływać się również na prawa osób trzecich.
a) W przedmiocie występowania naruszenia porządku publicznego w postępowaniu głównym
42. W postępowaniu głównym skarżący zarzuca, że stwierdzenie wykonalności spowoduje naruszenie „prawa własności osób trzecich”(33). Poprzez pojęcie „osób trzecich” ma on na myśli w pierwszej kolejności spółkę Y, której praw dotyczy zakaz rozporządzania, gdyż pan A.L. ma – w jego ocenie – w tej spółce jedynie „interesy natury ekonomicznej”(34) i nie jest jej faktycznym udziałowcem.
43. Zakaz rozporządzania jest jednak skierowany ad personam do pana A.L. i jedynie pośrednio dotyczy spółek i aktywów majątkowych kontrolowanych przez niego z ekonomicznego punktu widzenia. W ostatecznej konsekwencji nakazuje on panu A.L. zaniechania wszelkich zachowań, które w odniesieniu do spółki VB mogłyby prowadzić bezpośrednio lub pośrednio do zmniejszenia jej aktywów oraz zaniechania idącego w tym kierunku instruowania organów zarządzających kontrolowanych przez niego spółek(35).
44. Na pierwszy rzut oka trudno dostrzec, w jakim stopniu zakaz ten stoi w sprzeczności z podstawowymi wartościami prawa łotewskiego lub też prawa procesowego, zwłaszcza że łotewski porządek prawny, jak przyznaje to sąd odsyłający, w ramach tymczasowej ochrony prawnej jak najbardziej dopuszcza wydanie orzeczeń bez uprzedniego wysłuchania dłużnika(36).
45. Niezależnie od tego angielski zakaz rozporządzania, o którym mowa w niniejszej sprawie, nie przewiduje w ramach jego wykonania za granicą, zwłaszcza jeżeli dotyczy ona podmiotów trzecich, które nie wzięły udziału w postępowaniu przed sądami angielskimi, żadnych nieodwracalnych środków ograniczających ich prawa. Zgodnie z jego treścią zakaz rozporządzania zmierza do wywołania skutków prawnych wobec podmiotów będącymi rezydentami zagranicznymi – czyli wobec spółek kontrolowanych przez pana A.L. – wyłącznie po spełnieniu ściśle określonych warunków: po pierwsze, zakaz może wywoływać skutki prawne bez uprzedniego doręczenia, jedynie jeżeli dopuszcza to zagraniczny porządek prawny(37); po drugie, każdy, któremu doręczono zakaz rozporządzania, może wnosić przed sądem o jego uchylenie lub zmianę(38) i po trzecie, wykonanie zobowiązań umownych za granicą(39) ma być nadal możliwe, niezależnie od wydania zakazu rozporządzania.
46. Omawiany zakaz rozporządzania charakteryzuje się zatem z jednej strony tym, że uwzględnia cechy szczególne prawa procesowego państwa, w którym następuje jego wykonanie (jak na przykład wymogi dotyczące doręczenia), a z drugiej strony pozostawia podmiotom, których to dotyczy, także po doręczeniu znaczną swobodę w kontekście prawa materialnego. Jeżeli na przykład spółka Y, w wyniku zawartych umów dotyczących sposobu wykonywania prawa głosu, byłaby zobowiązana w określonych warunkach do wykonywania prawa głosu na walnym zgromadzaniu akcjonariuszy spółki VB w sposób z góry określony, zakaz rozporządzania, który nie narusza zaciągniętych zobowiązań, nie stałby – jak się wydaje – na przeszkodzie wykonaniu owego zobowiązania.
47. Mając na uwadze powyższe nie wydaje się aby zakaz rozporządzania powodował blokadę materialnoprawną podmiotów trzecich nie biorących udziału w postępowaniu, która mogłaby mieć znaczenie z punktu widzenia porządku publicznego. Przeciwnie: w zakresie, w jakim podmiot trzeci nie bierze udziału w postępowaniu, tak jak na przykład spółka Y, może traktować się jako objęty zakazem rozporządzania, jest to co do zasady skutkiem tego, że, po pierwsze, pan A.L. jest jego „właścicielem ekonomicznym”, że, po drugie, prawo krajowe państwa, w którym orzeczenie ma zostać wykonane – jak się wydaje – uznaję tą pozycję prawną(40), i że, po trzecie, prawo krajowe państwa pochodzenia dopuszcza zmierzający w tym kierunku zakaz rozporządzania. Wynikająca z takiego zakazu ewentualna ingerencja w chronione prawami podstawowymi pozycje prawne przedsiębiorstw niebiorących udziału w postępowaniu, nie następuje w żadnym razie w sposób arbitralny, lecz na podstawie ustawy.
48. Jako że podmioty trzecie wskazane w zakazie rozporządzania mogą oprócz tego w razie potrzeby wnieść środki zaskarżenia przeciwko zakazowi rozporządzania i są ponadto spółkami kapitałowymi, czyli podmiotami niepozbawionymi całkowicie doświadczenia w obrocie gospodarczym, brak jest także jakichkolwiek przesłanek wynikających z uchybień proceduralnych dla przyjęcia naruszenia porządku publicznego. Wniosek ten jest w każdym razie trafny w takim zakresie, w jakim w Anglii nie występują niemożliwe do przezwyciężenia bariery dla korzystania z środków zaskarżania, co należy przyjąć, z uwagi na brak konkretnych wskazówek przeciwnych(41), zgodnie z zasadą wzajemnego zaufania do wymiaru sprawiedliwości państw członkowskich.
49. Przeciwnie, z przywołanego powyżej wyroku Diageo Brands można wywieść nakaz wyczerpania krajowej drogi sądowej w państwie pochodzenia, zanim w ogóle pojawi się możliwość podniesienia zarzutu naruszenia porządku publicznego w państwie wykonania. Przesłanka ta jest też zgodna z nowszym orzecznictwem ETPC dotyczącym art. 6 EKPC, który odpowiada art. 47 karty. Przenosząc te wyroki analogicznie na grunt niniejszego postępowania, nie można przyjąć naruszenia porządku publicznego, gdyż droga sądowa w państwie członkowskim pochodzenia nie została jeszcze wyczerpana.
50. W końcu też nie jest zadaniem Trybunału ocenianie, czy – tak jak to zarzuca w dalszej kolejności Rūdolfs Meroni – treść zakazu rozporządzania jest zbyt mało precyzyjna, aby został on uwzględniony w postępowaniu egzekucyjnym na Łotwie. Nie jest to bowiem zagadnienie, które podlega ocenie w ramach art. 34 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001 na etapie stwierdzania wykonalności.
51. Jest to raczej zagadnienie z zakresu prawa postępowania egzekucyjnego, którego uregulowanie jest nadal zastrzeżone dla państw członkowskich. Przedmiotem niniejszego wniosku prejudycjalnego jest natomiast jedynie zagadnienie stwierdzenia wykonalności, które poprzedza egzekucję. Innymi słowy: okoliczność, że stwierdzi się wykonalność orzeczenia, nie przesądza, że orzeczenie to zostanie wykonane za pomocą takich samym instrumentów postępowania egzekucyjnego, jakie stałyby do dyspozycji w państwie pochodzenia. Decydujące znaczenie dla zagadnienia, czy stwierdzenie wykonalności wchodzi w rachubę ma raczej kwestia, czy w państwie pochodzenia orzeczenie ma charakter orzeczenia wykonalnego(42), co w niniejszej sprawie należy przyjąć. Jeżeli zaś chodzi o podjęcie czynności egzekucyjnych można jednak na etapie następującym po stwierdzeniu wykonalności, tak jak uznał to Trybunał m.in. w wyroku Prism(43), wnosić dalsze (krajowe) środki zaskarżenia oraz zarzuty – być może też takie jak te podnoszone przez Rūdolfsa Meroniego.
52. W świetle powyższych rozważań z perspektywy prawa Unii nie można dopatrzyć się w takiej sprawie, jak ta rozpatrywana w postępowaniu głównym, naruszenia wartości leżących u podstaw porządku prawnego w państwie wezwanym, które może prowadzić w wypadku stwierdzenia wykonalności zakazu rozporządzania do niedopuszczalnych skutków. W konsekwencji więc należy zaprzeczyć istnieniu naruszenia porządku publicznego.
b) W przedmiocie powoływania się na prawa podmiotów trzecich w postępowaniu dotyczącym stwierdzenia wykonalności
53. Nawet w wypadku, gdyby w odniesieniu do praw podmiotów trzecich – w niniejszej sprawie praw spółki Y – należałoby stwierdzić takie naruszenie porządku publicznego, Rūdolfs Meroni, który zgodnie z informacjami zwartymi we wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wykonuje w postępowaniu toczącym się na Łotwie prawa pana A.L., nie mógłby podnosić takiego naruszenia za pomocą środka zaskarżenia wniesionego przeciwko stwierdzeniu wykonalności zakazu rozporządzania skierowanego do pana A.L.
54. Z systematyki rozporządzenia nr 44/2001 wynika bowiem, że sąd rozpatrujący wniosek o stwierdzenie wykonalności nie bada z urzędu danego orzeczenia pod kątem jego zgodności z porządkiem publicznym, lecz to potencjalny dłużnik, wobec którego miałoby zostać wykonane orzeczenie„[d]la zachowania praw […] do obrony” – tak motyw 18 tego rozporządzenia – może podnosić zarzuty skierowane przeciwko stwierdzeniu wykonalności. Uwzględniając powyższe z systematyką rozporządzenia niezgodne byłoby gdyby dłużnik mógł w tym kontekście powoływać się na pozycje prawne podmiotów trzecich, zwłaszcza gdy osoby te same nie wniosły środków zaskarżenia przeciwko stwierdzeniu wykonalności lub też, gdy dane orzeczenie nawet nie zostało jeszcze tym podmiotom doręczone.
55. W tym samym kierunku wskazywał już wyrok Draka NK Cables i in.(44) Trybunału, w którym wierzycielowi dłużnika, wobec którego miałoby zostać wykonane orzeczenie, niebiorącemu udziału w postępowaniu odmówiono udziału w postępowaniu w sprawie stwierdzenia wykonalności orzeczenia (na przykład w celu uniemożliwienia przeprowadzenia postępowania w sprawie stwierdzenia wykonalności przez konkurencyjnego wierzyciela). Doszłoby bowiem do obejścia wymaganego przez Trybunał ograniczenia przedmiotu sporu do uczestników postępowania, jeżeli pozwolono by by uczestnicy powoływali się w postępowaniu toczącym się na podstawie art. 43 i nast. rozporządzenia nr 44/2001 na prawa podmiotów trzecich.
56. Zatem Rūdolfs Meroni – w zakresie, w jakim nie prowadzi postępowania w imieniu spółki Y, na co nic nie wskazuje – nie może powoływać w postępowaniu w sprawie stwierdzenia wykonalności jej interesów jako „praw podmiotów trzecich”. W związku z powyższym zarzuty Rūdolfsa Meroniego dotyczące naruszenia porządku publicznego nie mogłyby zostać uwzględnione w postępowaniu głównym, nawet gdyby były uzasadnione, gdyż za pomocą tych zarzutów dochodzone są prawa osób trzecich, które nie biorą udziału w postępowaniu.
V – Wnioski
57. W świetle powyższych rozważań proponuję, by Trybunał udzielił następujących odpowiedzi na przedłożone mu pytania prejudycjalne:
Zakaz rozporządzania wydany przez sąd państwa członkowskiego jako środek tymczasowej ochrony prawnej bez uprzedniego wysłuchania wszystkich podmiotów, na których prawa zakaz ten może mieć wpływ, nie narusza art. 34 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001 ani art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej przynajmniej w tym wypadku, gdy każdy podmiot, na którego prawa wpływa to orzeczenie, w każdej chwili może wystąpić do sądu państwa wydania orzeczenia sądu o jego zmianę lub uchylenie.
Za pomocą środków zaskarżenia wniesionych przeciwko stwierdzeniu wykonalności podmiot wnoszący środek zaskarżenia można powoływać się jedynie na własne prawa a nie na prawa osób trzecich.