WYROK SĄDU PIERWSZEJ INSTANCJI (czwarta izba)

z dnia 20 marca 2002 r.(*)

Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Rury ciepłownicze – Artykuł 85 traktatu WE (obecnie art. 81 WE) – Naruszenie ciągłe – Bojkot – Dostęp do akt – Grzywna – Wytyczne w sprawie metody ustalania grzywien – Niedziałanie prawa wstecz – Uzasadnione oczekiwania

W sprawie T‑23/99

LR AF 1998 A/S, dawniej Løgstør Rør A/S, z siedzibą w Løgstør (Dania), reprezentowana przez adwokatów D. Waelbroecka oraz H. Peytza, z adresem do doręczeń w Luksemburgu,

strona skarżąca,

przeciwko

Komisji Wspólnot Europejskich, reprezentowanej przez P. Olivera oraz É. Gippiniego Fourniera, działających w charakterze pełnomocników, z adresem do doręczeń w Luksemburgu,

strona pozwana,

mającej za przedmiot, tytułem żądania głównego, wniosek o stwierdzenie nieważności decyzji Komisji 1999/60/WE z dnia 21 października 1998 r. dotyczącej postępowania na podstawie art. 85 traktatu WE (IV/35.691/E-4 – Rury preizolowane) (Dz.U. 1999, L 24, s. 1) lub, tytułem żądania ewentualnego, wniosek o obniżenie grzywny nałożonej na skarżącą na podstawie tej decyzji,

SĄD PIERWSZEJ INSTANCJI

WSPÓLNOT EUROPEJSKICH (czwarta izba),

w składzie: P. Mengozzi, prezes, V. Tiili i R.M. Moura Ramos, sędziowie,

sekretarz: G. Herzig, administrator,

uwzględniając procedurę pisemną i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 25 października 2000 r.,

wydaje następujący

Wyrok

 Okoliczności faktyczne leżące u podstaw sporu

1        Spółka LR AF 1998 A/S, dawniej Løgstør Rør A/S, jest spółką duńską, która w czasie zaistnienia okoliczności faktycznych istotnych dla sprawy produkowała i sprzedawała rury preizolowane, używane między innymi w instalacjach ciepłowniczych.

2        W systemach ciepłowniczych woda ogrzewana w ciepłowni doprowadzana jest podziemnymi rurami do pomieszczeń, które są ogrzewane. Ponieważ temperatura wody (lub pary) transportowanej rurami jest bardzo wysoka, rury muszą być izolowane, by zapewnić oszczędną i bezpieczną dystrybucję. Używane rury są preizolowane, i w tym celu składają się zazwyczaj z rury stalowej otoczonej rurą z tworzywa sztucznego z warstwą pianki izolującej pomiędzy nimi.

3        Rury do instalacji ciepłowniczych są przedmiotem ożywionego handlu pomiędzy państwami członkowskimi. Największe krajowe rynki w Unii Europejskiej to Niemcy, z 40-procentowym zużyciem w skali Wspólnoty, i Dania, z 20-procentowym zużyciem. Dania posiada 50% zdolności produkcyjnej w skali Unii Europejskiej i jest głównym producentem w Unii zaopatrującym wszystkie państwa członkowskie, w których stosowane są instalacje ciepłownicze.

4        Skargą z dnia 18 stycznia 1995 r. szwedzkie przedsiębiorstwo Powerpipe AB poinformowało Komisję, że inni producenci i dostawcy rur ciepłowniczych podzielili rynek europejski, tworząc kartel, oraz że stosują oni uzgodnione praktyki w celu zaszkodzenia jego działalności lub ograniczenia jego działalności do rynku szwedzkiego lub wręcz wyeliminowania go z tego sektora.

5        W dniu 28 czerwca 1995 r., działając na podstawie decyzji Komisji z dnia 12 czerwca 1995 r., urzędnicy tej instytucji i przedstawiciele organów ochrony konkurencji zainteresowanych państw członkowskich przeprowadzili jednocześnie i bez uprzedzenia kontrole w dziesięciu przedsiębiorstwach lub związkach przedsiębiorstw z sektora instalacji ciepłowniczych, w tym skarżącej (zwane dalej „kontrolami”).

6        Następnie na podstawie art. 11 rozporządzenia Rady nr 17 z dnia 6 lutego 1962 r. pierwszego rozporządzenia wprowadzającego w życie art. 85 i 86 traktatu (Dz.U. 1962, 13, s. 204) Komisja zwróciła się do skarżącej i do większości przedsiębiorstw, których dotyczyły sporne fakty, z żądaniem udzielenia informacji.

7        W dniu 20 marca 1997 r. Komisja skierowała pismo w sprawie przedstawienia zarzutów do skarżącej i innych zainteresowanych przedsiębiorstw. Następnie w dniach 24 i 25 listopada 1997 r. odbyło się przesłuchanie zainteresowanych przedsiębiorstw.

8        W dniu 21 października 1998 r. Komisja wydała decyzję 1999/60/WE dotyczącą postępowania na podstawie art. 85 traktatu WE (IV/35.691/E-4 – Rury preizolowane) (Dz.U. 1999, L 24, s. 1), sprostowaną przed jej opublikowaniem decyzją z dnia 6 listopada 1998 r. [C(1998) 3415 wersja ostateczna] (zwaną dalej „decyzją” lub „zaskarżoną decyzją”), w której stwierdzono udział różnych przedsiębiorstw, w tym skarżącej, w powiązanych ze sobą porozumieniach i uzgodnionych praktykach w rozumieniu art. 85 ust. 1 traktatu WE (obecnie art. 81 ust. 1 WE) (zwanych dalej „kartelem”).

9        Według decyzji pod koniec 1990 r. czterech duńskich producentów rur ciepłowniczych zawarło porozumienie mające na celu ogólną współpracę na rynku krajowym. W porozumieniu tym uczestniczyły skarżąca oraz ABB IC Møller A/S – duńska spółka zależna szwajcarsko-szwedzkiej grupy ABB Asea Brown Boveri Ltd (zwana dalej „ABB”), Dansk Rørindustri A/S, znana także jako Starpipe (zwana dalej „Dansk Rørindustri”) i Tarco Energi A/S (zwana dalej „Tarco”, a te cztery przedsiębiorstwa zwane razem „duńskimi producentami”). Jedno z pierwszych podjętych działań miało polegać na koordynacji podnoszenia cen zarówno na rynku duńskim, jak i na rynkach eksportowych. Dla celów podziału rynku duńskiego ustalono i stosowano kwoty, kontrolowane przez „grupę kontaktową” składającą się z osób odpowiedzialnych w zainteresowanych przedsiębiorstwach za sprzedaż. W przypadku każdego projektu handlowego (zwanego dalej „projektem”) przedsiębiorstwo, któremu grupa kontaktowa przydzieliła projekt, informowało pozostałych uczestników o cenie, jaką zamierzało zaproponować, i ci uczestnicy przedkładali wówczas wyższą ofertę, by w ten sposób chronić dostawcę wyznaczonego przez kartel.

10      Według decyzji dwaj producenci niemieccy – grupa Henss/Isoplus (zwana dalej „Henss/Isoplus”) i Pan‑Isovit GmbH – przyłączyli się jesienią 1991 r. do regularnych spotkań duńskich producentów. W ramach tych spotkań miały zostać przeprowadzone negocjacje dotyczące podziału rynku niemieckiego. Negocjacje te zakończyły się w sierpniu 1993 r. zawarciem porozumień ustalających kwoty sprzedaży dla każdego uczestniczącego w nich przedsiębiorstwa.

11      Według decyzji pomiędzy tymi wszystkimi producentami doszło w 1994 r. do porozumienia co do kwot dla całego rynku europejskiego. Ten kartel europejski zorganizowany miał być dwupoziomowo. „Grupa dyrektorów” skupiająca prezesów lub dyrektorów generalnych przedsiębiorstw uczestniczących w kartelu miała dokonywać przydziału kwot dla każdego przedsiębiorstwa zarówno na całym rynku, jak i na poszczególnych rynkach krajowych, a mianowicie na rynkach: austriackim, duńskim, fińskim, niderlandzkim, niemieckim, szwedzkim i włoskim. Dla niektórych rynków krajowych miała zostać utworzona „grupa kontaktowa” składająca się z osób odpowiedzialnych za sprzedaż na poziomie lokalnym, którym powierzono zadanie zarządzania porozumieniami polegające na udzielaniu zamówień i koordynacji ofert przetargowych.

12      W decyzji wspomina się, jeśli chodzi o rynek niemiecki, że w następstwie spotkania w dniu 18 sierpnia 1994 r. sześciu głównych producentów europejskich (ABB, Dansk Rørindustri, Henss/Isoplus, Pan‑Isovit, Tarco i skarżącej) oraz Brugg Rohrsysteme GmbH (zwanej dalej „Brugg”) pierwsze spotkanie grupy kontaktowej dla rynku niemieckiego odbyło się w dniu 7 października 1994 r. Według decyzji spotkania tej grupy były kontynuowane przez długi czas po przeprowadzeniu przez Komisję kontroli pod koniec czerwca 1995 r., chociaż od tej chwili miały one miejsce poza obszarem Unii Europejskiej, w Zurychu. Spotkania w Zurychu miały odbywać się aż do 25 marca 1996 r.

13      Jako jeden z elementów kartelu decyzja przedstawia w szczególności przyjęcie i wykonanie uzgodnionych działań zmierzających do wyeliminowania jedynego dużego przedsiębiorstwa, które w nim nie uczestniczyło, tj. Powerpipe. Komisja zaznacza, że niektórzy uczestnicy kartelu przyjęli do pracy „kluczowych pracowników” Powerpipe i dali mu do zrozumienia, że powinno wycofać się z rynku niemieckiego. W następstwie przydzielenia Powerpipe dużego projektu niemieckiego w marcu 1995 r. miało odbyć się w Düsseldorfie spotkanie, w którym miało wziąć udział sześciu wyżej wskazanych producentów i Brugg. Według Komisji podczas tego spotkania postanowiono o zastosowaniu zbiorowego bojkotu klientów i dostawców Powerpipe. Bojkot ten następnie przeprowadzono.

14      W swojej decyzji Komisja przedstawia powody, dla których można uznać, że nie tylko wyraźne uzgodnienie co do podziału rynków zawarte pomiędzy duńskimi producentami pod koniec 1990 r., ale także uzgodnienia zawarte po październiku 1991 r. mogą być łącznie traktowane jako „porozumienie” zakazane przez art. 85 ust. 1 traktatu. Ponadto Komisja podkreśla, że kartel „duński” i kartel „europejski” nie są niczym innym jak przejawem jednego kartelu, który zapoczątkowany został w Danii, ale którego celem od początku było w dalszej perspektywie rozciągnięcie kontroli uczestników na cały rynek. Zdaniem Komisji nieprzerwane porozumienie pomiędzy producentami wywarło odczuwalny wpływ na handel pomiędzy państwami członkowskimi.

15      Z tych powodów sentencja decyzji brzmi następująco:

„Artykuł 1

ABB Asea Brown Boveri Ltd, Brugg Rohrsysteme GmbH, Dansk Rørindustri A/S, grupa Henss/Isoplus, KE KELIT Kunststoffwerk GmbH, Oy KWH Tech AB, Løgstør Rør A/S, Pan-Isovit GmbH, Sigma Tecnologie di rivestimento Srl i Tarco Energi A/S naruszyły postanowienia art. 85 ust. 1 traktatu poprzez uczestniczenie w sposób i w zakresie wskazanym w uzasadnieniu w powiązanych ze sobą porozumieniach i uzgodnionych praktykach, które zapoczątkowane zostały w listopadzie lub grudniu 1990 r. przez czterech duńskich producentów i rozszerzone zostały następnie na inne rynki krajowe, i do których przyłączyły się Pan‑Isovit i Henss/Isoplus oraz które wreszcie pod koniec 1994 r. doprowadziły do powstania ogólnego kartelu obejmującego cały wspólny rynek.

Czas trwania naruszenia przedstawiał się następująco:

–        w przypadku [...] Løgstør […]: mniej więcej od listopada–grudnia 1990 r., przynajmniej do marca lub kwietnia 1996 r.,

[...]

Głównymi cechami kartelu były:

–        podział pomiędzy producentów różnych rynków krajowych, a następnie całego rynku europejskiego poprzez system kwot,

–        przydział rynków krajowych niektórym producentom i zorganizowanie wycofania się innych producentów,

–        ustalanie cen towaru i każdego projektu,

–        przydział zamówień wyznaczonym producentom i posługiwanie się procedurami przetargowymi w celu udzielenia tym producentom zamówienia,

–        dla celów ochrony kartelu przed konkurencją ze strony jedynego dużego przedsiębiorstwa nieuczestniczącego w tym kartelu – Powerpipe AB – przyjęcie i wykonanie uzgodnionych działań zmierzających do stworzenia przeszkód dla działalności handlowej, szkodzenia prawidłowemu funkcjonowaniu lub zwyczajnie wyeliminowania tego przedsiębiorstwa z rynku.

[...]

Artykuł 3

Z powodu stwierdzonego w art. 1 naruszenia zostają nałożone na przedsiębiorstwa wymienione w tym artykule następujące grzywny:

[...]

g)      [Løgstør] – grzywna w wysokości 8 900 000 ECU;

[...]”.

16      Decyzja została notyfikowana skarżącej pismem z dnia 12 listopada 1998 r., doręczonym jej następnego dnia.

 Przebieg postępowania i żądania stron

17      Pismem złożonym w sekretariacie Sądu w dniu 21 stycznia 1999 r. skarżąca wniosła niniejszą skargę.

18      Siedem z dziewięciu innych przedsiębiorstw pociągniętych do odpowiedzialności z tytułu naruszenia również wniosło skargę na decyzję (sprawy T‑9/99, T‑15/99, T‑16/99, T‑17/99, T‑21/99, T‑28/99 i T‑31/99).

19      Na podstawie sprawozdania sędziego sprawozdawcy Sąd (czwarta izba) zdecydował o otwarciu procedury ustnej oraz w ramach środków organizacji postępowania wezwał strony do udzielenia odpowiedzi na pytania zadane na piśmie i do przedstawienia pewnych dokumentów. Strony spełniły te żądania.

20      Na jawnej rozprawie w dniu 25 października 2000 r. wysłuchane zostały wystąpienia stron i ich odpowiedzi na pytania Sądu.

21      Skarżąca wnosi do Sądu o:

–        stwierdzenie nieważności zaskarżonej decyzji, w zakresie w jakim jest do niej adresowana;

–        ewentualnie – istotne obniżenie kwoty nałożonej na nią grzywny;

–        obciążenie pozwanej kosztami postępowania.

22      Pozwana wnosi do Sądu o:

–        oddalenie skargi;

–        obciążenie skarżącej kosztami postępowania.

 Co do istoty

23      Skarżąca przytacza w istocie pięć zarzutów. Zarzut pierwszy opiera się na błędach dotyczących okoliczności faktycznych przy zastosowaniu art. 85 ust. 1 traktatu. Zarzut drugi opiera się na naruszeniu prawa do obrony. Zarzut trzeci opiera się na naruszeniu zasad ogólnych i błędach dotyczących okoliczności faktycznych przy ustalaniu kwoty grzywny. Zarzut czwarty opiera się na naruszeniu obowiązku uzasadnienia przy ustalaniu kwoty grzywny. Wreszcie zarzut piąty opiera się na tym, że stopa odsetek zastosowana do grzywny w razie braku natychmiastowej zapłaty jest wygórowana.

I –  W przedmiocie zarzutu pierwszego opartego na błędach dotyczących okoliczności faktycznych przy zastosowaniu art. 85 ust. 1 traktatu

A –  W przedmiocie mechanizmu wyrównawczego w ramach kartelu duńskiego

1.     Argumenty stron

24      Skarżąca zauważa, że Komisja popełniła błąd, utrzymując w motywie 35 decyzji, że pod koniec 1991 r. uczestniczyła ona w mechanizmie wyrównawczym. Gdy Tarco zażądała wyrównania za utracony przez nią udział rynkowy, skarżąca zaproponowała jedynie wycofanie – na korzyść Tarco – oferty złożonej na rynku islandzkim, o której wiedziała już, że została odrzucona przez klienta islandzkiego. Jakkolwiek omawiane były inne mechanizmy wyrównawcze, ostatecznie skarżąca nie dokonała żadnej płatności na rzecz Tarco. Zdaniem skarżącej świadczy to o tym, że nie miała ona zamiaru uczestniczyć w systemie wyrównawczym i że faktycznie tego nie uczyniła.

25      Pozwana zauważa, że wyjaśnienia udzielone przez skarżącą są niewystarczające, jako że ona sama przyznaje, iż dyskutowała z Tarco na temat wyrównań i zaproponowała wycofanie się z postępowania przetargowego. Argument, że żadne wyrównanie pieniężne nie zostało zapłacone, nie przeczy analizie systemu wyrównawczego dokonanej w decyzji.

2.     Ocena Sądu

26      Należy zauważyć, że w motywie 35 decyzji Komisja utrzymuje, iż w przypadku kartelu na rynku duńskim niezaprzeczalne jest, że pod koniec 1991 r. został ustanowiony mechanizm wyrównawczy, jednakże szczegółowe zasady dokonywania wyrównań pozostają niejasne. W tym względzie Komisja odsyła, po pierwsze, do oświadczeń Tarco, według której płatności wyrównawcze były dokonywane w gotówce, na które wystawiane były faktury za fikcyjne dostawy rur, a po drugie, do odpowiedzi skarżącej z dnia 2 października 1997 r. na żądanie udzielenia informacji z dnia 26 sierpnia 1997 r., zgodnie z którym żądaniu wyrównania zgłoszonemu przez Tarco uczyniono zadość poprzez uwzględnienie zamówień złożonych już przez skarżącą u Tarco oraz przez zrzeczenie się przez skarżącą jej udziału we wspólnym projekcie w Islandii (motyw 35 akapit drugi decyzji). Następnie Komisja doszła do wniosku, że niezależnie od dokładnej procedury obowiązującej w ramach systemu wyrównawczego w 1991 r. na rok 1992 uzgodniony został nowy system, zgodnie z którym nadwyżkowy udział w rynku był przenoszony na kolejny rok i przyznawany producentom, którzy nie osiągnęli przydzielonej kwoty (motyw 35 akapit trzeci decyzji).

27      Siłą rzeczy należy stwierdzić, że skarżąca przyznaje, iż w trakcie dyskusji z Tarco mającej miejsce po tym, jak ta ostatnia zażądała wyrównania za utracone projekty, udało jej się spełnić to żądanie, oświadczając, że wycofa ona swoją ofertę odnoszącą się do projektu islandzkiego.

28      Nawet jeśli skarżąca wiedziała, że w żadnym wypadku nie otrzyma tego projektu do realizacji i nawet jeśli po dyskusjach z Tarco nie została uiszczona żadna płatność, nie można kwestionować tego, że skarżąca zrezygnowała z projektu na korzyść Tarco, aby spełnić żądanie wyrównania, które opierało się na mechanizmie wypracowanym w ramach kartelu.

29      W związku z tym Komisja słusznie stwierdziła, że nie ulega wątpliwości, iż został ustanowiony mechanizm wyrównawczy, nawet jeśli szczegółowe zasady dokonywania wyrównań pozostają niejasne.

30      Wobec tego należy oddalić tę część zarzutu podniesioną przez skarżącą.

B –  W przedmiocie istnienia nieprzerwanego kartelu od 1990 do 1996 r.

31      Skarżąca kwestionuje swój udział w naruszeniu art. 85 traktatu w nieprzerwanym okresie „od listopada–grudnia 1990 r., przynajmniej do marca lub kwietnia 1996 r.”. Zdaniem skarżącej istniały dwa odrębne kartele, z których jeden ograniczał się do rynku duńskiego i trwał od stycznia 1991 r. do kwietnia 1993 r., zaś drugi rozciągał się na rynek europejski i trwał od marca 1995 r. do listopada lub grudnia 1995 r., i – jeśli chodzi o Danię i Niemcy – został uzupełniony współpracą, która rozpoczęła się pod koniec 1994 r. i miała miejsce sporadycznie do marca 1996 r.

32      Najpierw należy zbadać argumenty dotyczące udziału skarżącej w działalności kartelu poza rynkiem duńskim w okresie od 1990 r. do 1993 r., następnie argumenty dotyczące zawieszenia jej udziału w 1993 r., jak również stworzenia kartelu europejskiego od 1994 r., oraz wreszcie argumenty dotyczące czasu trwania i ciągłości kartelu.

1.     W przedmiocie udziału w kartelu poza rynkiem duńskim w okresie od 1990 do 1993 r.

–       Argumenty stron

33      Skarżąca zauważa, że w okresie od 1991 r. do 1993 r. zainteresowane przedsiębiorstwa podjęły wprawdzie szereg prób w celu nawiązania współpracy w Niemczech, ale próby te zakończyły się niepowodzeniem i konkurencja nie została zakłócona w tym okresie. Skarżąca nie życzyła sobie porozumienia w sprawie podziału rynku, ponieważ sądziła, że jest w stanie zwiększyć swój udział w rynku. Podczas spotkań, w których wzięła udział, zachowywała się biernie i nie podjęła żadnych zobowiązań.

34      Po pierwsze, skarżąca twierdzi, że nie uczestniczyła w porozumieniu w sprawie podwyższenia cen na rok 1991, w tym cen na rynkach eksportowych. W opinii skarżącej Komisja niesłusznie powołuje się w tym względzie na notatkę sporządzoną w dniu 22 listopada 1990 r. na spotkaniu podkomitetu duńskiej rady ds. ogrzewania miejskiego (stowarzyszenia niemającego związku z kartelem), gdyż podwyżki cen zapowiedziane przez producentów przy tej okazji zostały postanowione jednostronnie. Jeśli chodzi o podwyżki cen skarżącej, które weszły w życie w dniu 12 listopada 1990 r., świadczy o tym fakt, iż nowe ceny zostały opublikowane już przed tym spotkaniem. Skarżąca dodaje, że producenci nie mogli „skoordynować” podwyżek cen, które zostały już postanowione przez każdego z nich. Przeciwne oświadczenie Tarco, na którym opiera się również Komisja, jest – według skarżącej – nieprawdziwe. Co więcej, osoba, która podpisała to oświadczenie, nie wchodziła w owym czasie w skład personelu Tarco i nie była obecna na spotkaniu.

35      W okresie od 1991 r. do 1993 r. jedyne naruszenia poza rynkiem duńskim stanowiły porozumienie dotyczące Niemiec i mające na celu podwyższenie cen brutto od dnia 1 stycznia 1992 r. oraz porozumienie z dnia 14 października 1991 r. w sprawie współpracy we Włoszech, odnoszące się do projektu w Turynie. Porozumienie w sprawie list cen brutto zostało zawarte dopiero na spotkaniu w dniu 10 grudnia 1991 r. Jednakże na spotkaniu tym nie zawarto porozumienia w sprawie list wspólnych cen ani w sprawie programu spotkań miesięcznych. Zdaniem skarżącej porozumienie w sprawie list cen brutto nie miało prawdopodobnie bezpośredniego wpływu na rynek niemiecki, ponieważ skarżąca sprzedawała na nim swoje produkty za pośrednictwem niezależnego dystrybutora, który ustalał swoje własne ceny końcowe, i ponieważ podwyżki cen zgodne z listami zostały skompensowane rabatami, których skarżąca udzieliła swojemu dystrybutorowi niemieckiemu. Jeśli chodzi o projekt w Turynie, według skarżącej był to odizolowany przypadek współpracy, niemający żadnego wpływu na rynek.

36      Po drugie, skarżąca utrzymuje, że nie uczestniczyła w porozumieniu dotyczącym podziału rynku niemieckiego na rok 1994, jak twierdzi to Komisja w motywach 50 i 51 decyzji. Nie przypomina ona sobie spotkań opisanych w motywach 49 i 50 decyzji, które miały mieć miejsce w Kopenhadze w dniu 30 czerwca 1993 r. i w Zurychu w dniu 18 lub 19 sierpnia 1993 r. Nie wyraziła ona również zgody na sporządzenie jednolitej listy cen ani na opracowanie systemu sankcji. Dokument figurujący w załączniku 7 do uwag skarżącej do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, który Komisja wskazała jako dowód treści takiego porozumienia, stanowi jedynie propozycję ABB, która została później przedstawiona skarżącej (zwana dalej „propozycją ABB”). Odmowa podpisania takiego porozumienia przez skarżącą nie pozostaje w sprzeczności z jej zgodą na audyt zainicjowany przez członków kartelu i przeprowadzony przez szwajcarskich audytorów w celu uzyskania danych liczbowych o całkowitym rozmiarze rynku niemieckiego ani z faktem, że Pan-Isovit miała wrażenie, iż skarżąca dążyła do porozumienia. Skarżąca udawała bowiem, że jest zainteresowana porozumieniem na warunkach, o których wiedziała, że są nie do zaakceptowania przez niemieckie przedsiębiorstwa kartelu. Na krótkim spotkaniu w dniu 8 września 1993 r., w którym wzięła udział skarżąca, oświadczyła ona, iż nie chce zawrzeć żadnego porozumienia w odniesieniu do rynku niemieckiego. Na spotkaniu w dniu 29 września 1993 r. skarżąca ponownie odmówiła przyjęcia propozycji ABB. Skarżąca wnioskuje z tego, że nie tylko odmówiła zaakceptowania porozumienia o podziale rynku w Niemczech, ale wręcz zniweczyła próby zawarcia takiego porozumienia.

37      Zdaniem skarżącej sam udział w spotkaniach o antykonkurencyjnym przedmiocie nie może prowadzić do pociągnięcia jej do odpowiedzialności jako uczestnika kartelu, ponieważ przy licznych okazjach wyjaśniła innym uczestnikom, że nie jest zainteresowana realizacją planowanej współpracy, dystansując się tym samym „publicznie” od treści dyskusji, które miały miejsce podczas spotkań. Ponadto dyskusje te nigdy do niczego nie doprowadziły i nie miały żadnego wpływu na rynek.

38      Pozwana zauważa, że jeśli chodzi o współpracę poza Danią między 1991 a 1993 r., wyraźne porozumienie zostało zawarte, najpierw między duńskimi producentami, w sprawie podwyższenia cen wywozowych na początku 1991 r., a następnie w sprawie podwyższenia cen w Niemczech od stycznia 1992 r., w sprawie ustalania cen i podziału projektów we Włoszech oraz w sprawie systemu kwot w formie udziałów w rynku na rok 1994. Porozumień tych nie można uznać za odizolowane zdarzenia. Skarżąca uczestniczyła bowiem w licznych regularnych spotkaniach w ramach kartelu, który od jesieni 1991 r. rozciągnął formalną współpracę duńskich producentów na rynek niemiecki.

–       Ocena Sądu

39      Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, jeśli przedsiębiorstwo uczestniczy w spotkaniach przedsiębiorstw, które mają antykonkurencyjny cel, nawet nie biorąc w nich czynnego udziału, i nie dystansuje się publicznie od treści tych spotkań, dając w ten sposób do zrozumienia innym uczestnikom, że zgadza się z wynikiem tych spotkań i że się do niego zastosuje, można uznać za udowodnione, że bierze udział w kartelu będącym rezultatem tych spotkań (zob. wyroki Sądu z dnia 17 grudnia 1991 r. w sprawie T‑7/89 Hercules Chemicals przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1711, pkt 232, z dnia 10 marca 1992 r. w sprawie T‑12/89 Solvay przeciwko Komisji, Rec. s. II‑907, pkt 98, i z dnia 6 kwietnia 1995 r. w sprawie T‑141/89 Tréfileurope przeciwko Komisji, Rec. s. II‑791, pkt 85 i 86).

40      W tym kontekście należy ocenić w odniesieniu do okresu od października 1991 r. do października 1993 r. dowody zebrane przez Komisję i wnioski, które z nich wyciągnęła w motywie 38 i nast. decyzji.

41      W pierwszej kolejności należy stwierdzić, iż w motywach 31, 38 i 135 decyzji Komisja słusznie doszła do wniosku, że skarżąca uczestniczyła w podwyżkach cen na rynkach eksportowych uzgodnionych przez duńskich producentów.

42      Skarżąca nie kwestionuje bowiem, że uczestniczyła w spotkaniu w dniu 22 listopada 1990 r., z którego protokół (załącznik 19 do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów) zawiera listę podwyżek cen, na której dla każdego duńskiego producenta zarówno w kolumnie zatytułowanej „Dania”, jak i w kolumnie zatytułowanej „Wywóz”, wymienione są jeden lub dwa procenty opatrzone datą. Wniosek wyciągnięty przez Komisję z tego dokumentu, zgodnie z którym uczestnicy tego spotkania zgodzili się skoordynować podwyżkę swoich cen na rynkach eksportowych, potwierdza oświadczenie złożone przez Tarco, zgodnie z którym uczestnicy tego spotkania doszli do porozumienia w kwestii uzgodnionych podwyżek ich cen podstawowych zarówno dla sprzedaży krajowej, jak i dla sprzedaży wywozowej (odpowiedź Tarco z dnia 26 kwietnia 1996 r. na żądanie udzielenia informacji z dnia 13 marca 1996 r., zwana dalej „odpowiedzią Tarco”).

43      Skarżąca nie może podważyć wniosku Komisji, twierdząc, że podwyżka cen wywozowych nie została „uzgodniona” podczas wspomnianego spotkania. Należy bowiem zauważyć, że Komisja ograniczyła się do stwierdzenia, iż duńscy producenci „skoordynowali” swoje podwyżki cen wywozowych, co oznacza, że uczestnicy doszli do porozumienia przynajmniej w kwestii sposobu, w jaki będą dokonywane planowane podwyżki cen, co jednak nie znaczy, że podczas spotkania, o którym mowa, jego uczestnicy porozumieli się również co do zasady lub co do dokładnego procentu podwyżek cen. Z protokołu ze spotkania z dnia 22 listopada 1990 r. wynika, że uczestnicy podali w każdym razie do wiadomości daty, w których zamierzali dokonać podwyżki cen, oraz ewentualnie przewidziane stopnie tej podwyżki. Komisja miała zatem prawo stwierdzić, że doszło do uzgodnionej podwyżki cen.

44      Argument skarżącej, jakoby opublikowała już listę podwyższonych cen przed spotkaniem komitetu w dniu 22 listopada 1990 r., nie ma znaczenia dla sprawy. Z jednej strony bowiem skarżąca nie sprecyzowała, w jakim stopniu lista cen opublikowana w języku duńskim w dniu 12 listopada 1990 r. miała również zastosowanie do sprzedaży wywozowej, jako że podczas spotkania w dniu 22 listopada 1990 r. uznano za konieczne zajęcie się cenami wywozowymi niezależnie od cen dla rynku duńskiego. Z drugiej strony data wejścia w życie tej listy (12 listopada 1990 r.) odpowiada dacie wymienionej w protokole ze spotkania z dnia 22 listopada 1990 r. w odniesieniu do podwyżki cen skarżącej dla rynku duńskiego, podczas gdy wszystkie podwyżki cen zapowiedziane w kolumnie zatytułowanej „Wywóz” miały wejść w życie w późniejszej dacie (w dniu 1 grudnia 1990 r. w przypadku Dansk Rørindustri i w dniu 1 stycznia 1991 r. w przypadku Tarco i skarżącej). Skarżąca nie może zatem twierdzić, iż dokonała podwyżki cen wywozowych, nie wiedząc o tym, że inni producenci zamierzali postąpić w ten sam sposób.

45      W tym względzie należy jeszcze zauważyć, że wbrew temu, co twierdzi skarżąca, na wartość dowodową odpowiedzi Tarco nie ma żadnego wpływu fakt, iż osoba, która ją podpisała, nie była obecna na spotkaniu w dniu 22 listopada 1990 r. ani nie wchodziła w skład personelu Tarco w owym czasie. Jako że odpowiedź ta została udzielona w imieniu przedsiębiorstwa jako takiego, ma ona większą wiarygodność od wiarygodności, jaką mogłaby mieć odpowiedź udzielona przez członka personelu przedsiębiorstwa, niezależnie od jego osobistego doświadczenia lub opinii. Ponadto w swojej odpowiedzi przedstawiciele Tarco wyraźnie wspomnieli, że stanowi ona wynik wewnętrznego dochodzenia przeprowadzonego przez przedsiębiorstwo.

46      W drugiej kolejności należy zauważyć, iż skarżąca przyznaje, że uczestniczyła w porozumieniu w sprawie podwyższenia cen brutto w Niemczech od dnia 1 stycznia 1992 oraz w porozumieniu w sprawie współpracy z października 1991 r. odnoszącym się do projektu w Turynie.

47      W tym względzie argument, jakoby sporne porozumienia nie miały wpływu na rynek, jest bez znaczenia. Podobnie argument, że po porozumieniu w sprawie podwyższenia cen brutto na rynku panowała ożywiona konkurencja, która doprowadziła do obniżki cen, jest chybiony. W celu zastosowania art. 85 ust. 1 traktatu uwzględnienie rzeczywistych skutków porozumienia jest zbędne, jeżeli okazuje się, że jego celem jest zapobieżenie, ograniczenie lub zakłócenie konkurencji wewnątrz wspólnego rynku (wyroki Trybunału: z dnia 13 lipca 1966 r. w sprawach połączonych 56/64 i 58/64 Consten i Grundig przeciwko Komisji, Rec. str. 429, 496, z dnia 8 lipca 1999 r. w sprawie C‑49/92 P Komisja przeciwko Anic Partecipazioni, Rec. s. I‑4125, pkt 99, i w sprawie C‑199/92 P Hüls przeciwko Komisji, Rec. s. I‑4287, pkt 178; wyrok Sądu z dnia 23 lutego 1994 r. w sprawach połączonych T‑39/92 i T‑40/92 CB i Europay przeciwko Komisji, Rec. s. II‑49, pkt 87). W odniesieniu do porozumienia w sprawie podwyższenia cen brutto w Niemczech należy zauważyć, iż fakt, że przedsiębiorstwo uczestniczące wraz z innymi w spotkaniach, w których trakcie podejmowane są decyzje w sprawie cen, nie respektuje ustalonych cen, nie może podważyć antykonkurencyjnego celu tych spotkań i tym samym udziału zainteresowanego przedsiębiorstwa w uzgodnieniach, ale służy co najwyżej udowodnieniu, że przedsiębiorstwo to nie wprowadziło w życie danych porozumień (wyrok Sądu z dnia 6 kwietnia 1995 r. w sprawie T‑148/89 Tréfilunion przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1063, pkt 79).

48      Ponadto ważności decyzji, jeśli chodzi o porozumienie w sprawie podwyższenia cen brutto w Niemczech, nie może podważyć twierdzenie skarżącej, zgodnie z którym to porozumienie nie zawiera wszystkich elementów wymienionych przez Komisję w motywie 44 akapit drugi decyzji. Istotne elementy porozumienia, które zgodnie z odpowiedzią ABB z dnia 4 czerwca 1996 r. na żądanie udzielenia informacji z dnia 13 marca 1996 r. (zwaną dalej „odpowiedzią ABB”) zostały w zasadzie uzgodnione na spotkaniu w dniu 9 lub 10 października 1991 r., znajdują się w krótkich odręcznych notatkach dotyczących spotkania z dnia 10 grudnia 1991 r. zrobionych przez skarżącą (załącznik 36 do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów), w których wymienione są między innymi „Lista cen minimalnych dla klientów”, „Ceny fabryczne +7%”, „Spotkanie(a) miesięczne” i „Lista 13.1.92”. Nawet jeśli porozumienie zostało zawarte wyłącznie w sprawie podwyższenia cen brutto, nie powoduje to nieważności decyzji, gdyż z jej motywu 137 akapit trzeci wynika, że w odniesieniu do tego okresu Komisja uznała za porozumienie w rozumieniu art. 85 traktatu jedynie porozumienie w sprawie podwyższenia cen w Niemczech od dnia 1 stycznia 1992 r. Podobnie fakt, że takie porozumienie zostało zawarte podczas spotkania w dniu 10 grudnia 1991 r., a nie podczas spotkania w dniu 9 lub 10 października 1991 r., nie powoduje nieważności wniosku, który Komisja wyciągnęła z tego następstwa spotkań i zgodnie z którym kartel duński, w którym uczestniczyła skarżąca w tym czasie, został uzupełniony w pewnym momencie jesienią 1991 r. porozumieniem w sprawie podwyższenia cen brutto na rynku niemieckim. Ponadto nie jest kwestionowane, że to porozumienie, które w każdym razie zostało zawarte najpóźniej w grudniu 1991 r., było już przedmiotem dyskusji na spotkaniu w dniu 9 lub 10 października 1991 r.

49      W trzeciej kolejności wydaje się, że Komisja należycie udowodniła, iż pod koniec roku 1993 skarżąca była stroną porozumienia w sprawie podziału rynku niemieckiego.

50      W tej kwestii należy zauważyć, iż ABB przyznała, że po przeprowadzeniu audytu, w którego wyniku ustalono przychody każdego producenta w 1992 r., w dniu 18 sierpnia 1993 r. producenci zawarli porozumienie w sprawie podziału rynku niemieckiego zgodnie z udziałami w rynku otrzymanymi w 1992 r., w sprawie przygotowania nowej jednolitej listy cen i w sprawie późniejszego wypracowania systemu sankcji (odpowiedź ABB). Według ABB negocjacje w sprawie przydziału udziałów w rynku były kontynuowane podczas spotkań, które odbyły się w dniu 8 lub 9 września 1993 r. w Kopenhadze, a następnie we Frankfurcie (odpowiedź ABB).

51      W odniesieniu do audytu ustalającego przychody uzyskane w 1992 r. należy stwierdzić, że opis przedstawiony przez ABB odpowiada wnioskom, które powinny zostać wyciągnięte z notatki ABB IC Møller z dnia 19 sierpnia 1993 r. (załącznik 53 do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów) zawierającej tabelę, w której dla duńskich producentów oraz dla Pan-Isovit i Henss/Isoplus podane są obroty i udział w rynku na rok 1992, jak również liczba przedstawiająca udział w rynku przewidziany na rok 1994. Według ABB dane na temat obrotów i udziałów w rynku zainteresowanych przedsiębiorstw zostały dostarczone przez szwajcarskie biuro audytorskie (odpowiedź ABB z dnia 4 czerwca 1996 r.). Na stronie 36 uwag do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów skarżąca potwierdziła istnienie audytu sprzedaży przeprowadzonego przez szwajcarskie biuro audytorskie. Jeśli chodzi o przedmiot tego audytu, wiarygodności wyjaśnienia udzielonego przez ABB nie może podważyć twierdzenie skarżącej, jakoby poprosiła ona jedynie o audyt sprzedaży swojego dystrybutora w Niemczech, aby dostarczyć wiarygodnych danych o całkowitym rozmiarze rynku niemieckiego. Trudno bowiem sobie wyobrazić, że przedsiębiorstwo współpracuje ze spółką audytorską, której udostępnia dane na temat swoich obrotów jedynie w tym celu, by móc następnie ustalić swój własny udział w rynku w stosunku do całkowitego rynku, podczas gdy inne przedsiębiorstwa, które zgodziły się na ten sam audyt, wychodzą z założenia, iż zostaną im przekazane wszystkie informacje na temat udziałów w rynku.

52      Następnie jeśli chodzi o zawarcie porozumienia co do zasady w sprawie podziału rynku, tezę ABB przedstawioną w jej odpowiedzi, że przedsiębiorstwa porozumiały się w sierpniu 1993 r. w kwestii podziału rynku niemieckiego, nawet jeśli dokładne udziały w rynku każdego uczestnika były jeszcze przedmiotem negocjacji, które były kontynuowane ze spotkania na spotkanie, potwierdzają nie tylko informacje na temat udziałów w rynku na rok 1994 zawarte w wyżej wskazanej notatce ABB IC Møller, ale również notatka z dnia 18 sierpnia 1993 r. pochodząca od Pan-Isovit (załącznik 52 do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów) i propozycja ABB, które świadczą łącznie o tym, że w sierpniu i we wrześniu 1993 r. kontynuowane były negocjacje w przedmiocie przydziału udziałów rynkowych w Niemczech.

53      Z jednej strony istnienie takich negocjacji potwierdza wyżej wskazana notatka z dnia 18 sierpnia 1993 r., sporządzona przez Pan-Isovit dla jej spółki dominującej, dotycząca wizyty złożonej skarżącej w dniu 3 sierpnia 1993 r., z której wynika, iż Pan-Isovit była poinformowana o tym, że skarżąca była „co do zasady zainteresowana porozumieniami w sprawie cen, ale wyłącznie jeśli [jej] udział w rynku [...] [będzie] adekwatny” oraz że „w porozumieniu z ABB stara[ła] się ona przejąć kontrolę nad Tarco w Danii i w Niemczech”.

54      Z drugiej strony propozycja ABB potwierdza, że jeśli chodzi o podział rynku, we wrześniu 1993 r. do przedyskutowania pozostawała jedynie wysokość indywidualnych kwot. W tym względzie należy zauważyć, że propozycja ABB, która dotyczyła systemu podziału rynku niemieckiego opartego na audycie dotyczącym przychodów, na płatnościach, które należało uiścić w przypadku przekroczenia przydzielonych kwot oraz na wspólnej liście cen, wpłynęła do skarżącej – zgodnie z jej uwagami do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów – we wrześniu 1993 r. i była popierana przez Pan-Isovit i Henss/Isoplus. W odniesieniu do udziałów w rynku należy zauważyć, że procenty przytoczone w tej propozycji odpowiadają liczbom figurującym w wyżej wskazanej notatce ABB IC Møller („26” dla Pan-Isovit, „25” dla ABB Isolrohr, „12” dla skarżącej, „4” dla Dansk Rørindustri/Starpipe), z wyjątkiem danych odnoszących się do Tarco i Henss/Isoplus, którym zgodnie z ostatnio wymienionym dokumentem przydzielono, odpowiednio, „17” i „16”, podczas gdy w propozycji ABB jest mowa o „17,7%” i „15,3%”. Co do podwyższenia udziału Tarco należy stwierdzić, że zgodnie z oświadczeniami ABB zawartymi w jej odpowiedzi liczby na rok 1994 figurujące w notatce ABB IC Møller „odzwierciedlają porozumienie zawarte podczas spotkania w dniu 18 sierpnia [1993 r.], na podstawie którego te udziały w rynku – z niewielkimi dostosowaniami w wyniku dyskusji odbytych na tym spotkaniu – miały zostać utrzymane dla roku 1994” oraz że przedmiotem spotkania w dniu 8 lub 9 września 1993 r. „zdaje się być kontynuacja negocjacji na temat przydziału udziałów w rynku w następstwie sprawozdania [szwajcarskiego biura audytorskiego]: Tarco nalegała podobno, by przydzielono jej 18% rynku niemieckiego”. Mając na uwadze zgodność oświadczeń ABB z jednej strony i podwyższenia udziału Tarco zaproponowanego przez ABB, Pan Isovit i Henss/Isoplus we wrześniu 1993 r. w porównaniu z udziałem wymienionym w sierpniu 1993 r. w notatce ABB IC Møller z drugiej strony, należy wyciągnąć wniosek, że po spotkaniach, które miały miejsce w sierpniu i we wrześniu 1993 r., istniało porozumienie mające na celu podział rynku niemieckiego, nawet jeśli nadal toczyła się dyskusja na temat kwot.

55      Argument skarżącej, że nie zaakceptowała systemu na warunkach zawartych w propozycji ABB, jest bez znaczenia. Następujące po sobie spotkania, podczas których przedsiębiorstwa dyskutowały na temat podziału udziałów w rynku, nie byłyby możliwe, gdyby w owym czasie uczestnicy tych spotkań nie wykazywali wspólnej woli ograniczenia sprzedaży na rynku niemieckim w drodze przydziału udziałów w rynku poszczególnym podmiotom gospodarczym.

56      Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, aby istniało porozumienie w rozumieniu art. 85 ust. 1 traktatu, wystarczy, by zainteresowane przedsiębiorstwa wyraziły wspólną wolę zachowywania się na rynku w określony sposób (zob. na przykład wyroki Trybunału z dnia 15 lipca 1970 r. w sprawie 41/69 ACF Chemiefarma przeciwko Komisji, Rec. s. 661, pkt 112, z dnia 29 października 1980 r. w sprawach połączonych od 209/78 do 215/78 i 218/78 Van Landewyck przeciwko Komisji, Rec. s. 3125, pkt 86, ww. wyrok w sprawie Komisja przeciwko Anic Partecipazioni, pkt 130; wyrok Sądu z dnia 24 października 1991 r. w sprawie T‑1/89 Rhône Poulenc przeciwko Komisji, Rec. s. II-867, pkt 120).

57      W tych okolicznościach Komisja słusznie wywnioskowała z kontynuacji spotkań w przedmiocie przydziału udziałów w rynku w sierpniu i we wrześniu 1993 r., że między uczestnikami tych spotkań istniało porozumienie, które odnosiło się przynajmniej do zasady podziału rynku niemieckiego.

58      Prawdą jest, że Komisja nie udowodniła, że takie porozumienie co do zasady istniało w odniesieniu do systemu płatności, które należało uiścić w przypadku przekroczenia przydzielonych kwot i w odniesieniu do wspólnej listy cen. Niemniej nie może to prowadzić do nieważności wniosków przedstawionych w decyzji, gdyż z motywu 137 akapit trzeci decyzji wynika, że Komisja uznała za porozumienie w rozumieniu art. 85 traktatu – w sierpniu 1993 r. – jedynie porozumienie w sprawie systemu kwot w formie udziałów w rynku.

59      W kwestii udziału skarżącej w takim porozumieniu co do zasady w sprawie podziału rynku niemieckiego należy zauważyć, że jej obecność na spotkaniach w dniu 30 czerwca i 18 lub 19 sierpnia 1993 r., o których sobie podobno nie przypomina, została potwierdzona przez ABB w jej odpowiedzi, zaś jeśli chodzi o spotkanie w dniu 8 lub 9 września 1993 r. – to ona sama przyznała, że była na nim obecna.

60      W tym względzie należy zauważyć, że nawet jeśli skarżąca nie była obecna na spotkaniach w dniu 30 czerwca i 18 lub 19 sierpnia 1993 r., z akt sprawy wynika, iż była ona jednak włączona w negocjacje, w których ramach mieściły się te dwa spotkania. Po pierwsze, należy bowiem stwierdzić, że skarżąca, udzielając latem 1993 r. zgody na audyt jej sprzedaży na rynku niemieckim, zastosowała się do decyzji podjętej w tym względzie podczas spotkania w dniu 30 czerwca 1993 r. Po drugie, skarżąca przyznała, iż podczas spotkania z ABB w czerwcu 1993 r. podział rynku niemieckiego był przedmiotem dyskusji, w trakcie której oświadczyła ona, iż nie zamierza zaakceptować podziału tego rynku pomiędzy przedsiębiorstwa niemieckie z jednej strony i przedsiębiorstwa duńskie z drugiej strony w stosunku mniejszym od „60–40” (uwagi do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów). Podział według takiego kryterium był jednocześnie planowany przez ABB, która w swojej notatce z dnia 2 lipca 1993 r. w ramach przygotowań do spotkania ze skarżącą (załącznik 48 do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów) twierdzi, że skarżąca chciała faktycznie wyższego udziału w rynku. Otóż z tego dokumentu, jak również z notatki Pan-Isovit z dnia 18 sierpnia 1993 r. wynika, że nawet jeśli przed spotkaniem w dniu 18 lub 19 sierpnia 1993 r. nie było jeszcze porozumienia w sprawie podziału rynku niemieckiego, skarżąca zaliczała się do przedsiębiorstw, które dążyły do osiągnięcia takiego porozumienia.

61      W tych okolicznościach skarżąca nie może uchylić się od odpowiedzialności z tytułu porozumienia co do zasady w sprawie podziału rynku niemieckiego, utrzymując, iż podczas spotkania w dniu 8 lub 9 września 1993 r. oświadczyła, że nie zamierza zawrzeć żadnego porozumienia w Niemczech oraz że na spotkaniu w dniu 29 września 1993 r. odmówiła przyjęcia propozycji ABB.

62      W tym względzie należy stwierdzić, że postawa skarżącej w trakcie spotkań w dniu 8 lub 9 września 1993 r. i w dniu 29 września 1993 r. nie stanowiła publicznego zdystansowania się wobec porozumienia co do zasady w sprawie podziału rynku niemieckiego, które było przedmiotem negocjacji w sierpniu i we wrześniu 1993 r. Prawdą jest, że zachowanie skarżącej – jak przyznała ABB w swojej odpowiedzi – było główną przyczyną tego, iż ostatecznie porozumienie w sprawie podziału rynku niemieckiego nie zakończyło się zawarciem pisemnego porozumienia, a następnie całkowicie się załamało. Niemniej z uwagi na to, że w pewnym momencie istniał konsensus w odniesieniu do zasady podziału rynku niemieckiego, skarżąca nie udowodniła w wystarczający sposób, że w owym momencie przyjęła postawę, która dawała innym uczestnikom negocjacji jasno do zrozumienia, iż dystansuje się ona wobec zasady takiego podziału. Z całości dokumentów opisanych w pkt 52–54 powyżej wynika, że w sierpniu i we wrześniu inni uczestnicy, jak Pan-Isovit i ABB, nie zrozumieli postawy przyjętej przez skarżącą jako zdystansowania się wobec zasady podziału rynku.

63      Uczestnicząc w negocjacjach, które miały miejsce w sierpniu i we wrześniu 1993 r., a w szczególności poprzez swoją obecność na spotkaniu w dniu 8 lub 9 września 1993 r., od którego treści skarżąca nie zdystansowała się publicznie, dała ona do zrozumienia innym uczestnikom, że zgadza się z wynikiem spotkania i że się do niego zastosuje, tak iż można uznać za udowodnione, że uczestniczyła ona w porozumieniu będącym rezultatem tego spotkania (zob. orzecznictwo przytoczone w pkt 39 powyżej).

64      Zważywszy, że Komisja nie zarzuca skarżącej zawarcia porozumienia w rozumieniu art. 85 traktatu w sprawie systemu płatności wyrównawczych i wspólnej listy cen ani nie utrzymuje, że porozumienie w sprawie podziału rynku niemieckiego zostało faktycznie zastosowane w praktyce, skarżąca na próżno powołuje się na fakt, iż sprzeciwiała się zawarciu pisemnego porozumienia w sprawie płatności wyrównawczych i wspólnej listy cen, oraz na okoliczność, że porozumienie w sprawie podziału rynku nie zostało wprowadzone w życie.

65      Z powyższego wynika, że w odniesieniu do okresu od listopada 1990 r. do września 1993 r. Komisja udowodniła w sposób wymagany prawem udział skarżącej w porozumieniach w sprawie podwyższenia cen poza Danią w 1990 r., w sprawie podwyższenia cen w Niemczech od dnia 1 stycznia 1992 r., w sprawie ustalania cen i podziału projektów we Włoszech oraz w sprawie systemu kwot w formie udziałów w rynku w sierpniu 1993 r.

66      Wobec tego argumenty skarżącej odnoszące się do jej udziału w działalności antykonkurencyjnej poza rynkiem duńskim w okresie 1990–1993 należy oddalić.

2.     W przedmiocie zawieszenia udziału w kartelu w 1993 r. i w przedmiocie udziału w kartelu od 1994 r.

–       Argumenty stron

67      Skarżąca utrzymuje, że opuściła kartel w kwietniu 1993 r. W związku z tym Komisja niesłusznie twierdzi, iż w owym czasie „spadek cen w Danii był skutkiem próby sił w obrębie kartelu, a nie jego rozwiązania”. Jej wycofanie się z kartelu potwierdzają liczne wewnętrzne memoranda ABB, w których jej zachowanie określone zostało jako „sprzeczne z porozumieniem” i „agresywne” i w których jest mowa o istotnej zmianie podziału rynku duńskiego na skutek zażądania przez nią wyższego udziału w rynku.

68      Jeśli chodzi o Niemcy przed 1994 r. i Danię od kwietnia 1993 r. do 1994 r., nie można lekceważyć wagi nieporozumień w obrębie kartelu, gdyż doprowadziły one do opuszczenia kartelu przez skarżącą w 1993 r. W odniesieniu do okresu od 1993 do 1994 r. Komisja nie udowodniła – zdaniem skarżącej – paralelizmu zachowań na rynku właściwym, na którym panowała raczej wojna cen.

69      Skarżąca nie kwestionuje, że uczestniczyła w okazyjnych spotkaniach w roku 1993 i 1994. I tak w dniach 5 i 6 lipca 1993 r. uczestniczyła ona w spotkaniu z ABB, w którego trakcie odrzuciła propozycje ABB, aby przyłączyła się ponownie do kartelu. Niemniej taki udział nie stanowi dowodu nieprzerwanego równoległego zachowania w tym okresie. Zdaniem skarżącej udział niektórych zainteresowanych przedsiębiorstw w okazyjnych spotkaniach dotyczących wyłącznie rynku niemieckiego jest pozbawiony znaczenia, jako że wszystkie te przedsiębiorstwa, a w szczególności skarżąca, określały niezależnie swoje zachowanie na rynku właściwym. Istnienie kontaktów, w których wyniku przedsiębiorstwa nie doszły do porozumienia w sprawie podziału rynku, nie jest zatem wystarczające do udowodnienia uzgodnionej praktyki. Według skarżącej sytuacja na rynku właściwym w latach przed 1995 r. świadczy bowiem jednoznacznie o tym, że nie miało na nim miejsca równoległe zachowanie.

70      Jeśli chodzi o kartel europejski, skarżąca przyznaje, że była obecna na spotkaniu w dniu 3 maja 1994 r., w którego trakcie dyskutowano na temat cen na rynku niemieckim, ale kwestionuje, jakoby stosowała jakąkolwiek listę cen w owym czasie. Nie przypomina ona sobie również, aby uczestniczyła w spotkaniu w dniu 18 sierpnia 1994 r. w Kopenhadze i dopiero w dniu 30 września 1994 r. uczestniczyła po raz pierwszy w spotkaniu wielostronnym. Jednakże w decyzji błędnie stwierdzono, że globalne porozumienie w sprawie podziału rynku europejskiego istniało już od 1994 r. Dopiero ze skutkiem od dnia 20 marca 1995 r. dokonane zostały ostateczne uzgodnienia w sprawie tego rynku i dopiero około tej daty wystąpiły próby wprowadzenia takiego porozumienia w życie. Jeśli chodzi o rynek niemiecki, pierwsze spotkanie grupy kontaktowej w dniu 7 października 1994 r. nie doprowadziło do żadnego porozumienia. Pierwsze spotkanie, w którego trakcie miało miejsce przydzielenie indywidualnych projektów uczestnikom, odbyło się – według skarżącej – w styczniu 1995 r. Jeśli chodzi o rynek duński, w marcu 1995 r. formalne porozumienie w sprawie podziału rynku nie weszło nawet jeszcze w życie.

71      Zdaniem pozwanej skarżąca nie opuściła kartelu w kwietniu 1993 r. W trakcie całego czasu trwania naruszenia nadal brała ona udział w regularnych spotkaniach. Wszystkie wypowiedziane przez nią groźby służyły bowiem temu, by ABB przyznała jej wyższą kwotę. Co więcej, wzięła ona udział w spotkaniach w sierpniu i we wrześniu 1993 r. oraz jesienią 1993 r. lub na początku 1994 r. na prośbę ABB wyraziła gotowość dołożenia się do pensji osoby zwerbowanej od Powerpipe.

72      Skarżąca na próżno stara się wykazać, że kartel został zawieszony w latach 1993–1994, ponieważ w samej decyzji Komisja przyznaje, iż jakkolwiek dwustronne kontakty między uczestnikami kartelu były kontynuowane, różne uzgodnienia zostały zawieszone między końcem 1993 r. i początkiem 1994 r.

–       Ocena Sądu

73      Argumenty skarżącej należy rozumieć w ten sposób, że po jej rzekomym wycofaniu się z kartelu w kwietniu 1993 r. dopiero od marca 1995 r. – po zawarciu ostatecznego porozumienia w sprawie podziału rynku europejskiego – brała udział w porozumieniu lub uzgodnionej praktyce w rozumieniu art. 85 traktatu.

74      W pierwszej kolejności należy zauważyć, że – wbrew temu, co twierdzi skarżąca – ze zmiany kartelu duńskiego mającej miejsce w okolicach kwietnia 1993 r. nie można wyciągnąć wniosku, że w owym czasie zaprzestała ona udziału w działalności antykonkurencyjnej w sektorze instalacji ciepłowniczych.

75      W tym względzie wystarczy stwierdzić, że nawet jeśli od marca lub kwietnia 1993 r. ceny na rynku duńskim zaczęły spadać i uzgodnienia dotyczące przydzielania projektów nie były już respektowane, duńscy producenci oraz Pan-Isovit i Henss/Isoplus kontynuowali negocjacje w sprawie podziału rynku niemieckiego podczas spotkań w dniu 30 czerwca 1993 r. w Kopenhadze, w dniu 18 lub 19 sierpnia 1993 r. w Zurychu i w dniu 8 lub 9 września 1993 r. w Kopenhadze i we Frankfurcie, które doprowadziły w sierpniu 1993 r. do porozumienia co do zasady, które zostało bardziej szczegółowo opracowane podczas spotkań we wrześniu 1993 r. Jak stwierdzono w pkt 59–63 powyżej, Komisja udowodniła w sposób wymagany prawem, że skarżąca uczestniczyła w tych negocjacjach, w szczególności poprzez swoją obecność na spotkaniu w dniu 8 lub 9 września 1993 r.

76      W tym kontekście Komisja słusznie stwierdziła w motywie 37 decyzji, że w owym czasie spadek cen w Danii był skutkiem próby sił w obrębie kartelu, a nie jego rozwiązania.

77      W drugiej kolejności w odniesieniu do okresu po zmianie porozumienia w sprawie podziału rynku niemieckiego we wrześniu lub październiku 1993 r. należy stwierdzić, że sama Komisja przyznała w decyzji, iż przez jakiś czas działalność antykonkurencyjna na rynku nie była znacząca, a w każdym razie nie można jej udowodnić.

78      Komisja stwierdziła bowiem w motywie 52 decyzji, że w owym czasie ceny na głównych rynkach krajowych spadły w ciągu kilku miesięcy o 20%. Komisja zauważyła, że producenci mimo to nadal się spotykali, nawet jeśli przez pewien czas spotkania wielostronne zostały zastąpione kontaktami dwu‑ lub trójstronnymi. Według Komisji wydaje się bardzo prawdopodobne, że w ramach tych kontaktów ABB starała się wynegocjować nowe porozumienie, aby przywrócić „porządek” na tych rynkach (motyw 52 akapit piąty decyzji). Zgodnie z decyzją skarżąca spotkała się z ABB w dniach 28 stycznia, 23 lutego i 11 marca 1994 r., jak również z Tarco w dniach 8 stycznia i 19 marca 1994 r. (motyw 52 akapity szósty i siódmy). Na temat tej serii spotkań nie ma jednak żadnych informacji, poza twierdzeniem skarżącej, że Tarco bezskutecznie żądała od niej kompensaty jako wstępnego warunku „negocjacji pokojowych” (motyw 52 akapit siódmy decyzji).

79      Następnie w motywie 53 decyzji Komisja podniosła, że spotkania sześciu producentów zostały na nowo podjęte w dniach 7 marca, 15 kwietnia i 3 maja 1994 r. W trakcie spotkań w marcu i kwietniu dyskusje dotyczyły między innymi podwyższenia cen, ale zdaje się, że były one bezowocne. Po spotkaniu w dniu 3 maja 1994 r., w którym uczestniczyły skarżąca, ABB, Henss i Pan-Isovit, ustalona została jednak lista cen, która miała służyć za podstawę całości dostaw na rynku niemieckim (motyw 54 akapit pierwszy decyzji). Według Komisji prawdopodobne jest, że podczas spotkania sześciu największych przedsiębiorstw z Brugg w dniu 18 sierpnia 1994 r. uzgodniono wypracowanie nowej wspólnej listy cen i ograniczenie rabatów do pewnego poziomu (motyw 56 akapit trzeci decyzji).

80      Z tego wynika, że w odniesieniu do okresu po wrześniu lub październiku 1993 r. Komisja przyznała, że nawet jeśli kontakty między przedsiębiorstwami były kontynuowane, nie ma dowodu na istnienie porozumienia lub uzgodnionej praktyki w rozumieniu art. 85 traktatu aż do momentu wynegocjowania podwyżki cen dla rynku niemieckiego. Odnośnie do tych negocjacji w decyzji uznane zostało, że doprowadziły one do porozumienia dopiero po spotkaniu w dniu 3 maja 1994 r.

81      Podobnie w części decyzji poświęconej ocenie prawnej stanu faktycznego Komisja uznała, że miało miejsce „zawieszenie” uzgodnień kartelu. Najpierw w ramach oceny charakteru naruszenia w niniejszym przypadku Komisja przyznała, że nawet jeśli między kartelami duńskim i europejskim istniała ciągłość tego rodzaju, że w rachubę wchodziło jedno ciągłe naruszenie, uzgodnienia zostały zawieszone na krótki okres (motyw 145 akapit trzeci decyzji). Mówiąc dokładniej, Komisja wspomniała w tym względzie w motywie 141 akapit trzeci decyzji, że jeśli chodzi o okres od września 1993 r. do marca 1994 r., to „[k]ażda przerwa mogła być postrzegana jako zawieszenie normalnych uzgodnień i stosunków: producenci zrozumieli jednak szybko, że przedłużająca się walka sił jest sprzeczna z ich interesami i powrócili do stołu negocjacyjnego”. Także w ramach oceny czasu trwania naruszenia Komisja stwierdziła, że „[w] odniesieniu do sześciu miesięcy, które upłynęły między październikiem 1993 r. a marcem 1994 r., można uznać, że uzgodnienia zostały zawieszone, nawet jeśli (jak twierdzi ABB) spotkania dwustronne i trójstronne były kontynuowane” i że „[w] maju 1994 r. zmowa została reaktywowana w Niemczech wraz z wprowadzeniem listy cen na całą Europę” (motyw 152 akapit pierwszy decyzji).

82      W tym kontekście skarżąca nie może twierdzić, że Komisja zarzuciła jej w swojej decyzji udział w działalności antykonkurencyjnej w okresie po odmówieniu przez nią podpisania porozumienia w sprawie podziału rynku niemieckiego, to jest od września–października 1993 r. do marca 1994 r.

83      Następnie w odniesieniu do wznowienia działalności kartelu należy zauważyć, iż Komisja słusznie stwierdziła, że po spotkaniu w dniu 3 maja 1994 r. skarżąca uczestniczyła w porozumieniu w sprawie listy cen dla rynku niemieckiego, a następnie od jesieni 1994 r. – w porozumieniu w sprawie systemu kwot dla rynku europejskiego.

84      Jeśli chodzi o listę cen dla rynku niemieckiego, należy zauważyć, że zgodnie z odpowiedzią ABB istniała lista cen, która po spotkaniu w dniu 3 maja 1994 r. w Hanowerze miała być stosowana do wszystkich dostaw dla niemieckich dostawców. Potwierdza to pismo z dnia 10 czerwca 1994 r., w którym pan Henss i dyrektorzy skarżącej, ABB, Dansk Rørindustri, Pan‑Isovit i Tarco zostali zaproszeni przez koordynatora kartelu na spotkanie, które miało się odbyć w dniu 18 sierpnia 1994 r. (załącznik 56 do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów) i w którym jest mowa, że:

„Spotkanie w sprawie sytuacji rynkowej w RFN jest teraz ustalone na następujący dzień:

Czwartek 18 sierpnia 1994 r. o godz. 11.00 [...]

Jako że lista z dnia 9 maja 1994 r. jest niekompletna, jeśli chodzi o niektóre pozycje. oraz że z tego powodu porównania ofert doprowadziły do istotnych konfrontacji i różnic w interpretacji, pozwalam sobie uzupełnić brakujące pozycje załączoną listą”.

85      Z tego pisma wynika, że istniała lista cen, która miała być stosowana przy przedkładaniu ofert i która była już stosowana, aczkolwiek z pewnymi problemami. Istnienie takiej listy zostało potwierdzone przez Tarco w jej drugiej odpowiedzi z dnia 31 maja 1996 r. na żądanie udzielenia informacji z dnia 13 marca 1996 r., w której jest mowa o liście cen przekazanej dyrektorom przez koordynatora kartelu „prawdopodobnie w maju 1994 r.”. Zgodnie z odpowiedzią ABB o środkach mających na celu „poprawę” poziomu cen w Niemczech dyskutowano następnie podczas spotkania w dniu 18 sierpnia 1994 r. w Kopenhadze.

86      W odniesieniu do udziału skarżącej w tym porozumieniu w sprawie wspólnej listy cen należy zauważyć, że przyznaje ona, iż była obecna na spotkaniu w dniu 3 maja 1994 r., w którego trakcie dyskutowano na temat sytuacji cenowej na rynku niemieckim, po czym faktycznie została jej przesłana lista cen. Ponadto należy uznać za udowodnione, że skarżąca uczestniczyła w spotkaniu w dniu 18 sierpnia 1994 r., nawet jeśli przed Sądem twierdzi ona, że jej dyrektor ds. sprzedaży miał zamiar wziąć w nim udział, ale ostatecznie tego nie uczynił. Należy bowiem stwierdzić, że obecność przedstawiciela skarżącej na tym spotkaniu została potwierdzona nie tylko przez samą skarżącą w tabeli podróży służbowych odbytych przez jej dyrektora ds. sprzedaży załączonej do jej odpowiedzi z dnia 25 kwietnia 1996 r. na żądanie udzielenia informacji z dnia 13 marca 1996 r., ale również przez ABB w jej odpowiedzi i przez Brugg (tabela figurująca w załączniku 2 do odpowiedzi Brugg z dnia 9 sierpnia 1996 r. na żądanie udzielenia informacji). Mając na uwadze pismo zapraszające na spotkanie w dniu 18 sierpnia 1994 r., które było adresowane do skarżącej i w którym wspomniana była przesłana jej lista cen, Komisja prawidłowo wywnioskowała jej udział w porozumieniu w sprawie listy cen z jej obecności na spotkaniach w dniu 3 maja i 18 sierpnia 1994 r.

87      W tym względzie należy przypomnieć, że skarżąca nie może powoływać się na okoliczność, iż nigdy nie stosowała takiego porozumienia, gdyż sam fakt, że przedsiębiorstwo uczestniczące wraz z innymi w spotkaniach, w których trakcie podejmowane są decyzje w sprawie cen, nie respektuje ustalonych cen, nie może podważyć antykonkurencyjnego celu tych spotkań i tym samym udziału zainteresowanego przedsiębiorstwa w kartelu, ale służy co najwyżej udowodnieniu, że przedsiębiorstwo to nie wprowadziło w życie danych porozumień (zob. przytoczone wyżej orzecznictwo w pkt 47).

88      Następnie w odniesieniu do porozumienia w sprawie podziału rynku europejskiego należy uściślić, że skarżąca przyznaje, iż podczas spotkania w dniu 30 września, jak również podczas późniejszych spotkań w dniach 12 października i 16 listopada 1994 r., toczyła się dyskusja na temat podziału rynku europejskiego, ale utrzymuje, że porozumienie zostało osiągnięte dopiero w marcu 1995 r.

89      W tym względzie należy zauważyć, że Komisja udowodniła w sposób wymagany prawem swoje twierdzenie, zgodnie z którym podczas spotkania w dniu 30 września 1994 r. zawarte zostało porozumienie co do zasady dotyczące ustanowienia systemu globalnych kwot dla rynku europejskiego, przy czym dla każdego rynku krajowego miały zostać ustalone dokładne liczby i jego wprowadzenie w życie miało zostać powierzone grupom kontaktowym na niższym szczeblu (motyw 59 akapit czwarty decyzji).

90      Najpierw należy bowiem stwierdzić, że ABB przyznała w swojej odpowiedzi, iż zasada globalnego podziału rynku europejskiego została już przyjęta podczas spotkania we wrześniu 1994 r., zaś rozdział indywidualnych udziałów został ustalony później podczas spotkania w dniu 16 listopada 1994 r. Następnie w odniesieniu do spotkania w dniu 30 września 1994 r. skarżąca przyznała – utrzymując jednak, że podczas tego spotkania nie zostało zawarte żadne porozumienie i że wymagało ono udziału Brugg i innego europejskiego producenta, KWH – że istniał konsensus co do kontynuowania procedury, że uzgodniono, iż skarżąca zastanowi się nad propozycją ABB, że ABB odwiedzi wszystkie przedsiębiorstwa, w tym KWH i Brugg, aby wypracować ostateczne rozwiązanie i że udziały w rynku zostaną ustalone, gdy ABB uda się włączyć KWH do porozumienia. Otóż należy stwierdzić, że za pomocą tego twierdzenia skarżąca nie może obalić wniosku, jaki Komisja wyciągnęła z odpowiedzi ABB, zgodnie z którym uczestnicy spotkania w dniu 30 września 1994 r. doszli do porozumienia w kwestii zasady podziału rynku europejskiego. Powierzając bowiem ABB wypracowanie porozumienia ze wszystkimi zainteresowanymi przedsiębiorstwami, uczestnicy tego spotkania dali wyraz wspólnej woli koordynowania ich zachowania na rynku poprzez przydzielenie udziałów w rynku poszczególnym podmiotom gospodarczym, nawet jeśli ustalenie konkretnych udziałów zależało od ewentualnego przydzielenia udziałów w rynku Brugg i KWH.

91      W konsekwencji Komisja miała prawo stwierdzić, że porozumienie w sprawie podziału rynku europejskiego zostało zawarte co do zasady podczas spotkania w dniu 30 września 1994 r., nawet jeśli ustalenie indywidualnych udziałów miało nastąpić dopiero w późniejszym czasie. W tym względzie należy jeszcze zauważyć, że w każdym razie dzień 20 marca 1995 r. nie może być traktowany jako moment, w którym przydział udziałów w rynku europejskim był po raz pierwszy przedmiotem wspólnego porozumienia, jako że zgodnie ze spójnymi oświadczeniami ABB zawartymi w jej odpowiedzi oraz w odpowiedzi Pan‑Isovit (z dnia 17 czerwca 1996 r., na żądanie udzielenia informacji) takie porozumienie zostało zawarte podczas spotkania w dniu 16 listopada 1994 r.

92      Wreszcie należy zauważyć, że z uwagi na to, iż udział skarżącej w globalnym porozumieniu w sprawie podziału rynku europejskiego został udowodniony ze względu na jej obecność na spotkaniach w dniu 30 września, 12 października i 16 listopada 1994 r., bezcelowe jest powoływanie się na to, że to porozumienie zostało wprowadzone w życie na różnych rynkach krajowych dopiero w późniejszym czasie, po tym gdy porozumienia zostały zawarte w ramach krajowych grup kontaktowych.

93      Z powyższego wynika, że argumenty skarżącej należy oddalić, w zakresie w jakim zmierzają one do podważenia stwierdzenia dokonanego w decyzji dotyczącego zawieszenia udziału skarżącej w kartelu pod koniec 1993 r. i wznowienia jej udziału w kartelu na początku 1994 r.

94      Niemniej należy jeszcze zbadać stanowisko skarżącej, w zakresie w jakim kwestionuje ona również ocenę czasu trwania i ciągłego charakteru naruszenia.

3.     W przedmiocie czasu trwania i ciągłego charakteru naruszenia zarzucanego skarżącej

–       Argumenty stron

95      Skarżąca zauważa, że z uwagi na to, że w rachubę wchodziły dwa odrębne kartele, nie brała ona udziału w naruszeniu art. 85 traktatu w nieprzerwanym okresie „od listopada—grudnia 1990 r., przynajmniej do marca lub kwietnia 1996 r.”, to jest łącznie przez 5 lat i 5 miesięcy. Jej zdaniem należy raczej przyjąć, że w przypadku pierwotnego kartelu duńskiego czas trwania naruszenia wynosił 2 lata i 3 miesiące, zaś w przypadku późniejszego kartelu europejskiego – w zależności od kraju – od 4 miesięcy do maksymalnie 16 lub 18 miesięcy w przypadku Niemiec.

96      Jako że pozwana utrzymuje, iż uwzględniła okoliczność, że „uzgodnienia były na początku niekompletne i odnosiły ograniczony skutek poza rynkiem duńskim”, zdaniem skarżącej należy zwrócić uwagę na to, że naruszenie o mniejszym zasięgu powinno zostać ocenione jako mające mniejszą wagę zamiast przypisania mu krótszego czasu trwania.

97      Pozwana zauważa, że kartel stanowił raczej globalne naruszenie aniżeli szereg powtarzających się, ale odrębnych uzgodnień, które trwało do wiosny 1996 r., a nie do jesieni 1995 r., i pod koniec było jeszcze bardziej niebezpieczne niż wcześniej.

–       Ocena Sądu

98      Zgodnie z art. 1 akapit drugi decyzji naruszenie zarzucane skarżącej trwało „mniej więcej od listopada–grudnia 1990 r., przynajmniej do marca lub kwietnia 1996 r.”.

99      Ponadto w motywie 153 akapit czwarty decyzji Komisja zauważa, że „udział różnych przedsiębiorstw w naruszeniu pod względem czasowym kształtował się […] następująco: a) ABB, [skarżąca], Tarco i [Dansk Rørindustri]: mniej więcej od listopada 1990 r. w Danii, następnie stopniowo rozszerzał się na całą Wspólnotę i trwał przynajmniej do marca lub kwietnia 1996 r., przy czym uzgodnienia były zawieszone przez okres wynoszący maksymalnie sześć miesięcy od października 1993 r. mniej więcej do marca 1994 r.”.

100    Należy uznać, że Komisja prawidłowo obliczyła czas trwania naruszenia zarzucanego skarżącej.

101    Po pierwsze, nie można zakwestionować, iż udział skarżącej rozpoczął się w „listopad[zie]–grudni[u] 1990 r.” na rynku duńskim i że skarżąca położyła kres swojemu udziałowi w kartelu europejskim dopiero „[w] marc[u] lub kwietni[u] 1996 r.”. Z jednej strony w pkt 42–45 powyżej zostało udowodnione, że w listopadzie 1990 r. skarżąca wzięła udział w podwyżkach cen uzgodnionych podczas spotkania w dniu 22 listopada 1990 r. Z drugiej strony w odniesieniu do końca jej udziału w kartelu wystarczy stwierdzić, że skarżąca przyznaje, iż uczestniczyła w spotkaniu grupy dyrektorów w dniu 4 marca 1996 r. i w spotkaniach niemieckiej grupy kontaktowej aż do dnia 25 marca 1996 r.

102    Po drugie, skarżąca niesłusznie utrzymuje, że Komisja powinna była stwierdzić istnienie dwóch odrębnych karteli i uwzględnić okoliczność, że jej udział w kartelu duńskim ustał w kwietniu 1993 r., a jej udział w kartelu europejskim rozpoczął się dopiero w marcu 1995 r. W pkt 50–65 i 84–88 powyżej stwierdzono bowiem, że w sierpniu lub we wrześniu 1993 r. skarżąca nadal brała udział w porozumieniu co do zasady w sprawie podziału rynku niemieckiego i że od maja 1994 r. uczestniczyła w porozumieniu w sprawie wspólnej listy cen w Niemczech. Otóż z motywu 153 decyzji wynika, że dokonując oceny czasu trwania naruszenia zarzucanego skarżącej, Komisja uwzględniła właśnie zawieszenie uzgodnień kartelu w okresie od października 1993 r. mniej więcej do marca 1994 r.

103    Ponadto wzięcie pod uwagę przez Komisję okresu zawieszenia kartelu zostaje potwierdzone w ramach obliczenia grzywny nałożonej na skarżącą. Z motywu 175 akapit trzeci decyzji wynika bowiem, że czas trwania naruszenia przyjęty przy ustalaniu grzywny jest identyczny z czasem trwania naruszenia przyjętym w odniesieniu do ABB. Otóż w stosunku do ABB w motywie 170 decyzji stwierdzono, że fakt, iż uzgodnienia były zawieszone „między końcem 1993 r. i początkiem 1994 r.”, należy – wraz z faktem, że uzgodnienia były na początku niekompletne i odnosiły ograniczony skutek poza rynkiem duńskim oraz faktem, że uzgodnienia osiągnęły najbardziej rozwiniętą formę dopiero na skutek zawiązania w 1994/1995 r. kartelu europejskiego – do czynników, które Komisja uwzględniła w celu ustalenia na 1,4 współczynnika mnożenia grzywny z tytułu naruszenia, które trwało dłużej niż pięć lat.

104    Należy zauważyć w tym względzie, że fakt, iż skarżąca wznowiła swój udział w kartelu w maju 1994 r., podczas gdy w decyzji uwzględniono jedynie zawieszenie „mniej więcej do marca 1994 r.”, nie może spowodować nieważności oceny czasu trwania naruszenia dokonanej przez Komisję, jako że z motywu 170 decyzji wynika, iż w każdym wypadku zawieszenie kartelu przez kilka miesięcy stanowiło wyłącznie jeden z wielu czynników przy ustalaniu skutków czasu trwania naruszenia, który należało uwzględnić przy obliczaniu grzywny, tak iż wspomniane skutki nie zależały od dokładnej liczby miesięcy, w których trakcie uzgodnienia kartelu były zawieszone.

105    Zważywszy na fakt, że zawieszenie działalności kartelu zostało wzięte pod uwagę przy ocenie czasu trwania naruszenia, skarżąca nie może również powoływać się na fakt, że Komisja uznała sporny kartel za jedno ciągłe naruszenie.

106    Należy bowiem zauważyć, że Komisja, uznając sporny kartel za jedno i ciągłe naruszenie, odrzuciła argument wysunięty w trakcie postępowania administracyjnego między innymi przez skarżącą, jakoby kartele „duński” i „europejski” stanowiły dwa całkowicie odrębne i niezależne od siebie naruszenia. W tym kontekście Komisja podkreśliła, iż od początku kartelu w Danii długoterminowym celem było rozciągnięcie kontroli na cały rynek (motyw 140 akapit trzeci decyzji), że w odniesieniu do okresu od września 1993 r. do marca 1994 r. każda przerwa mogła być postrzegana jako zawieszenie normalnych uzgodnień i stosunków (motyw 141 akapit trzeci decyzji) i że istniała oczywista ciągłość pod względem metod i praktyk między nowym porozumieniem zawartym pod koniec 1994 r. dla całego rynku europejskiego i wcześniejszymi uzgodnieniami (motyw 142 akapit pierwszy decyzji).

107    Z tego wynika, że Komisja, uznając w decyzji, iż kartel europejski tworzony od końca 1994 r. stanowił jedynie kontynuację wcześniejszego kartelu między producentami na rynku instalacji ciepłowniczych, nie zarzuciła skarżącej nieprzerwanego udziału w kartelu przez cały okres od listopada 1990 r. do marca 1996 r. Ta interpretacja narzuca się tym bardziej, że Komisja przyznała wyraźnie iż „w rachubę wchodzi wprawdzie jedno i ciągłe naruszenie, ale jego intensywność i skutki różniły się w czasie przez cały sporny okres: stopniowo rozszerzyło się ono (mimo krótkiego okresu, w którym uzgodnienia były zawieszone), z uzgodnień odnoszących się pierwotnie do Danii w 1991 r. na inne rynki i około 1994 r. przybrało formę kartelu rozciągającego się na całą Europę, który obejmował niemal cały handel produktem, o którym mowa” (motyw 145 akapit trzeci decyzji).

108    W konsekwencji należy oddalić argumenty skarżącej dotyczące czasu trwania i kwestii ciągłego charakteru naruszenia.

109    Wobec tego należy oddalić w całości zarzut dotyczący kwestii istnienia ciągłego kartelu od 1990 r. do 1996 r.

C –  W przedmiocie udziału w kartelu europejskim w odniesieniu do rynku włoskiego

1.     Argumenty stron

110    Skarżąca zarzuca Komisji, że błędnie uwzględniła w jej przypadku rynek włoski, na którym nie była ona obecna. Nie może być ona pociągnięta do odpowiedzialności za naruszenia popełnione na tym rynku przez jej dystrybutora lokalnego Socologstor, jako że posiada w nim jedynie udział wynoszący 49%.

111    W tym względzie nie ma powodu, by sytuację Socologstor traktować inaczej niż sytuację KE KELIT Kunststoffwerk GmbH (zwanej dalej „KE KELIT”), która również była dystrybutorem jej produktów, lecz na którą nałożona została odrębna grzywna. Nawet jeśli obecność skarżącej na spotkaniach dotyczących rynku włoskiego mogła stanowić naruszenie reguł konkurencji, Komisja nie wykazała, że skarżąca miała możliwość narzucania swojej woli Socologstor, aby spowodować ograniczenie konkurencji.

112    Pozwana odsyła do dowodów odnoszących się do przydziału kwot dla Włoch wszystkim producentom, w tym skarżącej, jak również do obecności skarżącej na spotkaniu grupy kontaktowej dla Włoch i na innym spotkaniu dotyczącym tego kraju w dniu 9 czerwca 1995 r. Skarżąca nie zadałaby sobie trudu, by uczestniczyć w tych spotkaniach, jeśli nie miałaby faktycznego interesu we Włoszech. Ponadto fakt, że Komisja miała możliwość wszczęcia postępowania bezpośrednio wobec Socologstor, nie może zwolnić skarżącej z jej odpowiedzialności za działania kartelu we Włoszech.

2.     Ocena Sądu

113    Należy stwierdzić, że skarżąca nie kwestionuje, że uczestniczyła w pierwszym spotkaniu grupy kontaktowej dla Włoch w dniu 21 marca 1995 r. w Mediolanie oraz w innym spotkaniu dotyczącym Włoch w dniu 9 czerwca 1995 r. w Zurychu.

114    Ponadto z niektórych notatek uzyskanych przez Komisję od zainteresowanych przedsiębiorstw wynika, że jeśli chodzi o rynek włoski, skarżąca była włączona w przydzielanie kwot i projektów (załączniki 64, 111 i 188 do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów), co potwierdza również Pan-Isovit (jej odpowiedź z dnia 17 czerwca 1996 r. na żądanie udzielenia informacji).

115    W konsekwencji należy stwierdzić, że Komisja dysponowała wystarczającymi dowodami, by móc uznać, że udział skarżącej w kartelu europejskim rozciągał się również na rynek włoski, a zatem nie ma potrzeby badania, w jakim stopniu skarżąca mogła kontrolować zachowanie swojego dystrybutora na tym rynku.

116    Należy zatem oddalić zarzut podniesiony przez skarżącą.

D –  W przedmiocie współpracy dotyczącej norm jakości

1.     Argumenty stron

117    Skarżąca twierdzi, że nie uczestniczyła w naruszeniu zarzucanym producentom rur, które miało polegać na stosowaniu norm jakości w celu utrzymania cen na pewnym poziomie i w celu opóźnienia wprowadzenia nowych, bardziej ekonomicznych technologii. Wręcz przeciwnie, była ona ofiarą takiego zachowania, które było w pierwszym rzędzie skierowane przeciwko rozwiniętej przez nią technologii.

118    W tym względzie – zdaniem skarżącej – pozwana niesłusznie utrzymuje, że takie naruszenie nie stanowi części zachowania ukaranego w decyzji. Choć takie naruszenie nie zostało ujęte w „głównych cechach” naruszenia, w motywie 2 decyzji jest jednak mowa o tym, że to zachowanie stanowi odrębne naruszenie, które jest zarzucane między innymi skarżącej. W celu zdefiniowania spornego naruszenia art. 1 decyzji odsyła wyraźnie do uzasadnienia przedstawionego w innym miejscu decyzji.

119    Pozwana zauważa, że w art. 1 decyzji stosowanie norm jakości nie zostało zaliczone do głównych cech naruszenia. Kwestia, czy skarżąca była ofiarą współpracy w odniesieniu do norm jakości, jako że dysponowała ona bardziej skuteczną technologią, powinna zostać zbadana przy dokonywaniu oceny okoliczności łagodzących branych pod uwagę w celu ustalenia kwoty grzywny.

2.     Ocena Sądu

120    Należy stwierdzić, że stosowanie norm jakości w celu utrzymania pewnego poziomu cen i opóźnienia wprowadzenia nowych, bardziej ekonomicznych technologii, należy do cech spornego naruszenia wymienionych w motywie 2 decyzji. W dalszej części decyzji, badając rolę stowarzyszenia zawodowego „European District Heating Pipe Manufacturers Association” (zwanego dalej „EuHP”) w kartelu, Komisja wskazuje w motywach 113–115 na zamiar użycia przez ABB norm jakości jako środka służącego do przeciwstawienia się stosowaniu przez skarżącą ciągłego procesu produkcyjnego, który umożliwiał obniżenie kosztów produkcji i tym samym cen. Ponadto wśród ograniczeń konkurencji spowodowanych przez kartel w motywie 147 tiret ostatnie decyzji wymienione jest „użycie norm w celu przeszkodzenia wprowadzeniu nowej techniki, której skutkiem mogłaby być obniżka cen lub w celu opóźnienia wprowadzenia takiej techniki (dotyczy członków EuHP)”.

121    Niemniej należy stwierdzić, że współpraca dotycząca norm jakości nie figuruje wśród głównych cech kartelu wymienionych w art. 1 akapit trzeci w sprostowanej wersji decyzji. Należy zauważyć w tym względzie, że duńska wersja decyzji, która została doręczona skarżącej w dniu 21 października 1998 r., zawierała rzeczywiście w sentencji fragment, w którym współpraca dotycząca norm jakości została zaliczona do głównych cech kartelu. Jednakże Komisja, usuwając właśnie ten fragment sentencji w drodze decyzji z dnia 6 listopada 1998 r. w sprawie sprostowania pierwotnej wersji decyzji, dała jasno do zrozumienia, że nie zamierzała uznać tej współpracy za część naruszenia zarzucanego skarżącej.

122    Nawet jeśli nadal istnieje pewna niespójność, w zakresie w jakim współpraca dotycząca norm jakości nie została wymieniona w sentencji decyzji wśród cech spornego naruszenia, lecz została wielokrotnie opisana w motywach decyzji, po wyjaśnieniu udzielonym we wskazanym powyżej sprostowaniu nie ma wątpliwości co do faktu, iż Komisja nie zarzuca skarżącej popełnienia naruszenia art. 85 traktatu poprzez udział we współpracy dotyczącej norm jakości.

123    W konsekwencji skarżąca nie może kwestionować ważności decyzji, utrzymując, iż nie uczestniczyła w takiej współpracy.

124    Należy zatem oddalić ten zarzut.

E –  W przedmiocie uzgodnionych działań przeciwko Powerpipe

1.     Argumenty stron

125    Skarżąca kwestionuje wszystkie dotyczące jej twierdzenia zawarte w decyzji, które odnoszą się do uzgodnionych działań w stosunku do Powerpipe. Skarżąca utrzymuje, że wprawdzie była obecna na spotkaniach, na których dyskutowano na temat działań przeciwko Powerpipe, ale nie wprowadziła w życie żadnego uzgodnionego działania przeciwko temu przedsiębiorstwu.

126    Tytułem wstępu skarżąca wyjaśnia, że spotkanie w Billund w lipcu 1992 r. i zwerbowanie dyrektora generalnego szwedzkiego przedsiębiorstwa Powerpipe miały miejsce przed przystąpieniem Szwecji do Unii Europejskiej w dniu 1 stycznia 1995 r. W konsekwencji okoliczności te są istotne jedynie w takim zakresie, w jakim wywarły one wpływ na konkurencję w obrębie Unii Europejskiej. Taki skutek, jeżeli w ogóle wystąpił, był minimalny.

127    Skarżąca uczestniczyła wprawdzie w spotkaniu w Billund z ABB i Powerpipe, na którym ABB udzieliła Powerpipe ostrzeżenia, ale przedmiotem tego spotkania była dyskusja na temat możliwej sprzedaży Powerpipe na rzecz ABB lub skarżącej i skarżąca wycofała się z negocjacji z ABB w momencie, gdy ta dała jasno do zrozumienia, że zamierza zamknąć i podzielić Powerpipe.

128    Jeśli chodzi o zwerbowanie dyrektora generalnego Powerpipe, od jakiegoś czasu zamierzano otworzyć biuro lobbingowe w Brukseli i propozycja ABB, aby zatrudnić wspólnie tę osobę w tym charakterze, wydawała się dobrym wyborem. Kwestia ta została podniesiona na nowo dopiero później, najprawdopodobniej jesienią 1993 r. lub na początku 1994 r. Skarżąca dowiedziała się bowiem o jego zatrudnieniu dopiero w momencie, gdy ABB przedstawiła jej fakturę obejmującą związane z tym koszty. Skarżąca twierdzi, iż zrozumiała, że osoba, o której mowa, chciała opuścić Powerpipe i sama skontaktowała się z ABB. W tym oto kontekście zgodziła się ona zapłacić część kosztów związanych z jej zatrudnieniem. Skarżąca utrzymuje, że nie była świadoma jakiejkolwiek kampanii ze strony ABB mającej na celu skłonienie innych pracowników do odejścia z Powerpipe i w niej nie uczestniczyła.

129    Skarżąca nie kwestionuje, że na skutek silnej presji ze strony Henss skontaktowała się z Powerpipe w 1994 r., aby wycofało się ono z projektu w Neubrandenburgu, i że zasugerowała Powerpipe znalezienie z Henss/Isoplus polubownego rozwiązania. Niemniej twierdzi ona, że nie zagroziła Powerpipe w jakikolwiek sposób ani podczas tej rozmowy, ani podczas drugiej rozmowy telefonicznej.

130    Jeśli chodzi o projekt w Lipsku-Lippendorfie, skarżąca podnosi, iż mimo uzgodnienia w ramach kartelu, że ten projekt ma zostać przydzielony trzem producentom niemieckim, postanowiła ona spróbować otrzymać to zamówienie. Dodaje ona, że musiała jednak nakazać swojej niemieckiej spółce zależnej wycofanie oferty przedłożonej w ramach tego projektu na rury o długości 20 metrów i zastąpić ją ofertą na rury o długości 18 metrów. Ta pierwsza oferta wymagałaby bowiem istotnych inwestycji w jej nową jednostkę produkcyjną, które nie byłyby opłacalne. Nowa oferta nigdy nie została przedłożona na skutek błędu. Jako że autor projektu był niezadowolony z powodu wycofania pierwszej oferty, negocjacje ze skarżącą zostały wówczas przerwane.

131    W odniesieniu do spotkania z dnia 24 marca 1995 r. skarżąca zauważa, że w owym momencie według jej wiedzy autor projektu w Lipsku-Lippendorfie nie zdecydował jeszcze o przydzieleniu zamówienia Powerpipe. Skarżąca nie była obecna na pierwszej części tego spotkania, podczas którego mogło być dyskutowane działanie zbiorowe przeciwko Powerpipe. Podczas części spotkania, w której uczestniczyła skarżąca, Henss nalegała na działania zbiorowe. Skarżąca wezwała natomiast konsorcjum trzech producentów niemieckich, aby spróbować dostosować ceny do Powerpipe i zaoferowała mu nawet dostarczanie rur jako podwykonawca. Dyskusje koncentrowały się ponadto na tym, że z technicznego punktu widzenia Powerpipe nie było w stanie wypełnić – w szczególności w przewidzianych terminach – oferty. W trakcie spotkania skarżąca zasugerowała ABB, aby autorowi projektu wyjaśnić, jaka szkoda została już wyrządzona wizerunkowi instalacji ciepłowniczych w ogólności na skutek wyboru niewystarczająco kwalifikowanego dostawcy w przypadku projektu w Turynie. Starania podjęte przez ABB w stosunku do autora projektu były bezowocne, gdyż konsorcjum nie chciało dostosować się do cen Powerpipe. Dopiero w kwietniu 1995 r. skarżąca dowiedziała się, że Powerpipe otrzymało zamówienie.

132    Skarżąca nie wprowadziła w życie żadnego porozumienia przeciwko Powerpipe. Według jej wiedzy nie uczynili tego również inni producenci, z wyjątkiem ABB i Isoplus. Podczas spotkania EuHP w dniu 5 maja 1995 r. te dwa przedsiębiorstwa nalegały, by podjąć uzgodnione działanie przeciwko Powerpipe, aby miało ono trudności z zaopatrzeniem. Jako że skarżąca nie wytwarza produktów żądanych przez podwykonawcę projektu w Lipsku‑Lippendorfie, tak czy owak nie była ona w stanie ich dostarczyć. Zdaniem skarżącej na spotkaniu w dniu 13 czerwca 1995 r. nie miało miejsca potwierdzenie jakiegokolwiek porozumienia wymierzonego przeciwko Powerpipe.

133    Jeśli chodzi o Lymatex, będącą podwykonawcą skarżącej, skarżąca nie poinstruowała jej w żaden sposób, by szkodziła ona Powerpipe. W tamtym czasie Lymatex miała duże opóźnienie w dostawach łączników dla skarżącej, podczas gdy ta ostatnia zobowiązała się umownie do zaspokajania całego swojego zapotrzebowania na łączniki u Lymatex w 1995 r. Zdaniem skarżącej – wbrew temu, o czym mowa w motywie 102 decyzji – skarżąca nalegała jedynie, by Lymatex wywiązała się wobec niej ze swoich zobowiązań umownych. Lymatex z własnej inicjatywy przekazała skarżącej projekt pisma adresowanego do Powerpipe, podobno, aby pokazać jej, że stara się rozwiązać swoje problemy związane z dostawami; skarżąca nigdy nie wypowiedziała się na temat tego projektu.

134    Co więcej, źródłem problemów Powerpipe z wykonaniem jego zobowiązań umownych było jego własne zachowanie. Jeśli chodzi o projekt Århus Kommunale Væerker (ÅKV), Powerpipe zawarło nierealistyczną umowę, która nakładała na nie niemożliwe do wykonania zobowiązanie dostarczenia w krótkim terminie między innymi łączników tego samego rodzaju co łączniki skarżącej. To właśnie z powodu trudności Powerpipe związanych z tymi dostawami autor projektu anulował ostatecznie tę umowę. Decyzja o anulowaniu tej umowy została zatem – zdaniem skarżącej – podjęta niezależnie od decyzji Lymatex, by nie realizować dalszych dostaw na rzecz Powerpipe. Potwierdza to fakt, że decyzja o anulowaniu dostaw od Powerpipe została podjęta w dniu 10 maja 1995 r., zatem w tym samym dniu, w którym Lymatex poinformowała Powerpipe, że ma przejściowe problemy z dostawami i nie może przyjąć nowych zamówień do września 1995 r. W związku z tym powody anulowania umowy przez klienta nie miały nic wspólnego z zachowaniem skarżącej.

135    W konsekwencji skarżąca nie odegrała żadnej roli w próbach wyparcia Powerpipe z rynku. Jej zdaniem to, iż nalegała, by Lymatex ją zaopatrywała, było całkowicie uzasadnione i podnoszone skutki tej postawy dla Powerpipe nie były wynikiem jakiegokolwiek zachowania niezgodnego z prawem.

136    Pozwana zauważa, że skarżąca przyznaje, iż uczestniczyła w długiej serii spotkań, na których dyskutowano o środkach przeciwko Powerpipe, w szczególności w spotkaniu w lipcu 1992 r. z ABB i Powerpipe, podczas którego to ostatnie zostało „ostrzeżone”. To oświadczenie wystarcza, by powiązać ją z uzgodnionymi działaniami przeciwko Powerpipe. Co więcej, skarżąca nie przedstawiła dowodów, które mogłyby podać w wątpliwość stwierdzenia poczynione w motywach 143 i 144 decyzji, zgodnie z którymi poprzez swoją obecność na spotkaniu w dniu 24 marca 1995 r. wzięła ona udział w porozumieniu mającym na celu zaszkodzenie Powerpipe.

2.     Ocena Sądu

137    W pierwszej kolejności należy zauważyć, że skarżącej nie udało się podważyć stwierdzeń Komisji dotyczących jej współpracy przy planie wyeliminowania Powerpipe i w szczególności dotyczących zwerbowania kluczowych pracowników Powerpipe.

138    Skarżąca nie kwestionuje bowiem swojego udziału w spotkaniu w lipcu 1992 r. w Billund opisanym w motywie 91 decyzji. Ponadto nie jest kwestionowane to, że skarżąca zawarła i wprowadziła w życie swoje porozumienie z ABB, które miało na celu skłonienie dyrektora generalnego Powerpipe do odejścia z tego przedsiębiorstwa i podział kosztów związanych z tym zatrudnieniem.

139    W tym względzie wyjaśnienie skarżącej, jakoby porozumienie w sprawie udziału w kosztach zatrudnienia nie miało szkodzić Powerpipe, nie może zostać przyjęte. Jako że ABB już na spotkaniu z Powerpipe w lipcu 1992 r. udzieliła mu w obecności skarżącej ostrzeżenia, ta ostatnia nie mogła nie wiedzieć, że zamiar zatrudnienia pracowników Powerpipe przez ABB stanowił część strategii mającej na celu zaszkodzenie Powerpipe. Z notatki ABB z dnia 2 lipca 1993 r., służącej przygotowaniu spotkania, jakie miała ona odbyć ze skarżącą, wynika bowiem, że zatrudnienie tego dyrektora generalnego było uznawane za „wspólne działanie wobec Powerpipe” (załącznik 48 do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów). W trakcie postępowania administracyjnego skarżąca przyznała, że wiedziała, iż zatrudnienie tej osoby mogło zostać uznane za działanie wymierzone przeciwko Powerpipe (oświadczenie p. Becha figurujące w załączniku do odpowiedzi skarżącej z dnia 25 kwietnia 1996 r. na żądanie udzielenia informacji z dnia 13 marca 1996 r.).

140    W każdym wypadku nawet jeśli skarżąca może twierdzić, iż na początku zgodziła się na udział w kosztach zatrudnienia jedynie w tym celu, by umożliwić otwarcie biura lobbingowego, wyjaśnienie to nie może usprawiedliwiać faktu, iż zgodziła się ona na zapłatę przewidzianej kwoty w momencie, gdy oczywiste było, że dana osoba została zatrudniona przez ABB w celu pełnienia innych funkcji niż planowane.

141    Po drugie, nie jest również kwestionowane to, że w czasie gdy Powerpipe przedłożyło swoją ofertę na projekt w Neubrandenburgu, skarżąca porozumiała się z ABB i Henss co do wywarcia presji na Powerpipe, aby wycofało ono swoją ofertę. Nawet jeśli sama skarżąca podczas swoich rozmów z Powerpipe nie groziła mu, pewne jest, że zachowywała się w sposób uzgodniony z innymi uczestnikami kartelu. Skarżąca przyznaje bowiem, że jej dyrektor ds. sprzedaży potwierdził w owym czasie Powerpipe, że między podmiotami należącymi do sektora istniało pewne porozumienie.

142    Co do presji, na jaką była narażona skarżąca, należy zauważyć, iż przedsiębiorstwo, które wraz z innymi podmiotami bierze udział w działaniach o charakterze antykonkurencyjnym, nie może powoływać się na to, że uczestniczyło w nich pod przymusem ze strony innych uczestników. Zamiast bowiem uczestniczyć w takich działaniach, mogło ono powiadomić właściwe władze o tych naciskach i złożyć do Komisji skargę na podstawie art. 3 rozporządzenia nr 17 (zob. wyroki Sądu: z dnia 10 marca 1992 r. w sprawie T‑9/89 Hüls przeciwko Komisji, Rec. s. II‑499, pkt 123 i 128, i ww. w sprawie Tréfileurope przeciwko Komisji, pkt 58).

143    Po trzecie, w odniesieniu do przydzielenia projektu w Lipsku-Lippendorfie należy zauważyć, że wnioski Komisji opierają się na wynikach spotkania z dnia 24 marca 1995 r., które odbyło się w Düsseldorfie.

144    W tym względzie należy najpierw stwierdzić, że skarżąca nie kwestionuje, iż w obrębie kartelu istniało porozumienie, zgodnie z którym projekt w Lipsku-Lippendorfie był przeznaczony dla ABB, Henss/Isoplus i Pan-Isovit.

145    W tym kontekście Komisja miała prawo wyciągnąć w motywie 99 decyzji wniosek, że wycofanie oferty przedstawionej przez skarżącą na ten projekt było spowodowane – przynajmniej w części – presją wywieraną przez innych producentów. Nawet jeśli bowiem skarżąca uważała, że inwestycje wymagane w związku z jej pierwszą ofertą nie mogły być opłacalne, twierdzenie, jakoby nowa oferta nie została przedstawiona wyłącznie na skutek „błędu”, nie jest wiarygodne, gdyż z uwagi na przydzielenie projektu w obrębie kartelu musiała ona wiedzieć, że takie zachowanie odpowiadało temu, czego od niej oczekiwali inni uczestnicy kartelu.

146    Co więcej, z notatek zrobionych przez Tarco na temat spotkania z dnia 24 marca 1995 r. (załącznik 143 do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów) wynika, że fakt, iż projekt w Lipsku-Lippendorfie został przydzielony Powerpipe, wywołał dyskusję na temat szeregu środków. Zgodnie z tymi notatkami:

„[Powerpipe] otrzymało podobno zamówienie na [projekt] w Lipsku-Lippendorfie.

Żaden producent nie może w ogóle dostarczać produktów L‑L, IKR, Mannesmann Seiffert, VEAG.

O wszystkich żądaniach udzielenia informacji dotyczących projektu należy powiadamiać [X].

Żaden z naszych podwykonawców nie może pracować dla [Powerpipe]; jeśli to uczyni, to wstrzymana zostanie dalsza współpraca.

Spróbujemy przeszkodzić [Powerpipe] w otrzymywaniu dostaw, np. tworzyw sztucznych itd.

EuHP ma ustalić, czy możemy poskarżyć się na przydzielenie zamówienia niewykwalifikowanemu przedsiębiorstwu”.

147    Należy przypomnieć, że udział przedsiębiorstwa w spotkaniu, które ma ewidentnie antykonkurencyjny cel, od którego treści przedsiębiorstwo nie zdystansowało się publicznie, daje do zrozumienia innym uczestnikom, że zgadza się ono z wynikiem tego spotkania i że się do niego zastosuje (zob. orzecznictwo przytoczone w pkt 39 powyżej). W takich okolicznościach wystarczy, by na spotkaniu, w którym uczestniczy dane przedsiębiorstwo, była mowa o niedozwolonej zmowie, aby udowodnić udział tego przedsiębiorstwa w danej zmowie.

148    Jako że podczas spotkania w dniu 24 marca 1995 r. była mowa o antykonkurencyjnych działaniach, wszystkie przedsiębiorstwa, które uczestniczyły w tym spotkaniu i nie zdystansowały się publicznie od niego, powinny być postrzegane jako podmioty uczestniczące w porozumieniu lub w uzgodnionej praktyce składających się z takich działań.

149    W tym względzie kwestia, czy projekt w Lipsku‑Lippendorfie został już przydzielony Powerpipe w czasie, gdy miało miejsce spotkanie w dniu 24 marca 1995 r., jest bez znaczenia. Działania omawiane podczas spotkania w dniu 24 marca 1995 r. odnosiły się bowiem do sytuacji, w której Powerpipe otrzyma to zamówienie. W każdym razie nawet jeśli możliwe jest, że umowa między VEAG, spółką, która ogłosiła sporny przetarg, a Powerpipe została podpisana dopiero po tym spotkaniu, z pisma VEAG do generalnego wykonawcy z dnia 21 marca 1995 r. (załącznik 142 do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów), jak również z odpowiedzi VEAG z dnia 29 września 1995 r. na żądanie udzielenia informacji wynika, że decyzja instytucji zamawiającej na korzyść Powerpipe zapadła w dniu 21 marca 1995 r., to jest przed spornym spotkaniem.

150    Ponadto skarżąca nie może uchylić się od odpowiedzialności, twierdząc, że nie była obecna na części spotkania, podczas której mogło być dyskutowane działanie zbiorowe przeciwko Powerpipe. W odniesieniu do części spotkania, w której uczestniczyła, skarżąca przyznaje, iż Henss nalegała na „działania zbiorowe”.

151    Co więcej, zachowanie skarżącej podczas spotkania w dniu 24 marca 1995 r. nie może być w żadnym razie rozumiane jako publiczne zdystansowanie się wobec decyzji o niedokonywaniu dostaw na rzecz Powerpipe, gdyż mając na uwadze kontekst – a w szczególności sytuację Powerpipe w projekcie ÅKV i problemy Lymatex związane z dostawami – jej postawa świadczyła raczej o tym, że popiera ona tę decyzję.

152    Po pierwsze, skarżąca nie kwestionuje, iż wyraziła niezadowolenie, gdy dowiedziała się, że Powerpipe – po otrzymaniu projektu ÅKV, który w zamyśle kartelu miał zostać przydzielony ABB i skarżącej – w ramach wykonania tego zamówienia udało się zaopatrywać u szwedzkiej spółki zależnej skarżącej. Taka postawa świadczy o tym, że skarżąca chciała zadbać, by Powerpipe napotkało problemy z zaopatrzeniem przy wykonywaniu swoich projektów.

153    Po drugie, należy uznać za udowodnione, że skarżąca interweniowała u Lymatex, by ta opóźniła swoje dostawy na rzecz Powerpipe. Twierdzenie Powerpipe, że członek personelu Lymatex potwierdził wobec niej, iż decyzja o nierealizowaniu dostaw na jej rzecz przed wrześniem 1995 r. nie miała nic wspólnego z problemami produkcyjnymi, o których Lymatex wspomniała w swoim piśmie z dnia 10 maja 1995 r. do Powerpipe (załącznik 153 do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów), potwierdza fakt, że projekt tego pisma (załącznik 155 do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów) został znaleziony podczas kontroli, które Komisja przeprowadziła między innymi w biurze dyrektora skarżącej w dniu 28 czerwca 1995 r. Fakt, iż Lymatex uważała za konieczne poinformować skarżącą o swojej odpowiedzi na zamówienie Powerpipe, zanim jeszcze ta odpowiedź została wysłana do Powerpipe, pokazuje, iż Lymatex chciała dać skarżącej przynajmniej możliwość wypowiedzenia się na temat odpowiedzi, jakiej zamierzała udzielić w związku z tym zamówieniem. Z uwagi na decyzję podjętą na spotkaniu w dniu 24 marca 1995 r. o niedokonywaniu dostaw na rzecz Powerpipe, okoliczność, iż projekt odpowiedzi Lymatex znajdował się u skarżącej, nie może być rozumiana inaczej niż potwierdzenie faktu, że skarżąca miała kontakt z Lymatex w dniu 10 maja 1995 r. lub wcześniej i przy tej okazji wyraziła wolę, by dostawy na rzecz Powerpipe zostały opóźnione. Temu wnioskowi nie przeczy stwierdzenie, że Lymatex nie anulowała innych zamówień Powerpipe. Należy zresztą stwierdzić w tym względzie, że Lymatex nie udzieliła Komisji prawdziwego wyjaśnienia w kwestii wysłania skarżącej projektu odpowiedzi, gdyż twierdziła ona, że nie chodziło o projekt odpowiedzi, lecz o kopię pisma do Powerpipe, i że chciała ona jedynie wykazać, że robi coś, by wywiązać się ze swoich zobowiązań umownych wobec skarżącej (załącznik 157 do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów), podczas gdy z wersji pisma będącego w posiadaniu skarżącej jasno wynika, że chodziło o projekt pisma przekazany skarżącej kilka godzin przed wysłaniem jego ostatecznej wersji do Powerpipe.

154    Jako że zostało wystarczająco udowodnione, iż skarżąca nie zdystansowała się wobec decyzji o bojkocie podjętej podczas spotkania w dniu 24 marca 1995 r., nie ma potrzeby ustalenia, w jakim stopniu zachowanie skarżącej było bezpośrednią przyczyną szkód, jakie według Powerpipe ono poniosło, w szczególności w ramach projektu ÅKV.

155    Z tego wynika, że Komisja prawidłowo ustaliła, iż skarżąca uczestniczyła w porozumieniu mającym na celu zaszkodzenie Powerpipe, ponieważ skarżąca nie udowodniła, że zdystansowała się wobec rezultatu spornego spotkania.

156    Tego wniosku nie podważa argument skarżącej, że w każdym razie nie była ona w stanie wprowadzić w życie bojkotu Powerpipe, gdyż nie wytwarza ona produktów żądanych przez podwykonawcę spornego projektu.

157    Bojkot może zostać bowiem przypisany przedsiębiorstwu również wtedy, gdy przedsiębiorstwo to w rzeczywistości nie uczestniczyło bądź wręcz nie mogło uczestniczyć w jego wprowadzeniu w życie. W przeciwnym razie przedsiębiorstwa, które zaaprobowały bojkot, lecz nie miały okazji przedsięwziąć środków w celu wprowadzenia tego bojkotu w życie, uniknęłyby wszelkiej odpowiedzialności za swój udział w porozumieniu.

158    W tym względzie należy zauważyć, że przedsiębiorstwu, które uczestniczyło w wielopostaciowym naruszeniu reguł konkurencji poprzez własne zachowania odpowiadające definicji porozumienia lub uzgodnionej praktyki, mające antykonkurencyjne cele w rozumieniu art. 85 ust. 1 traktatu oraz przyczyniające się do realizacji naruszenia w całości, może być również przypisana odpowiedzialność za zachowania innych przedsiębiorstw składające się na to samo naruszenie za cały okres jego uczestnictwa w tym naruszeniu, jeśli zostanie wykazane, że przedsiębiorstwo to wiedziało o sprzecznych z prawem zachowaniach innych uczestników lub też mogło rozsądnie je przewidzieć i było gotowe zaakceptować związane z tym ryzyko (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Komisja przeciwko Anic Partecipazioni, pkt 203).

159    Ze względu na swoją obecność na spotkaniu w dniu 24 marca 1995 r. skarżąca znała środki, które miały zaszkodzić działalności handlowej Powerpipe. Jako że nie zdystansowała się ona publicznie od tych środków, dała przynajmniej do zrozumienia innym uczestnikom owego spotkania, że zgadza się z jego wynikiem, że się do niego zastosuje i że jest gotowa zaakceptować związane z tym ryzyko.

160    Wreszcie w zakresie w jakim Komisja przywołała działalność, która miała miejsce w Szwecji przed jej przystąpieniem do Unii Europejskiej w dniu 1 stycznia 1995 r., wystarczy zauważyć, że środki mające na celu zaszkodzenie działalności Powerpipe, za które skarżąca musi zostać pociągnięta do odpowiedzialności, zostały wywołane wejściem Powerpipe na rynek niemiecki, a zatem miały na celu od samego początku przeszkodzenie temu przedsiębiorstwu w rozwinięciu jego działalności w Unii Europejskiej. Co więcej, zgadzając się na przyczynienie się do zatrudnienia dyrektora generalnego Powerpipe, skarżąca wprowadziła faktycznie w życie, i to nawet przed dniem 1 stycznia 1995 r., na wspólnym rynku porozumienie mające na celu zaszkodzenie działalności Powerpipe. Z tego wynika, że Komisja wzięła pod uwagę działania antykonkurencyjne, które miały miejsce w Szwecji w zakresie, w jakim wywarły one rzeczywiście wpływ na konkurencję w obrębie Unii Europejskiej.

161    W tym względzie w motywie 148 decyzji jest wyraźnie mowa o tym, że:

„[d]la celów niniejszego postępowania Komisja uwzględni wspólne działania przeciwko Powerpipe przed przystąpieniem Szwecji do Wspólnoty (w dniu 1 stycznia 1995 r.) jedynie w zakresie, w jakim wywarły one wpływ na konkurencję w obrębie Unii (wejście Powerpipe na rynek niemiecki) oraz gdy stanowią one pośredni dowód istnienia ciągłego planu mającego na celu zaszkodzenie Powerpipe lub jego wyeliminowanie po tej dacie”.

162    Z całości powyższych rozważań wynika, że należy również oddalić część zarzutu dotyczącą uzgodnionych działań przeciwko Powerpipe.

F –  W przedmiocie presji wywieranej przez ABB

1.     Argumenty stron

163    Skarżąca twierdzi, że Komisja zbagatelizowała presję wywieraną na nią przez ABB, co jest kwestionowane przez pozwaną.

2.     Ocena Sądu

164    Należy zauważyć – na co zwróciła też uwagę skarżąca – że w decyzji Komisja wielokrotnie wspomniała, iż ABB wywierała znaczącą presję na inne przedsiębiorstwa z sektora, aby przekonać je do przystąpienia do antykonkurencyjnych uzgodnień, o których mowa. Ponadto przy ustalaniu kwoty grzywny nałożonej na ABB Komisja przyznała, że ABB „wykorzystywała systematycznie swoją siłę ekonomiczną i swoje zasoby jako duże przedsiębiorstwo wielonarodowe, aby zwiększyć skuteczność kartelu i zapewnić, by inne przedsiębiorstwa stosowały się do jej życzeń” (motyw 169 decyzji).

165    W odniesieniu do naruszenia zarzucanego skarżącej wystarczy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem przedsiębiorstwo, które brało udział w działaniach o charakterze antykonkurencyjnym pod przymusem ze strony innych uczestników, nie może powoływać się na ten przymus, jako że zamiast uczestniczyć w takich działaniach, mogło powiadomić właściwe władze o wywieranych na nie naciskach (zob. orzecznictwo przytoczone w pkt 142 powyżej).

166    Z uwagi na to, że ta część zarzutu nie może zostać uwzględniona, należy oddalić w całości zarzut oparty na błędach faktycznych przy zastosowaniu art. 85 ust. 1 traktatu.

II –  W przedmiocie zarzutu drugiego, opartego na naruszeniu prawa do obrony

A –  W przedmiocie dostępu do akt sprawy

1.     Argumenty stron

167    Skarżąca utrzymuje, że Komisja zniechęciła ją do nalegania, by uzyskać dostęp do akt sprawy. I tak Pan-Isovit, która podobno nalegała, by udostępnić jej akta sprawy, została ukarana w ten sposób, że obniżka kwoty grzywny z tytułu jej współpracy była niższa aniżeli w przypadku innych przedsiębiorstw. Skarżąca zgodziła się zrezygnować z części swoich praw pod presją, mając nadzieję, że otrzyma dokumenty dotyczące kartelu bezpośrednio od ABB. Tymczasem ABB przekazała jej jedynie wybrane dokumenty, które, co więcej, były niekompletne. W tym kontekście skarżąca twierdzi, że podejście wybrane przez Komisję, a mianowicie pozostawienie zainteresowanym przedsiębiorstwom, by zadbały o odpowiednią wymianę między sobą dokumentów zawartych w aktach sprawy, nie stanowi satysfakcjonującego rozwiązania.

168    Pozwana kwestionuje, jakoby przeszkadzała przedsiębiorstwom w uzyskaniu dostępu do akt sprawy i przypomina, że skarżąca wyraziła zgodę na organizację wymiany dokumentów między zainteresowanymi przedsiębiorstwami. Obniżka kwoty grzywny nałożonej na Pan-Isovit nie miała żadnego związku z postawą tego przedsiębiorstwa zajętą wobec dostępu do akt sprawy. Co do ABB, to nie można powiedzieć, że nie dostarczyła ona kompletnej dokumentacji.

2.     Ocena Sądu

169    Celem udostępniania akt w sprawach z zakresu konkurencji jest umożliwienie adresatom pisma w sprawie przedstawienia zarzutów zapoznania się z dowodami zawartymi w aktach Komisji, aby mogli oni na podstawie tych dowodów skutecznie ustosunkować się do wniosków, do jakich doszła Komisja w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów (wyroki Trybunału: z dnia 17 grudnia 1998 r. w sprawie C‑185/95 P Baustahlgewebe przeciwko Komisji, Rec. s. I‑8417, pkt 89, i z dnia 8 lipca 1999 r. w sprawie C‑51/92 P Hercules Chemicals przeciwko Komisji, Rec. s. I‑4235, pkt 75; wyroki Sądu z dnia 29 czerwca 1995 r.: w sprawie T‑30/91 Solvay przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1775, pkt 59, i w sprawie T‑36/91 ICI przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1847, pkt 69). Dostęp do akt wynika zatem z gwarancji procesowych, których celem jest ochrona prawa do obrony, a w szczególności zapewnienie skutecznego wykonania prawa do bycia wysłuchanym przewidzianego w art. 19 ust. 1 i 2 rozporządzenia nr 17 i art. 2 rozporządzenia Komisji nr 99/63/EWG z dnia 25 lipca 1963 r. w sprawie przesłuchań przewidzianych w art. 19 ust. 1 i 2 rozporządzenia nr 17 (Dz.U. 1963, 127, s. 2268) (wyrok Sądu z dnia 1 kwietnia 1993 r. w sprawie T‑65/89 BPB Industries i British Gypsum przeciwko Komisji, Rec. s. II‑389, pkt 30).

170    Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem w celu umożliwienia zainteresowanym przedsiębiorstwom i związkom przedsiębiorstw skutecznej obrony przed zarzutami podniesionymi przeciwko nim w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów Komisja zobowiązana jest udostępnić im całość akt dochodzenia, z wyjątkiem dokumentów zawierających tajemnice handlowe innych przedsiębiorstw lub inne informacje poufne oraz dokumentów wewnętrznych Komisji (ww. wyrok z dnia 17 grudnia 1991 r. w sprawie Hercules Chemicals przeciwko Komisji, pkt 54, i wyrok Sądu z dnia 19 maja 1999 r. w sprawie T‑175/95 BASF Coatings przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1581).

171    W ramach postępowania kontradyktoryjnego przewidzianego w rozporządzeniu nr 17 Komisja nie może bowiem sama decydować, jakie dokumenty są przydatne do obrony (ww. wyroki z dnia 29 czerwca 1995 r.: w sprawie Solvay przeciwko Komisji, pkt 81, i w sprawie ICI przeciwko Komisji, pkt 91). Z uwagi na ogólną zasadę równości broni nie można przyzwolić na to, żeby Komisja mogła samodzielnie decydować o wykorzystaniu bądź niewykorzystaniu dokumentów przeciwko przedsiębiorstwom, jeżeli nie miały one do nich dostępu i nie mogły podjąć decyzji, czy wykorzystać je na swoją obronę (ww. wyroki z dnia 29 czerwca 1995 r.: w sprawie Solvay przeciwko Komisji, pkt 83, i w sprawie ICI przeciwko Komisji, pkt 93).

172    W świetle tych zasad należy sprawdzić, czy w niniejszym przypadku Komisja spełniła ciążące na niej zobowiązanie udostępnienia całości akt dochodzenia.

173    Najpierw należy zauważyć, że w swoim piśmie z dnia 20 marca 1997 r. załączonym do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów Komisja poinformowała skarżącą, iż:

„Aby pomóc przedsiębiorstwom w przygotowaniu uwag na temat postawionych im zarzutów, Komisja może pozwolić im na wgląd do dotyczących ich akt sprawy. W niniejszym przypadku Komisja załączyła do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów wszystkie istotne dokumenty, na które składała się cała istotna korespondencja wymieniona zgodnie z art. 11 rozporządzenia [nr 17]. Odniesienia do okoliczności faktycznych niemających żadnego związku z przedmiotem sprawy zostały wymazane z dokumentów załączonych do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów.

Jeżeli chcą Państwo dokonać wglądu w pomieszczeniach Komisji w dokumenty dotyczące Państwa przedsiębiorstwa, które mogą zostać udostępnione, lub jeżeli mają Państwo pytania dotyczące niniejszego postępowania, prosimy skontaktować się z [...] w terminie trzech tygodni od otrzymania niniejszego pisma”.

174    W odpowiedzi na zadane przez Sąd na piśmie pytanie skarżąca oświadczyła, że skontaktowała się z Komisją w dniu 23 kwietnia 1997 r., aby otrzymać zgodę na wgląd do całości akt sprawy. Wprawdzie nie ulega wątpliwości, że taka rozmowa telefoniczna miała miejsce, ale strony nie są zgodne co do dokładnej treści tej rozmowy, a w szczególności co do kwestii, czy Komisja odrzuciła wniosek o udostępnienie akt sprawy, twierdząc – jak utrzymuje skarżąca – że „jeśli [przedsiębiorstwa] chcą faktycznie wykazać wolę współpracy, powinny same zadbać o wymianę kopii między sobą” oraz wreszcie czy skarżąca domagała się udostępnienia całości akt sprawy. Niemniej nie jest kwestionowane to, że podczas tej rozmowy była mowa o wymianie dokumentów między zainteresowanymi przedsiębiorstwami.

175    Pewne jest, że w kwietniu i w maju 1997 r. Komisja zasugerowała przedsiębiorstwom będącym adresatami pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, by zorganizowały wymianę wszystkich dokumentów zabezpieczonych u nich podczas kontroli. Nie jest kwestionowane, że z wyjątkiem Dansk Rørindustri wszystkie zainteresowane przedsiębiorstwa zgodziły się na dokonanie takiej wymiany dokumentów. Następnie wszystkie przedsiębiorstwa uczestniczące w wymianie dokumentów, w tym skarżąca, otrzymały od każdego z pozostałych przedsiębiorstw zabezpieczone u nich dokumenty wraz z listą sporządzoną bądź przez dane przedsiębiorstwo, bądź w przypadku ABB i Pan-Isovit – na ich wniosek – przez Komisję. Jeśli chodzi o dokumenty zabezpieczone u Dansk Rørindustri, część z nich została przekazana pozostałym przedsiębiorstwom na żądanie Komisji w dniu 18 czerwca 1997 r., zaś druga część została przesłana przez samą Komisję w dniu 24 września 1997 r.

176    Nie ulega również wątpliwości, że po rozmowie telefonicznej z dnia 23 kwietnia 1997 r. skarżąca nie kontaktowała się więcej ze służbami Komisji w przedmiocie dostępu do akt sprawy.

177    W swojej odpowiedzi na zadane przez Sąd na piśmie pytanie skarżąca twierdzi, iż ze wspomnianej powyżej rozmowy telefonicznej wywnioskowała, że w jej interesie nie leży domaganie się udostępnienia całości akt Komisji, gdyż w przeciwnym razie może jej zostać zarzucony brak współpracy w trakcie postępowania administracyjnego.

178    Należy jednak stwierdzić, że skarżąca nie przedstawiła żadnego dowodu w odniesieniu do zachowania Komisji, z którego mogłaby wówczas rozsądnie wywnioskować, iż wykonanie jej prawa dostępu do akt dochodzenia będzie miało wpływ na późniejszą ocenę zakresu jej współpracy przy obliczaniu wysokości grzywny. Prawdą jest, że w piśmie z dnia 6 czerwca 1997 r. do Komisji ABB powiązała swoją propozycję wymiany dokumentów ze swoją wolą współpracowania z Komisją oraz że Tarco oświadczyła ze swej strony w piśmie z dnia 19 czerwca 1997 r. do Komisji, iż uczestnicząc w wymianie dokumentów, „nadal wykazuj[e] [swoją] wolę współpracy i daj[e] wyraz rzeczywistej współpracy z Komisją, nawet jeśli naraż[a] się na ryzyko nieuzyskania dostępu do całości akt sprawy”. W twierdzeniach tych zainteresowane przedsiębiorstwa dają wprawdzie wyraz woli utrzymania ich współpracy, ale nie odwołują się do zachowania Komisji, które mogłoby wywołać wrażenie, iż wniosek o udostępnienie akt sprawy pociągnie za sobą podwyższenie grzywny. Skarżąca nie udowodniła również twierdzenia zawartego w jej skardze, jakoby „pod presją” zgodziła się nie nalegać na udostępnienie akt sprawy. To samo odnosi się zresztą do jej twierdzenia, jakoby złożenie przez Pan‑Isovit wniosku o udostępnienie akt sprawy miało wpływ na ocenę jej współpracy przy obliczaniu wysokości grzywny.

179    W związku z tym należy stwierdzić, że skarżąca nie udowodniła, iż Komisja wywierała na nią presję, aby nie skorzystała ona z możliwości dostępu do całości akt dochodzenia. Należy zatem założyć, iż skarżąca nie zamierzała skorzystać z tej możliwości.

180    Należy w każdym razie uznać, że Komisja, przewidując i organizując w swoich pomieszczeniach dostęp do akt sprawy zgodnie z zapowiedzią zawartą w jej piśmie załączonym do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, spełniła ciążące na niej zobowiązanie polegające na zapewnieniu przedsiębiorstwom dostępu do akt dochodzenia, i to z własnej inicjatywy i nie czekając na kroki ze strony tych przedsiębiorstw.

181    W tych okolicznościach nie można również czynić Komisji zarzutu, że chciała ułatwić dostęp do akt dochodzenia, wzywając zainteresowane przedsiębiorstwa do dokonania między sobą i za pośrednictwem swych doradców prawnych wymiany dokumentów zabezpieczonych u nich podczas kontroli.

182    Należy zauważyć w tym względzie, iż skarżąca nie może powoływać się na brak dostępu do akt sprawy z uwagi na fakt, że w ramach tej wymiany dokumentów ABB przesłała dokumenty, w których niektóre fragmenty zostały usunięte.

183    Z pisma z dnia 4 czerwca 1997 r. przesłanego przez doradców prawnych ABB do doradców prawnych skarżącej wynika bowiem, że ABB „przeredagowała” („redacted”) kilka dokumentów, gdyż były one wewnętrznymi dokumentami zawierającymi informacje poufne. Należy przypomnieć w tym względzie, iż zgodnie z utrwalonym orzecznictwem dostęp do akt sprawy nie może rozciągać się na tajemnice handlowe innych przedsiębiorstw lub inne informacje poufne (zob. pkt 170 powyżej). Jeżeli skarżąca miała jakiekolwiek wątpliwości co do wersji niektórych dokumentów przygotowanych przez ABB lub przez innych konkurentów, w szczególności jeśli chodzi o informacje usunięte przez ABB w niektórych dokumentach, bądź jeżeli miała ona jakiekolwiek wątpliwości co do wyczerpującego charakteru list dokumentów sporządzonych przez jej konkurentów, nic nie stało na przeszkodzie, by skontaktowała się ona z Komisją i ewentualnie skorzystała z przysługującego jej prawa dostępu do całości akt dochodzenia w pomieszczeniach Komisji.

184    Z powyższego wynika, że Komisja, sugerując zainteresowanym przedsiębiorstwom ułatwienie dostępu do dokumentów poprzez wymianę dokumentów i jednocześnie gwarantując ze swej strony dostęp do całości akt dochodzenia, należycie uwzględniła wymogi ustanowione w orzecznictwie Sądu, zgodnie z którym wymiana dokumentów między przedsiębiorstwami nie może w żadnym wypadku zwolnić Komisji z obowiązku zagwarantowania przez nią samą w trakcie dochodzenia w sprawie naruszenia prawa konkurencji poszanowania praw do obrony przysługujących zainteresowanym przedsiębiorstwom. Obrona przedsiębiorstwa nie może bowiem zależeć od dobrej woli innego przedsiębiorstwa, które uchodzi za jego konkurenta, przeciwko któremu Komisja wysunęła podobne zarzuty i którego interesy gospodarcze i proceduralne są często sprzeczne z interesami danego przedsiębiorstwa (ww. wyroki z dnia 29 czerwca 1995 r.: w sprawie Solvay przeciwko Komisji, pkt 85 i 86, i w sprawie ICI przeciwko Komisji, pkt 95 i 96).

185    Z tego wynika, że część zarzutu opartą na braku dostępu do akt sprawy należy oddalić.

B –  W przedmiocie naruszenia prawa do bycia wysłuchanym w odniesieniu do przywołania nowych środków dowodowych

1.     Argumenty stron

186    Skarżąca zarzuca Komisji, iż ta naruszyła jej prawo do obrony, dodając dwukrotnie po piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów pismami z dnia 22 maja i z dnia 9 października 1997 r. dodatkowe dokumenty na poparcie swojego oskarżenia. Zdaniem skarżącej Komisja nie ma prawa opierać się na tych dokumentach, ponieważ nie wskazała wyraźnie w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów, że to uczyni.

187    Pozwana zwraca uwagę na to, że żaden przepis proceduralny nie stoi na przeszkodzie przedłożeniu przez nią uzupełniających dowodów po wysłaniu pisma w sprawie przedstawienia zarzutów. We wspomnianych powyżej pismach Komisja wyjaśniła, iż załączone do nich dokumenty odnoszą się do argumentów wysuniętych w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów lub w uwagach do tego pisma. Jako że te pisma zostały wysłane na długo przed przesłuchaniem, skarżąca miała możliwość udzielenia odpowiedzi na nie, co też zresztą uczyniła.

2.     Ocena Sądu

188    W świetle art. 19 ust. 1 rozporządzenia nr 17 w związku z art. 2 i 4 rozporządzenia nr 99/63 Komisja ma obowiązek informowania o zarzutach stawianych zainteresowanym przedsiębiorstwom i stowarzyszeniom, a w decyzji może zawrzeć wyłącznie te z nich, w odniesieniu do których zainteresowani mieli możliwość przedstawienia swojego stanowiska (ww. wyrok w sprawie CB i Europay przeciwko Komisji, pkt 47).

189    Podobnie poszanowanie prawa do obrony, które stanowi podstawową zasadę prawa wspólnotowego i powinno być przestrzegane w każdych okolicznościach, zwłaszcza w każdym postępowaniu mogącym doprowadzić do nałożenia sankcji, nawet jeśli chodzi o postępowanie administracyjne, wymaga, by zainteresowane przedsiębiorstwa i związki przedsiębiorstw miały okazję, od etapu postępowania administracyjnego, przedstawić we właściwy sposób swój punkt widzenia w kwestii prawdziwości i znaczenia dla sprawy faktów, zarzutów i okoliczności podnoszonych przez Komisję (wyrok Trybunału z dnia 13 lutego 1979 r. w sprawie 85/76 Hoffmann-La Roche przeciwko Komisji, Rec. s. 461, pkt 11; wyrok Sądu z dnia 10 marca 1992 r. w sprawie T‑11/89 Shell przeciwko Komisji, Rec. s. II‑757, pkt 39).

190    Żaden przepis nie zakazuje jednak Komisji przekazania stronom po wysłaniu pisma w sprawie przedstawienia zarzutów nowych dokumentów, które w jej opinii stanowią poparcie jej tezy, o ile da ona przedsiębiorstwom czas konieczny do przedstawienia stanowiska na ich temat (wyrok Trybunału z dnia 25 października 1983 r. w sprawie 107/82 AEG przeciwko Komisji, Rec. s. 3151, pkt 29).

191    W odniesieniu do pisma z dnia 22 maja 1997 r. należy zauważyć, że Komisja zwróciła w nim uwagę na znaczenie dla pisma w sprawie przedstawienia zarzutów z dnia 20 marca 1997 r. dokumentów przedstawionych jako załączniki X1–X9 i wskazała, do której części pisma w sprawie przedstawienia zarzutów odnosi się każdy z tych dokumentów. Z tego wynika, że skarżąca została wystarczająco poinformowana o znaczeniu tych dokumentów dla przedstawionych już zarzutów.

192    W przypadku dokumentów załączonych do pisma z dnia 9 października 1997 r. chodzi o szereg dokumentów uzupełniających pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, ponumerowanych od 1 do 18, oraz o szereg odpowiedzi udzielonych przez niektóre przedsiębiorstwa na żądania udzielenia informacji, które zostały przesłane wraz z tabelami wskazującymi w odniesieniu do każdego dokumentu przedmiot danego dokumentu i odesłanie do właściwego fragmentu pisma w sprawie przedstawienia zarzutów oraz ewentualnie do fragmentów w uwagach niektórych przedsiębiorstw do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów.

193    Z tego wynika, że pismami Komisji z dnia 22 maja i z dnia 9 października 1997 r. nie zostały wprowadzone nowe zarzuty, ale że wymieniono w nich niektóre dokumenty, które stanowią uzupełniające dowody na poparcie zarzutów postawionych w piśmie służącym ich przedstawieniu.

194    Z uwagi na to, że Komisja wystarczająco określiła, w jakim stopniu każdy z dokumentów przesłanych po piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów odnosił się do tego pisma oraz że skarżąca nie utrzymuje, iż nie dysponowała czasem koniecznym do przedstawienia swoich uwag na ich temat, należy stwierdzić, że skarżąca miała okazję przedstawić we właściwy sposób swój punkt widzenia w kwestii prawdziwości i znaczenia dla sprawy faktów, zarzutów i okoliczności podnoszonych w tych dokumentach.

195    Z tych powodów należy oddalić zarzut, w zakresie w jakim odnosi się on do powołania nowych środków dowodowych.

C –  W przedmiocie naruszenia prawa do bycia wysłuchanym w odniesieniu do zastosowania wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien

1.     Argumenty stron

196    Zdaniem skarżącej Komisja naruszyła prawo do obrony, powołując się na swoje nowe wytyczne w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (Dz.U. 1998, C 9, s. 3) (zwane dalej „nowymi wytycznymi” lub „wytycznymi”). Jakkolwiek – według skarżącej – w wytycznych tych zmieniono gruntownie obowiązujące dotychczas reguły, Komisja nie dała w żaden sposób do zrozumienia w swoim piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów, że zastosuje nową politykę przy obliczaniu wysokości grzywny. Natomiast ogólnie jest pożądane, by Komisja wskazywała w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów kryteria, jakie ma zamiar zastosować przy ustalaniu kwoty grzywny.

197    W odniesieniu do braku jakiejkolwiek wzmianki o wysokości grzywny w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów pozwana przypomina, że nie istnieje żaden obowiązek w tym względzie.

2.     Ocena Sądu

198    Należy najpierw zauważyć, iż nie jest kwestionowane, że Komisja ustaliła grzywnę nałożoną na skarżącą zgodnie z ogólną metodą obliczania wysokości grzywien podaną do wiadomości w wytycznych.

199    Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Komisja czyni zadość obowiązkowi poszanowania prawa przedsiębiorstw do bycia wysłuchanym, jeśli wyraźnie wskazuje w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów, że zbada, czy należy nałożyć grzywny na zainteresowane przedsiębiorstwa, i jeśli wymienia zasadnicze okoliczności faktyczne i prawne, które mogą prowadzić do nałożenia grzywny, takie jak waga i czas trwania domniemanego naruszenia oraz to, czy naruszenie zostało popełnione „umyślnie lub przez niedbalstwo”. W ten sposób Komisja przedstawia przedsiębiorstwom informacje, które są niezbędne do obrony nie tylko przed stwierdzeniem naruszenia, lecz także przed nałożeniem grzywny (wyrok Trybunału z dnia 7 czerwca 1983 r. w sprawach połączonych od 100/80 do 103/80 Musique diffusion française i in. przeciwko Komisji, Rec. s. 1825, pkt 21).

200    Z powyższego wynika, że w odniesieniu do określenia wysokości grzywien prawo do obrony zainteresowanych przedsiębiorstw jest zagwarantowane przed Komisją poprzez możliwość przedstawienia uwag dotyczących czasu trwania, wagi i antykonkurencyjnego charakteru zarzucanych im czynów. Ponadto przedsiębiorstwa korzystają z dodatkowej gwarancji w ramach określenia wysokości grzywien, ponieważ Sądowi przysługuje prawo nieograniczonego orzekania i może on między innymi uchylić lub obniżyć grzywnę na podstawie art. 17 rozporządzenia nr 17 (wyrok Sądu z dnia 6 października 1994 r. w sprawie T‑83/91 Tetra Pak przeciwko Komisji, Rec. s. II‑755, pkt 235).

201    W tym względzie należy stwierdzić, że na s. 53 i 54 pisma w sprawie przedstawienia zarzutów przesłanego skarżącej Komisja wyjaśniła, jaki czas trwania naruszenia zamierza uwzględnić w jej przypadku.

202    Następnie na s. 57 i 58 pisma w sprawie przedstawienia zarzutów Komisja wskazała przyczyny, dla których uznała, że omawiane naruszenie miało bardzo poważny charakter, a ponadto wskazała czynniki stanowiące okoliczności obciążające, takie jak: manipulacja procedurami przetargowymi, agresywne wprowadzanie kartelu w życie w celu zapewnienia wypełniania przez wszystkich uczestników zawartych porozumień oraz wykluczenia jedynego istotnego konkurenta, który nie uczestniczył w porozumieniach, a także fakt, że naruszenie trwało nadal po wszczęciu kontroli.

203    W tym samym miejscu Komisja stwierdziła, iż przy określaniu grzywny, która miała zostać nałożona na poszczególne przedsiębiorstwa, brała pod uwagę w szczególności rolę odegraną przez każde z nich w praktykach antykonkurencyjnych, wszystkie istotne różnice dotyczące czasu trwania ich uczestnictwa, ich znaczenie w przemyśle ciepłowniczym, ich obrót w sektorze ciepłowniczym, ewentualnie ich całkowity obrót w celu wzięcia pod uwagę wielkości i siły ekonomicznej danego przedsiębiorstwa oraz zapewnienia wystarczająco odstraszającego skutku oraz wreszcie wszystkie okoliczności łagodzące.

204    Następnie na s. 58 pisma w sprawie przedstawienia zarzutów Komisja zauważyła w odniesieniu do skarżącej, że odgrywała ona rolę przywódcy w kartelu, że jest ona drugim co do wielkości producentem rur ciepłowniczych oraz że odgrywa ona aktywną rolę we wszystkich działaniach kartelu, nawet jeśli ta rola ma mniejsze znaczenie niż rola odgrywana przez ABB.

205    Czyniąc to, Komisja wskazała w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów okoliczności faktyczne i prawne, na których miała oprzeć obliczenie kwoty grzywny nałożonej na skarżącą, w związku z czym prawo skarżącej do bycia wysłuchanym było należycie respektowane.

206    Należy zauważyć, iż Komisja, ponieważ wskazała okoliczności faktyczne i prawne, na których oprze swoje obliczenia grzywien, nie miała obowiązku wyjaśniać sposobu, w jaki posłuży się każdą z tych okoliczności do ustalenia poziomu grzywny. Podanie danych dotyczących poziomu zamierzonych grzywien, zanim przedsiębiorstwa miały okazję przedstawienia swoich uwag do stawianych im zarzutów, stanowiłoby bowiem nieprawidłowe uprzedzenie decyzji Komisji (ww. wyrok Trybunału w sprawach połączonych Musique diffusion française i in. przeciwko Komisji, pkt 21, i wyrok Trybunału z dnia 9 listopada 1983 r. w sprawie 322/81 Michelin przeciwko Komisji, Rec. s. 3461, pkt 19).

207    W rezultacie Komisja nie była również zobowiązana do poinformowania zainteresowanych przedsiębiorstw w trakcie postępowania administracyjnego, że zamierza zastosować nową metodę obliczania kwoty grzywien.

208    W szczególności Komisja nie miała obowiązku wskazania w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów możliwości ewentualnej zmiany polityki ustalania wysokości kwoty grzywien, która to możliwość podyktowana jest ogólnymi względami polityki konkurencji pozostającymi bez bezpośredniego związku z konkretnymi okolicznościami rozpatrywanych spraw (ww. wyrok w sprawach połączonych Musique diffusion française i in. przeciwko Komisji, pkt 22). Komisja nie jest bowiem zobowiązana do ostrzeżenia przedsiębiorstw poprzez uprzedzenie ich o swoim zamiarze podwyższenia ogólnego wymiaru grzywien (ww. wyrok z dnia 10 marca 1992 r. w sprawie Solvay przeciwko Komisji, pkt 311).

209    Z tego wynika, że prawo skarżącej do bycia wysłuchanym nie zobowiązywało Komisji do poinformowania jej, iż zamierza zastosować w jej przypadku nowe wytyczne.

210    Z tych wszystkich względów część zarzutu dotyczącą naruszenia prawa do bycia wysłuchanym należy również oddalić w odniesieniu do zastosowania wytycznych przy obliczeniu kwoty grzywien.

III –  W przedmiocie zarzutu trzeciego, opartego na naruszeniu zasad ogólnych i błędach dotyczących okoliczności faktycznych przy ustalaniu kwoty grzywny

A –  W przedmiocie naruszenia zasady niedziałania prawa wstecz

1.     Argumenty stron

211    Skarżąca zarzuca Komisji naruszenie zasady niedziałania prawa wstecz, ponieważ zastosowała ona w jej przypadku nowe wytyczne, choć współpracowała ona z Komisją, nie wiedząc o tym, że Komisja zamierza zmienić gruntownie swoją politykę w dziedzinie grzywien.

212    W tym względzie skarżąca wywodzi, że grzywny przewidziane w art. 15 rozporządzenia nr 17 mają charakter karny, w związku z czym podlegają one art. 7 ust. 1 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (EKPC) zakazującemu nakładania kar surowszych od tych, które można było wymierzyć w czasie, gdy popełnione zostało sporne naruszenie. Zastosowanie ze skutkiem wstecznym nowych reguł prawnych, które Komisja sama sobie narzuciła w odniesieniu do ustalenia kwoty grzywny i które mają normatywny charakter oraz wiążą Komisję, jest zatem – zdaniem skarżącej – sprzeczne z art. 7 ust. 1 EKPC. Nawet gdyby te nowe reguły nie były postrzegane jako mające normatywny charakter, lecz jako stanowiące jedynie zmianę w praktyce Komisji, zastosowanie norm wynikających z takiej zmiany jest niezgodne z zasadami zawartymi we wskazanym powyżej postanowieniu EKPC. Według skarżącej z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wynika między innymi, że te zasady mają również zastosowanie do zmian w orzecznictwie.

213    Skarżąca przyznaje, że Komisja ma generalnie prawo podwyższyć, bez uprzedniego ostrzeżenia, ogólny wymiar grzywien. Niemniej w niniejszym przypadku Komisja zmieniła radykalnie swoją politykę i praktykę w dziedzinie grzywien, co zobowiązuje ją do udzielenia uprzedniego ostrzeżenia, w szczególności wtedy, gdy – tak jak skarżąca – przedsiębiorstwo dobrowolnie dostarczyło obciążających je dowodów, nie będąc świadomym tej radykalnej zmiany.

214    Wytyczne prowadzą rzeczywiście w przypadku przedsiębiorstw znajdujących się w sytuacji skarżącej do systematycznego podwyższania wymiaru grzywien. Z uwagi na obliczanie grzywien na podstawie bezwzględnie ustalonych kwot wytyczne narzucają metodę obliczania, która wpływa negatywnie na małe i średnie przedsiębiorstwa zdecydowanie silniej aniżeli system, w którym grzywna zależy w całości lub w części od obrotów danego przedsiębiorstwa.

215    Pozwana odpowiada na to, że nowe wytyczne stanowią jedynie ramy do stosowania przez nią art. 15 rozporządzenia nr 17 i nie powodują żadnej zmiany tych ram. Komisja mogła bowiem nałożyć na skarżącą dokładnie taką samą grzywnę także bez wydania nowych wytycznych.

216    Co więcej, wytyczne stanowią zmianę w ogólnym podejściu przyjętym przez Komisję przy obliczaniu kwoty grzywien, która nie musi koniecznie prowadzić do podwyższenia w konkretnym przypadku. Nawet jeśli wytyczne miałyby na celu nakładanie wyższych grzywien, byłoby to całkowicie zgodne z orzecznictwem.

2.     Ocena Sądu

217    Należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem prawa podstawowe stanowią integralną część ogólnych zasad prawa, nad których przestrzeganiem czuwa sąd wspólnotowy (zob. w szczególności opinia Trybunału 2/94 z dnia 28 marca 1996 r., Rec. s. I‑1759, pkt 33, i wyrok Trybunału z dnia 29 maja 1997 r. w sprawie C‑299/95 Kremzow, Rec. s. I‑2629, pkt 14). W tym zakresie sąd wspólnotowy opiera się na tradycjach konstytucyjnych wspólnych państwom członkowskim oraz na wskazówkach zaczerpniętych z umów międzynarodowych dotyczących ochrony praw człowieka, przy których tworzeniu państwa członkowskie współpracowały lub do których przystąpiły. EKPC ma tutaj znaczenie szczególne (ww. wyrok w sprawie Kremzow, pkt 14; wyrok Sądu z dnia 20 lutego 2001 r. w sprawie T‑112/98 Mannesmannröhren-Werke przeciwko Komisji, Rec. s. II‑729, pkt 60). Ponadto zgodnie z art. F ust. 2 Traktatu o Unii Europejskiej (obecnie, po zmianie, art. 6 ust. 2 UE) „Unia szanuje prawa podstawowe zagwarantowane w [EKPC] oraz wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych dla państw członkowskich, jako zasady ogólne prawa wspólnotowego”.

218    Zgodnie z art. 7 ust. 1 EKPC „[n]ikt nie może być uznany za winnego popełnienia czynu polegającego na działaniu lub zaniechaniu działania, który według prawa wewnętrznego lub międzynarodowego nie stanowił czynu zagrożonego karą w czasie jego popełnienia” oraz „[n]ie będzie również wymierzona kara surowsza od tej, którą można było wymierzyć w czasie, gdy czyn zagrożony karą został popełniony”.

219    Należy przypomnieć, że zasada niedziałania przepisów karnych wstecz, ustanowiona w art. 7 ust. 1 EKPC jako prawo podstawowe, jest zasadą wspólną dla wszystkich porządków prawnych państw członkowskich i stanowi integralną część ogólnych zasad prawa, których poszanowanie zapewnia sąd wspólnotowy (wyrok Trybunału z dnia 10 lipca 1984 r. w sprawie 63/83 Kirk, Rec. s. 2689, pkt 22).

220    Nawet jeśli z art. 15 ust. 4 rozporządzenia nr 17 wynika, że decyzje Komisji nakładające grzywny za naruszenie prawa konkurencji nie mają charakteru karnoprawnego (ww. wyrok w sprawie Tetra Pak przeciwko Komisji, pkt 235), to Komisja jest jednak zobowiązana przestrzegać ogólnych zasad prawa wspólnotowego, a w szczególności zasady niedziałania prawa wstecz w każdym postępowaniu administracyjnym mogącym prowadzić do nałożenia sankcji na podstawie traktatowych reguł konkurencji (zob. analogicznie ww. wyrok w sprawie Michelin przeciwko Komisji, pkt 7).

221    Poszanowanie powyższych zasad wymaga, by sankcje nałożone na przedsiębiorstwo za naruszenie reguł konkurencji odpowiadały sankcjom przewidzianym w czasie, w którym doszło do popełnienia naruszenia.

222    W tym względzie należy zwrócić uwagę na to, że sankcje, które mogą zostać nałożone przez Komisję za naruszenie wspólnotowych reguł konkurencji, są określone w art. 15 rozporządzenia nr 17 wydanego przed datą, w której naruszenie miało swój początek. Z jednej strony należy przypomnieć, że Komisja nie ma prawa zmieniać rozporządzenia nr 17 lub od niego odchodzić, choćby w drodze reguł o charakterze generalnym, które sama sobie narzuca; z drugiej strony nawet jeśli nie ulega wątpliwości, że Komisja ustaliła kwotę grzywny nałożonej na skarżącą zgodnie z ogólną metodą obliczania grzywien przewidzianą w wytycznych, należy stwierdzić, że czyniąc to, nie wyszła ona poza ramy sankcji określonych w art. 15 rozporządzenia nr 17.

223    Zgodnie bowiem z art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 „Komisja może nałożyć, w drodze decyzji, na przedsiębiorstwa i związki przedsiębiorstw kary pieniężne [grzywny] w wysokości 1000–1 000 000 jednostek rozliczeniowych albo ponad tę kwotę do dziesięciu procent wartości osiągniętego w poprzednim roku gospodarczym obrotu każdego z przedsiębiorstw uczestniczących w naruszeniu, jeśli umyślnie lub przez niedbalstwo [...] naruszają art. 85 ust. 1 [...] traktatu”. W tym samym przepisie przewidziano, że „[p]rzy ustalaniu wysokości kary pieniężnej [grzywny] należy uwzględnić, oprócz wagi naruszenia, również okres [czas] trwania tego naruszenia”.

224    Wytyczne stanowią w pkt 1 akapit pierwszy, że dla celów obliczenia wysokości grzywny kwota podstawowa będzie określana w zależności od wagi i czasu trwania naruszenia, które są jedynymi kryteriami, do których istnieje odniesienie w art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17.

225    Zgodnie z wytycznymi Komisja jako punkt wyjścia do obliczenia wysokości grzywien bierze kwotę ustaloną według wagi naruszenia (zwaną dalej „ogólnym punktem wyjścia”). Przy ocenie wagi naruszenia należy wziąć pod uwagę charakter naruszenia, jego rzeczywisty wpływ na rynek, jeżeli może być zmierzony, oraz rozmiar właściwego rynku geograficznego (pkt 1A akapit pierwszy). Naruszenia będą więc zaliczane do jednej z trzech kategorii: „naruszenia o małym znaczeniu”, za które przewidziano grzywny w wysokości od 1000 do 1 miliona ECU, „poważne naruszenia”, za które wysokość grzywien waha się od 1 miliona do 20 milionów ECU oraz „bardzo poważne naruszenia”, za które wysokość grzywien przekracza 20 milionów ECU (pkt 1A akapit drugi tiret od pierwszego do trzeciego). W każdej z tych kategorii, a w szczególności jeśli chodzi o „poważne” lub „bardzo poważne” naruszenia, skala przewidzianych sankcji umożliwia zróżnicowane traktowanie przedsiębiorstw w zależności od charakteru dokonanych naruszeń (pkt 1A akapit trzeci). Ponadto koniecznie należy uwzględnić rzeczywiste ekonomiczne możliwości sprawców naruszeń spowodowania znaczącej szkody innym podmiotom działającym na rynku, w szczególności konsumentom, oraz ustalić kwotę grzywny na poziomie, który zapewnia tym sankcjom odstraszający skutek (pkt 1A akapit czwarty).

226    Następnie można wziąć pod uwagę fakt, że duże przedsiębiorstwa posiadają zazwyczaj wiedzę prawną i gospodarczą oraz infrastrukturę, która pozwala im lepiej ocenić, w jakim zakresie ich zachowanie stanowi naruszenie oraz konsekwencje, które wynikają z prawa konkurencji w przypadku takiego zachowania (pkt 1A akapit piąty).

227    W obrębie każdej z trzech kategorii przewidzianych powyżej w niektórych przypadkach może wystąpić potrzeba wyważenia ustalonych kwot w celu wzięcia pod uwagę szczególnej wagi naruszenia i tym samym rzeczywistego wpływu zachowania każdego przedsiębiorstwa stanowiącego naruszenie konkurencji, w szczególności tam, gdzie istnieje znaczna dysproporcja pomiędzy wielkością przedsiębiorstw popełniających naruszenie tego samego typu, a w konsekwencji potrzeba dostosowania ogólnego punktu wyjścia do szczególnego charakteru każdego przedsiębiorstwa (zwanego dalej „szczególnym punktem wyjścia”) (pkt 1A akapit szósty).

228    Jeśli chodzi o czynnik dotyczący czasu trwania naruszenia, to wytyczne czynią rozróżnienie pomiędzy krótkotrwałymi naruszeniami (z reguły krótszymi niż jeden rok), za które przewidziana kwota ze względu na wagę naruszenia nie powinna zostać podwyższona, naruszeniami o średnim okresie trwania (z reguły od jednego do pięciu lat), za które kwota może być podwyższona o 50% oraz długotrwałymi naruszeniami (z reguły ponad pięć lat), za które kwota ta może za każdy rok być podwyższona o 10% (pkt 1B akapit pierwszy tiret od pierwszego do trzeciego).

229    Następnie wytyczne przywołują na zasadzie przykładu listę okoliczności obciążających i łagodzących, które mogą być uwzględnione w celu podwyższenia lub zmniejszenia kwoty podstawowej, a w dalszej części odwołują się do komunikatu Komisji z dnia 18 lipca 1996 r. dotyczącego nienakładania grzywien lub obniżania ich kwoty w sprawach kartelowych (Dz.U. C 207, s. 4) (zwanego dalej „komunikatem w sprawie współpracy”).

230    Na zasadzie ogólnej uwagi stwierdza się, że ostateczny wynik obliczeń kwoty grzywny według tego schematu (kwota podstawowa zwiększona lub zmniejszona procentowo na skutek uwzględnienia okoliczności obciążających lub łagodzących) nie może w żadnym wypadku przewyższać 10% wartości całkowitego obrotu przedsiębiorstwa zgodnie z art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 [pkt 5 lit. a)]. Ponadto wytyczne przewidują, że po dokonaniu wyżej opisanych obliczeń i w zależności od okoliczności należy uwzględnić niektóre obiektywne czynniki takie jak szczególny kontekst ekonomiczny, wszelkie uzyskane przez naruszających prawo korzyści ekonomiczne lub finansowe, szczególne cechy danych przedsiębiorstw oraz ich realną możliwość zapłaty w określonym kontekście społecznym celem dostosowania in fine przewidzianej kwoty grzywien [pkt 5 lit. b)].

231    Z tego wynika, że zgodnie z metodą przewidzianą w wytycznych obliczenie wysokości grzywien nadal jest dokonywane na podstawie dwóch kryteriów wymienionych w art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17, czyli wagi naruszenia oraz czasu jego trwania, przy jednoczesnym przestrzeganiu ustalonej przez ten sam przepis maksymalnej granicy w stosunku do obrotu każdego z przedsiębiorstw.

232    W konsekwencji nie można uznać wytycznych za wychodzące poza określone w tym przepisie ramy prawne sankcji.

233    Wbrew temu, co twierdzi skarżąca, zmiana spowodowana przez wytyczne w porównaniu z istniejącą praktyką administracyjną Komisji nie stanowi również modyfikacji ram prawnych służących ustalaniu grzywien, które mogą zostać nałożone, a zatem nie jest sprzeczna z zasadami zawartymi w art. 7 ust. 1 EKPC.

234    Z jednej strony bowiem wcześniejsza praktyka decyzyjna Komisji nie służy sama jako ramy prawne grzywien nakładanych w dziedzinie konkurencji, jako że ramy te są określone wyłącznie w rozporządzeniu nr 17.

235    Z drugiej strony mając na uwadze zakres uznania pozostawionego Komisji przez rozporządzenie nr 17, wprowadzenia przez nią nowej metody obliczania grzywien, która może w pewnych przypadkach prowadzić do podwyższenia wysokości grzywien, nie przekraczając jednakże maksymalnego poziomu określonego w tym samym rozporządzeniu, nie można uznać za sprzeczne z zasadami legalności i pewności prawa zaostrzenie ze skutkiem wstecznym grzywien, które zostały prawnie przewidziane w art. 15 rozporządzenia nr 17.

236    Bez znaczenia w tym względzie jest to, że obliczanie wysokości grzywien według metody przedstawionej w wytycznych – w szczególności jeśli przyjmie się za punkt wyjścia kwotę ustaloną co do zasady na podstawie wagi naruszenia – może spowodować nałożenie przez Komisję wyższych grzywien niż w ramach jej wcześniejszej praktyki decyzyjnej. Zgodnie bowiem z utrwalonym orzecznictwem wagę naruszeń należy ustalać na podstawie licznych elementów, do których zaliczają się między innymi szczególne okoliczności sprawy, jej kontekst i konieczność zapewnienia odstraszającego skutku grzywien, przy czym nie ma wiążącej i wyczerpującej listy kryteriów, jakie muszą zostać koniecznie wzięte pod uwagę (postanowienie Trybunału z dnia 25 marca 1996 r. w sprawie C‑137/95 P SPO i in. przeciwko Komisji, Rec. s. I‑1611, pkt 54; wyrok Trybunału z dnia 17 lipca 1997 r. w sprawie C‑219/95 P Ferriere Nord przeciwko Komisji, Rec. s. I‑4411, pkt 33; zob. również wyrok Sądu z dnia 14 maja 1998 r. w sprawie T‑295/94 Buchmann przeciwko Komisji, Rec. s. II‑813, pkt 163). Ponadto z utrwalonego orzecznictwa wynika, że w ramach rozporządzenia nr 17 Komisja dysponuje zakresem uznania przy ustalaniu wysokości grzywien, aby skłonić przedsiębiorstwa do przestrzegania reguł konkurencji (wyroki Sądu: z dnia 6 kwietnia 1995 r. w sprawie T‑150/89 Martinelli przeciwko Komisji, Rec. II‑1165, pkt 59, z dnia 11 grudnia 1996 r. w sprawie T‑49/95 Van Megen Sports przeciwko Komisji, Rec. II‑1799, pkt 53, i z dnia 21 października 1997 r. w sprawie T‑229/94 Deutsche Bahn przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1689, pkt 127).

237    Ponadto z orzecznictwa wynika, że fakt, iż Komisja w przeszłości nakładała grzywny na określonym poziomie za określone rodzaje naruszeń, nie może pozbawić jej możliwości podniesienia tego poziomu w granicach wskazanych w rozporządzeniu nr 17, jeśli jest to konieczne do zapewnienia realizacji wspólnotowej polityki konkurencji (ww. wyroki: w sprawach połączonych Musique diffusion française i in. przeciwko Komisji, pkt 109; z dnia 10 marca 1992 r. w sprawie Solvay przeciwko Komisji, pkt 309; wyrok Sądu z dnia 14 maja 1998 r. w sprawie T‑304/94 Europa Carton przeciwko Komisji, Rec. s. II‑869, pkt 89). Skuteczne stosowanie wspólnotowych reguł konkurencji wymaga bowiem, aby Komisja mogła w każdej chwili dostosować wysokość grzywien do potrzeb tej polityki (ww. wyrok w sprawach połączonych Musique diffusion française i in. przeciwko Komisji, pkt 109).

238    Z tych wszystkich względów część zarzutu opartą na rzekomym naruszeniu zasady niedziałania prawa wstecz należy oddalić.

B –  W przedmiocie naruszenia zasady ochrony uzasadnionych oczekiwań

1.     Argumenty stron

239    Skarżąca utrzymuje, że zastosowanie nowej polityki obliczania wysokości grzywien po tym, jak dobrowolnie dostarczyła obciążających ją dowodów, jest sprzeczne z zasadą ochrony uzasadnionych oczekiwań. Miała ona bowiem prawo oprzeć się na praktyce Komisji w dziedzinie obliczania wysokości grzywien obowiązującej w momencie, gdy skontaktowała się ona z Komisją. Zdaniem skarżącej zakres uznania Komisji był ograniczony w tych okolicznościach faktem, że skarżąca współpracowała z nią na podstawie metody obliczania grzywien przedstawionej w decyzji Komisji 94/601/WE z dnia 13 lipca 1994 r. dotyczącej postępowania na podstawie art. 85 traktatu WE (IV/C/33.833 – Karton) (Dz.U. L 243, s. 1, zwanej decyzją w sprawie „Karton”) i w projekcie komunikatu Komisji dotyczącego nienakładania grzywien lub obniżenia ich kwoty w sprawach dotyczących karteli (Dz.U. 1995, C 341, s. 13, zwanym dalej „projektem komunikatu w sprawie współpracy”), do których odwoływały się wówczas zarówno skarżąca, jak i Komisja.

240    Zdaniem pozwanej z orzecznictwa wynika, że podmioty naruszające reguły konkurencji nie mają „prawa” do określonego poziomu grzywien. Co więcej, skarżąca nie może utrzymywać, że w momencie, gdy zdecydowała się przedstawić dokumenty Komisji, opierała się na komunikacie w sprawie współpracy, a następnie zdała sobie sprawę z tego, że polityka w dziedzinie grzywien została zmieniona nowymi wytycznymi. Komisja uwzględniła bowiem w pełni brzmienie i ducha tego komunikatu, obniżając grzywnę o 30%. Z uwagi na to, że w komunikacie tym nie ma mowy o obliczaniu podstawowej kwoty grzywny, nie mogła ona wywołać u zainteresowanych przedsiębiorstw oczekiwań co do wysokości grzywny przed jej obniżeniem zgodnie z tym komunikatem.

2.     Ocena Sądu

241    W odniesieniu do ustalania grzywien za naruszenie reguł konkurencji należy zauważyć, że Komisja wykonuje swoje uprawnienia w granicach uznania przyznanego jej przez rozporządzenie nr 17. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem podmioty gospodarcze nie mogą zasadnie oczekiwać, że utrzymana zostanie istniejąca sytuacja, która może zostać zmieniona w ramach uznania przysługującego instytucjom Wspólnoty (zob. wyroki Trybunału: z dnia 15 lipca 1982 r. w sprawie 245/81 Edeka, Rec. s. 2745, pkt 27, i z dnia 14 lutego 1990 r. w sprawie C‑350/88 Delacre i in. przeciwko Komisji, Rec. s. I‑395, pkt 33).

242    Przeciwnie, Komisja jest uprawniona do podniesienia ogólnego poziomu grzywien w granicach wskazanych w rozporządzeniu nr 17, jeśli jest to konieczne do zapewnienia realizacji wspólnotowej polityki (zob. orzecznictwo przytoczone w pkt 237 powyżej).

243    Z tego wynika, że przedsiębiorstwa, w stosunku do których jest prowadzone postępowanie administracyjne mogące się zakończyć nałożeniem grzywny, nie mogą oczekiwać, że Komisja nie przekroczy poprzednio praktykowanego poziomu grzywien.

244    Jeśli chodzi o oczekiwania, które skarżąca wywiodła z decyzji w sprawie Karton, w szczególności co do obniżki grzywny, jaka miała zostać dokonana z uwagi na jej współpracę w trakcie postępowania administracyjnego, należy dodać, że sam fakt przyznania przez Komisję w ramach jej wcześniejszej praktyki decyzyjnej pewnej procentowej obniżki ze względu na określone zachowanie nie oznacza, że ma ona obowiązek przyznania takiej samej proporcjonalnie obniżki, gdy ocenia podobne zachowanie w ramach późniejszego postępowania administracyjnego (zob. w odniesieniu do okoliczności łagodzącej wyrok Sądu z dnia 14 maja 1998 r. w sprawie T‑347/94 Mayr Melnhof przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1751, pkt 368).

245    W każdym razie Komisja nie mogła zastosować w niniejszym przypadku polityki obowiązującej w momencie wydania decyzji w sprawie Karton, ponieważ tymczasem wydała ona komunikat w sprawie współpracy, który został opublikowany w dniu 18 lipca 1996 r. Od tego dnia Komisja wzbudziła u przedsiębiorstw uzasadnione oczekiwania co do tego, że zastosowanie będą miały kryteria wymienione w tym komunikacie, co zobowiązuje ją obecnie do stosowania tych kryteriów.

246    W tym względzie należy podkreślić, że w momencie nawiązania kontaktu z Komisją skarżąca nie mogła wychodzić z założenia, iż Komisja zastosuje w jej przypadku metodę przewidzianą w projekcie komunikatu w sprawie współpracy, gdyż z tego dokumentu opublikowanego w Dzienniku Urzędowym jasno wynika, że chodziło o projekt. Komisja załączyła bowiem do tego projektu wyjaśnienie, w którym oświadczyła, że zamierza wydać komunikat w sprawie nienakładania lub złagodzenia grzywien w przypadku przedsiębiorstw, które współpracują z nią w ramach dochodzenia lub ścigania naruszeń oraz że przed jego wydaniem wzywa wszystkich zainteresowanych do przedstawienia uwag na temat tego projektu. Skutkiem takiego projektu mogło być jedynie ostrzeżenie zainteresowanych przedsiębiorstw, że Komisja zamierza wydać komunikat w tej dziedzinie.

247    W zakresie w jakim rozumowanie skarżącej opiera się na założeniu, że Komisja nie zastosowała się do komunikatu w sprawie współpracy, jej argumenty są takie same jak argumenty opierające się na błędnym zastosowaniu tego komunikatu.

248    Z tego wynika, że podniesioną część zarzutu należy oddalić w zakresie, w jakim opiera się ona na naruszeniu zasady ochrony uzasadnionych oczekiwań.

C –  W przedmiocie naruszenia zasad równego traktowania i proporcjonalności oraz w przedmiocie zgodności z prawem wytycznych

1.     Argumenty stron

249    Skarżąca podnosi wiele argumentów na poparcie tezy, jakoby Komisja nałożyła na nią nadmierną i dyskryminacyjną grzywnę, naruszając zarazem zasadę równego traktowania i zasadę proporcjonalności.

250    Po pierwsze, przyjmując jako punkt wyjścia do obliczenia wysokości grzywny, na podstawie samej wagi naruszenia, abstrakcyjne kwoty, Komisja dopuściła się dyskryminacji wobec małych i średnich przedsiębiorstw. Komisja podzieliła bowiem zainteresowane przedsiębiorstwa na cztery kategorie według ich wielkości. Z uwagi na to, że szczególny punkt wyjścia, jaki ustaliła ona dla ABB, przedsiębiorstwa należącego do pierwszej kategorii, był niższy od 10% obrotu tego przedsiębiorstwa, metoda obliczenia umożliwiła – zdaniem skarżącej – pełne uwzględnienie wszystkich czynników istotnych dla ustalenia ostatecznej kwoty grzywny. Natomiast w przypadku skarżącej i innych przedsiębiorstw należących do drugiej i trzeciej kategorii, które były mniejsze od ABB, szczególne punkty wyjścia były tak wysokie, że powyższe czynniki nie znalazły odzwierciedlenia w ostatecznych kwotach ich grzywien ze względu na konieczność zejścia poniżej limitu 10% obrotu narzuconego w rozporządzeniu nr 17.

251    W konsekwencji Komisja dopuściła się dyskryminacji wobec małych i średnich przedsiębiorstw, co jest sprzeczne z jej ogólną polityką polegającą na mniej surowym traktowaniu przedsiębiorstw, które prowadzą działalność głównie w sektorze dotkniętym naruszeniem, w porównaniu z wielonarodowymi przedsiębiorstwami, które prowadzą działalność równocześnie w wielu sektorach. Zachowanie Komisji jest również niezgodne z art. 130 ust. 1 traktatu WE (obecnie art. 157 ust. 1 WE), zgodnie z którym Komisja jest zobowiązana do wspierania środowiska sprzyjającego inicjatywom i rozwojowi zwłaszcza małych i średnich przedsiębiorstw.

252    Po drugie, metoda obliczenia użyta przez Komisję doprowadziła do tego, że w przypadku przedsiębiorstw należących do drugiej i trzeciej kategorii podstawowe kwoty grzywien zostały ustalone powyżej limitu określonego w art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 wynoszącego 10% obrotu. Zdaniem skarżącej ten limit nie może zostać przekroczony na żadnym etapie obliczenia. Gdyby Komisji wolno było obliczać wysokość grzywny na podstawie kwot podstawowych przekraczających ten limit 10%, to wszelkie korekty dokonane przez Komisję w stosunku do kwoty grzywny byłyby czysto iluzoryczne i nie miałyby wpływu na ostateczną kwotę grzywny, która w każdym wypadku wynosiłaby 10% całkowitego obrotu.

253    W replice skarżąca dodaje, iż pkt 5 lit. a) wytycznych stanowi, że „ostateczna kwota [grzywny] obliczana zgodnie z tą metodą (bazowa kwota [kwota podstawowa] powiększona lub pomniejszona procentowo)” nie może w żadnym przypadku przewyższać limitu 10% obrotu przedsiębiorstw. Same wytyczne nie pozwalają zatem na żadne obliczenie, którego wynik przekraczałby limit 10% obrotu.

254    Skarżąca zauważa, iż w celu uwzględnienia limitu 10% obrotu na etapie obliczenia grzywny po uwzględnieniu okoliczności łagodzących, ale przed obniżeniem kwoty ze względu na współpracę Komisja obniżyła grzywny wobec przedsiębiorstw należących do drugiej i trzeciej kategorii do najwyższego prawnie dopuszczalnego poziomu. W przypadku skarżącej grzywna ustalona przed jej obniżeniem ze względu na jej współpracę wynosiła 12 700 000 ECU, to jest dokładnie 10% jej obrotu.

255    Po trzecie, skarżąca twierdzi, że Komisja ustaliła grzywny na poziomie, który nie odzwierciedla indywidualnej wielkości przedsiębiorstw. Podczas gdy w ramach swojej wcześniejszej praktyki Komisja dawała pierwszeństwo obrotowi pochodzącemu z produktów będących przedmiotem naruszenia, w niniejszym przypadku obniżyła ona grzywnę nałożoną na skarżącą do 10% całkowitego obrotu skarżącej. Komisja jest jednak zobowiązana do wzięcia pod uwagę przy ustalaniu kwoty grzywny każdego z tych obrotów, aby uwzględnić wielkość danego przedsiębiorstwa i jego obecność na różnych rynkach.

256    W tej kwestii skarżąca zauważa również, że Komisja nie uwzględniła prawidłowo rzeczywistej sytuacji skarżącej, gdyż zakwalifikowała ją jako przedsiębiorstwo specjalizujące się głównie w spornym produkcie, podczas gdy w rzeczywistości jej obrót na rynku właściwym stanowi jedynie 36,8% jej całkowitego obrotu. Z powodu tej błędnej oceny sytuacji skarżącej została na nią nałożona grzywna, która jest nieproporcjonalna do jej obrotu na rynku właściwym. Użyta metoda obliczenia doprowadziła do dyskryminacji skarżącej wobec przedsiębiorstw należących do trzeciej kategorii, jako że różnica między grzywnami nałożonymi na te przedsiębiorstwa a grzywną nałożoną na skarżącą jest nieproporcjonalna do różnicy w ich wielkości.

257    Po czwarte, obliczając wysokość grzywien na podstawie kwot wyższych niż prawnie dopuszczalny pułap, Komisja pozbawiła się zdaniem skarżącej możliwości uwzględnienia innych czynników, które powinny zostać wzięte pod uwagę przy dokonywaniu oceny wagi naruszenia. I tak Komisja nie obliczyła wysokości grzywien na podstawie zysku, jaki każde z zainteresowanych przedsiębiorstw uzyskało na rynku właściwym, choć konieczność uwzględnienia tego czynnika została uznana w orzecznictwie Trybunału, jak i we własnej praktyce Komisji określonej w jej XXI sprawozdaniu dotyczącym polityki konkurencji. Komisja nie wzięła bowiem pod uwagę okoliczności, że skarżąca nie osiągnęła nadmiernego zysku w czasie trwania podnoszonego naruszenia. Skarżąca nie rozumie, jak inne elementy, na których Komisja oparła się przy obliczaniu wysokości grzywny, mogą odzwierciedlać teoretyczne korzyści otrzymane przez każde przedsiębiorstwo, jak twierdzi pozwana.

258    Wreszcie według skarżącej grzywna jest nieproporcjonalna, ponieważ Komisja nie uwzględniła zdolności skarżącej do jej zapłaty i w ten sposób określiła kwotę grzywny na poziomie, który zagraża jej przetrwaniu. Tymczasem w swojej wcześniejszej praktyce Komisja wielokrotnie nałożyła niższą niż zwykle grzywnę z powodu trudności finansowych, z jakimi borykały się dane przedsiębiorstwa. Ponadto w swoich wytycznych Komisja oświadczyła, że zamierza uwzględniać realną możliwość dokonania zapłaty przez przedsiębiorstwa w określonym kontekście społecznym celem dostosowania przewidzianej kwoty grzywien. Przedsiębiorstwa wywiodły z tego oświadczenia uzasadnione oczekiwania. W tym względzie skarżąca podnosi, iż w latach 1997 i 1998 poniosła znaczne straty, które wraz z grzywną spowodowały stratę przewyższającą wartość netto jej kapitału własnego. Aby uniknąć upadłości i zdobyć środki na zapłatę grzywny, skarżąca musiała sprzedać większość swojej działalności przemysłowej i handlowej oraz nazwę „Løgstør Rør”. Nawet jeśli skarżąca nadal istnieje jako osoba prawna, została ona z tego powodu wyeliminowana z rynku właściwego.

259    Skarżąca dodaje, że grzywny ustalane przez Komisję powinny działać odstraszająco i nie mogą prowadzić do wyeliminowania przedsiębiorstw z rynku właściwego i tym samym do naruszenia konkurencji w spornym sektorze. Ustalenie grzywien na tak wysokim poziomie może doprowadzić do zniknięcia z rynku dwóch głównych konkurentów ABB, to jest skarżącej i Tarco.

260    Jako że aby ustalić nadmierną i dyskryminacyjną grzywnę, Komisja oparła się na nowych wytycznych przy obliczaniu wysokości grzywien, skarżąca twierdzi, iż te wytyczne są w świetle art. 184 traktatu WE (obecnie art. 241 WE) niezgodne z prawem. Komisja ustaliła bowiem w wytycznych tak wysokie kwoty podstawowe do obliczenia grzywny, że pozbawiają ją one uznania, jakie zostało jej przyznane w art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 w celu uwzględnienia wszystkich istotnych czynników wraz z ewentualnymi okolicznościami łagodzącymi.

261    Pozwana zauważa najpierw, że twierdzenie, jakoby dopuściła się ona dyskryminacji przy ustalaniu kwot służących do obliczenia grzywien, jest bezzasadne.

262    Użycie jednej jedynej kwoty, to jest 20 mln ECU jako punktu wyjścia dla wszystkich podmiotów dopuszczających się naruszenia, nie może być postrzegane jako dyskryminacyjne, gdyż kwota ta została następnie dostosowana w zależności od każdego z tych podmiotów i wagi ich uczestnictwa w naruszeniu. Komisja uwzględniła bowiem wyraźnie dysproporcję w wielkości i zdolności ekonomicznej przedsiębiorstw, o których mowa, w szczególności poprzez podwyższenie początkowej kwoty grzywny, która miała zostać nałożona na ABB. Grzywna nałożona na skarżącą, wynosząca 8,9 mln ECU, nie została ustalona na najwyższym dopuszczalnym poziomie, lecz pozostaje poniżej pułapu dozwolonego w rozporządzeniu nr 17.

263    Co więcej, nawet jeśli ABB została niesłusznie potraktowana korzystniej aniżeli skarżąca, nie może to prowadzić do obniżenia kwoty grzywny nałożonej na skarżącą, jako że nie można powoływać się na swoją korzyść na bezprawny akt popełniony na rzecz innej osoby. W każdym razie skarżąca nie może powoływać się na status średniego przedsiębiorstwa. Jeśli chodzi o art. 130 traktatu, to mając na uwadze jego ogólny charakter, trudno sobie wyobrazić, by można było stwierdzić nieważność jakiegoś środka z powodu jego niezgodności z tym postanowieniem.

264    Następnie pozwana kwestionuje twierdzenie, że kwoty użyte do obliczenia grzywien nie mogą być w żadnym momencie obliczenia wyższe od 10% obrotu. Dla limitu ustalonego w art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 liczy się wyłącznie ostateczny wynik obliczenia grzywny, a nie kwoty uwzględnione w trakcie obliczenia. Komisja mogła zresztą użyć punktu wyjścia niższego od 10% obrotu, który doprowadziłby do takiej samej ostatecznej kwoty grzywny. W przypadku gdy zastosowanie kryteriów określonych w wytycznych prowadzi do ustalenia kwoty wyższej od górnego limitu, nic nie stoi na przeszkodzie, by Komisja obniżyła tę kwotę do liczby odpowiadającej dokładnie temu limitowi przed zastosowaniem kryteriów zawartych w komunikacie w sprawie współpracy. W zakresie w jakim skarżąca opiera się w replice na pkt 5 lit. a) wytycznych, ten argument jest nowy i niedopuszczalny zgodnie z art. 48 § 2 regulaminu Sądu.

265    Ponadto interpretacja limitu wynoszącego 10% obrotu, za jaką opowiada się skarżąca, jest nieuzasadniona, gdyż pociągałaby za sobą obowiązek rozpoczęcia obliczenia na nienormalnie niskim poziomie, aby nie przekroczyć w żadnym momencie obliczenia tego limitu, co mogłoby prowadzić do ustalenia punktu wyjścia, który nie byłby zgodny z kryteriami określonymi w wytycznych. Zgodnie z tą metodą całe obliczenie musiałoby zostać dokonane w odwrotnym kierunku i punkt wyjścia byłby znany dopiero na końcu tego działania. Taka metoda byłaby arbitralna i skutkowałaby pomijaniem przez Komisję szczególnych okoliczności poszczególnych przypadków.

266    Komisja ma prawo nałożyć grzywnę, która nie przekracza 10% całkowitego obrotu przedsiębiorstwa. Choć Komisja często brała pod uwagę obrót na rynku właściwym jako punkt wyjścia do obliczenia kwoty grzywien, nie była ona zobowiązana postąpić zgodnie z tą wcześniejszą praktyką. Przy obliczaniu kwoty grzywny należy bowiem uwzględnić szereg elementów i nie należy przypisywać nieproporcjonalnie dużego znaczenia obrotowi. W każdym razie wcześniejsza praktyka Komisji nie była stała, gdyż grzywny były ustalane również na podstawie innych obrotów aniżeli obrót osiągnięty na rynku właściwym lub na podstawie korzyści uzyskanych przez sprawców naruszeń.

267    Mimo że w decyzji zostało wspomniane, że skarżąca specjalizowała się w jednym produkcie, nie zostało tam powiedziane, iż wytwarza ona wyłącznie jeden produkt. Opis skarżącej jako przedsiębiorstwa specjalizującego się głównie w jednym produkcie, nie jest błędny, jako że według informacji udzielonych przez samą skarżącą rury preizolowane stanowiły w momencie prowadzenia dochodzenia około 80% jej całkowitego obrotu. Co więcej, Komisja oparła się na tym elemencie wyłącznie po to, aby odróżnić skarżącą od ABB i obniżyć punkt wyjścia jej grzywny z 20 do 10 mln ECU.

268    Jeśli chodzi o wzięcie pod uwagę korzyści uzyskanych z naruszenia, to Komisja nie była do tego zobowiązana. Zazwyczaj z trudem można ustalić, jakie korzyści każde przedsiębiorstwo uzyskało z racji swojego udziału w naruszeniu; miałoby to w szczególności miejsce w badanej sprawie. W każdym razie inne elementy, na których opiera się Komisja, mają odzwierciedlać teoretyczne korzyści uzyskane przez każde przedsiębiorstwo. W przypadku poważnego i umyślnego naruszenia art. 85 traktatu może ono zostać uznane za naruszenie wystarczająco poważne, tak by Komisja nie musiała przypisywać szczególnego znaczenia rzeczywistemu zyskowi.

269    Komisja nie jest również zobowiązana do uwzględnienia złej sytuacji finansowej przedsiębiorstwa przy ustalaniu kwoty grzywny, o ile pozostaje ona poniżej górnego limitu narzuconego w rozporządzeniu nr 17. W niniejszym przypadku skarżąca nie wykazała, że grzywna zagroziła jej istnieniu ani że obowiązek zapłaty grzywny spowodował konieczność sprzedaży jej działalności. Takie działanie mogło bowiem zostać podjęte z wielu powodów i nie może być w żadnym razie traktowane jako równoznaczne z wyeliminowaniem przedsiębiorstwa z rynku właściwego.

270    Jako że w opinii Komisji grzywna nie jest ani nadmierna, ani dyskryminacyjna, skarżąca nie ma żadnego powodu, by kwestionować zgodność z prawem wytycznych. Nieprawdziwe jest również twierdzenie, że wydając wytyczne, Komisja związała się w taki sposób, który wykluczał uwzględnienie ewentualnych okoliczności łagodzących i roli odgrywanej przez poszczególnych uczestników kartelu.

2.     Ocena Sądu

271    Należy zauważyć, że skarżąca powiązała swoje argumenty odnoszące się do naruszenia zasad równego traktowania i proporcjonalności z zarzutem niezgodności z prawem wytycznych zgodnie z art. 184 traktatu, jako że Komisja, wydając te wytyczne, pozbawiła się uznania przyznanego w rozporządzeniu nr 17 w szczególności w celu uwzględnienia indywidualnej wielkości przedsiębiorstw i roli odgrywanej przez każde z nich w naruszeniu. Należy najpierw zbadać ten zarzut niezgodności z prawem.

–       W przedmiocie zarzutu niezgodności z prawem wytycznych

272    Tytułem wstępu należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem art. 184 traktatu jest wyrazem zasady ogólnej gwarantującej każdej stronie w celu uzyskania stwierdzenia nieważności decyzji, która dotyczy jej bezpośrednio i indywidualnie, prawo do zakwestionowania ważności wcześniejszych aktów instytucji, które – nawet jeśli nie mają one formy rozporządzenia – stanowią podstawę prawną spornej decyzji, jeżeli ta strona nie miała prawa wnieść na podstawie art. 173 traktatu skargi bezpośredniej na te akty, których skutki obecnie odczuwa, gdyż nie była w stanie żądać stwierdzenia ich nieważności (wyrok Trybunału z dnia 6 marca 1979 r. w sprawie 92/78 Simmenthal przeciwko Komisji, Rec. s. 777, pkt 39 i 40).

273    Zważywszy, że celem art. 184 traktatu nie jest umożliwienie stronie zakwestionowania możności zastosowania aktu o charakterze generalnym w drodze jakiejkolwiek skargi, akt generalny, którego niezgodność z prawem jest podnoszona, musi mieć zastosowanie, pośrednio lub bezpośrednio, do przypadku, który jest przedmiotem skargi, i musi istnieć bezpośredni związek prawny pomiędzy zaskarżoną decyzją indywidualną a danym aktem generalnym (wyroki Trybunału: z dnia 31 marca 1965 r. w sprawie 21/64 Macchiorlati Dalmas e Figli przeciwko Wysokiej Władzy, Rec. s. 227, 245, i z dnia 13 lipca 1966 r. w sprawie 32/65 Włochy przeciwko Radzie i Komisji, Rec. s. 563, 594; wyrok Sądu z dnia 26 października 1993 r. w sprawach połączonych T‑6/92 i T‑52/92 Reinarz przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1047, pkt 57).

274    Jeśli chodzi o wytyczne, to należy zwrócić uwagę na to, iż już w pierwszych ustępach tych wytycznych Komisja zapowiedziała, że: „[p]rzedstawione tutaj w zarysie zasady powinny zapewnić przejrzystość oraz bezstronność decyzji Komisji zarówno w oczach przedsiębiorstw, jak również Trybunału Sprawiedliwości, przy jednoczesnym respektowaniu posiadanego przez Komisję prawa do ustalania grzywien według własnego uznania, w ramach odnośnego prawodawstwa, w granicach 10% […] obrotu. [...] Nowa metoda określania kwoty grzywny będzie zgodna z następującymi przepisami […]”. Z tego wynika, że choć wytyczne nie stanowią podstawy prawnej zaskarżonej decyzji, z uwagi na to, że decyzja ta opiera się na art. 3 i art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17, określają one w sposób generalny i abstrakcyjny tryb postępowania, jaki Komisja narzuciła sobie dla celów ustalenia kwoty grzywien nałożonych w decyzji i zapewniają w konsekwencji przedsiębiorstwom pewność prawa.

275    Co więcej, nie ulega wątpliwości, iż Komisja ustaliła kwotę grzywny nałożonej na skarżącą zgodnie z ogólną metodą, jaką narzuciła sobie w wytycznych (zob. pkt 222 powyżej).

276    Wobec tego w niniejszym przypadku istnieje bezpośredni związek prawny między zaskarżoną decyzją indywidualną a aktem generalnym, jaki stanowią wytyczne. Jako że skarżąca nie była w stanie zażądać stwierdzenia nieważności wytycznych jako aktu generalnego, mogą one być przedmiotem zarzutu niezgodności z prawem.

277    W tym kontekście należy zauważyć, że – o czym była mowa w pkt 223–232 powyżej – Komisja, ogłaszając w wytycznych metodę, którą zamierzała stosować przy obliczaniu grzywien nakładanych na podstawie art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17, nie wyszła poza ramy prawne wyznaczone przez ten przepis.

278    Wbrew temu, co twierdzi skarżąca, przy ustalaniu kwoty grzywien w zależności od wagi i czasu trwania spornego naruszenia Komisja nie jest zobowiązana przyjąć jako punktu wyjścia przy obliczaniu tych grzywien kwot określonych na podstawie obrotu zainteresowanych przedsiębiorstw ani zapewnić, w przypadku gdy grzywny zostają nałożone na kilka przedsiębiorstw uczestniczących w tym samym naruszeniu, aby ostateczne kwoty grzywien nałożonych na te przedsiębiorstwa wynikające z jej obliczeń odzwierciedlały wszelkie różnice pomiędzy nimi ze względu na ich obrót całkowity lub ich obrót uzyskany na właściwym rynku produktowym.

279    W tym względzie należy przypomnieć utrwalone orzecznictwo, zgodnie z którym wagę naruszeń należy ustalać na podstawie szeregu elementów, do których zaliczają się między innymi szczególne okoliczności sprawy, jej kontekst i konieczność zapewnienia odstraszającego skutku grzywien, przy czym nie ma wiążącej i wyczerpującej listy kryteriów, jakie muszą zostać koniecznie wzięte pod uwagę (zob. orzecznictwo przytoczone w pkt 236 powyżej).

280    Wśród elementów oceny wagi naruszenia mogą, w zależności od przypadku, figurować ilość i wartość towarów będących przedmiotem naruszenia oraz wielkość i siła gospodarcza przedsiębiorstwa, a tym samym wpływ, jaki przedsiębiorstwo to mogło wywierać na rynek właściwy. Wynika z tego, po pierwsze, że w celu określenia kwoty grzywny można brać pod uwagę zarówno całkowity obrót przedsiębiorstwa, który stanowi wskazówkę, aczkolwiek przybliżoną i niedoskonałą, co do jego wielkości i siły gospodarczej, jak i część tego obrotu uzyskaną z towarów będących przedmiotem naruszenia, która może stanowić wskazówkę co do rozmiaru naruszenia. Po drugie, wynika z tego, że ani jednej, ani drugiej z tych liczb nie należy przypisywać nadmiernego znaczenia w stosunku do innych elementów oceny, a ustalenie kwoty grzywny nie może być wynikiem zwykłego rachunku opartego na całkowitym obrocie (ww. wyrok w sprawach połączonych Musique diffusion française i in. przeciwko Komisji, pkt 120 i 121; wyroki Sądu: z dnia 14 lipca 1994 r. w sprawie T‑77/92 Parker Pen przeciwko Komisji, Rec. s. II‑549, pkt 94, i z dnia 14 maja 1998 r. w sprawie T‑327/94 SCA Holding przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1373, pkt 176).

281    Z orzecznictwa wynika, że Komisja jest uprawniona do obliczenia grzywny na podstawie wagi naruszenia, bez wzięcia pod uwagę różnych obrotów danych przedsiębiorstw. I tak sąd wspólnotowy uznał za zgodną z prawem metodę obliczenia, zgodnie z którą Komisja ustala najpierw globalną kwotę grzywien, które mają zostać nałożone, a następnie dzieli tę kwotę pomiędzy zainteresowane przedsiębiorstwa według ich działalności w danym sektorze (wyrok Trybunału z dnia 8 listopada 1983 r. w sprawach połączonych od 96/82 do 102/82, 104/82, 105/82, 108/82 i 110/82 IAZ i in. przeciwko Komisji, Rec. s. 3369, pkt 48–53) lub według zakresu ich udziału, ich roli w kartelu i ich znaczenia na rynku obliczonych na podstawie średniego udziału w rynku w okresie odniesienia.

282    Z tego wynika, że przedstawiając w wytycznych metodę obliczenia kwoty grzywien, która nie opiera się na obrocie zainteresowanych przedsiębiorstw, Komisja nie odeszła od interpretacji art. 15 rozporządzenia nr 17 dokonanej w orzecznictwie.

283    Należy zauważyć w tym względzie, że chociaż wytyczne nie przewidują obliczania kwoty grzywien na podstawie całkowitego obrotu lub obrotu na właściwym rynku produktowym uzyskanego przez zainteresowane przedsiębiorstwa, to nie stoją one na przeszkodzie uwzględnieniu tych obrotów przy ustalaniu kwoty grzywny celem poszanowania ogólnych zasad prawa wspólnotowego, w sytuacji gdy wymagają tego okoliczności.

284    Okazuje się w istocie, że przy stosowaniu wytycznych obrót zainteresowanych przedsiębiorstw może odgrywać rolę, gdy uwzględnia się rzeczywiste ekonomiczne możliwości sprawców naruszeń spowodowania znaczącej szkody innym podmiotom działającym na rynku i konieczność zapewnienia grzywnie odstraszającego skutku lub gdy uwzględnia się fakt, że duże przedsiębiorstwa posiadają zazwyczaj wiedzę prawną i gospodarczą oraz infrastrukturę, która pozwala im lepiej ocenić, w jakim zakresie ich zachowanie stanowi naruszenie, oraz konsekwencje, które wynikają z prawa konkurencji w przypadku takiego zachowania (zob. pkt 226 powyżej). Obrót zainteresowanych przedsiębiorstw może także odgrywać rolę podczas ustalania szczególnej wagi naruszenia i tym samym rzeczywistego wpływu zachowania każdego przedsiębiorstwa stanowiącego naruszenie na konkurencję, w szczególności tam, gdzie istnieje znaczna dysproporcja wielkości przedsiębiorstw popełniających naruszenie tego samego typu (zob. pkt 227 powyżej). Podobnie obrót przedsiębiorstw może wskazywać na korzyści gospodarcze lub finansowe, jakie uzyskali ewentualnie sprawcy naruszenia, lub jakie są cechy sprawców naruszeń, które z kolei należy wziąć pod uwagę w konkretnych okolicznościach (zob. pkt 230 powyżej).

285    Ponadto wytyczne stanowią, że zasada równych sankcji za takie samo zachowanie może, jeśli wymagają tego okoliczności, prowadzić do nakładania różnych grzywien na przedsiębiorstwa bez potrzeby opierania tych różnic na rachunku arytmetycznym (pkt 1A akapit siódmy).

286    Wbrew temu, co twierdzi skarżąca, wytyczne nie wykraczają poza ramy określone w rozporządzeniu nr 17. Skarżąca utrzymuje, iż te wytyczne pozwalają Komisji na ustalenie na podstawie wagi naruszenia tak wysokiego punktu wyjścia do obliczenia kwoty grzywny, że z uwagi na to, iż zgodnie z art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 kwota grzywny nie może w żadnym wypadku przekraczać pułapu 10% obrotu zainteresowanego przedsiębiorstwa, inne czynniki takie jak czas trwania lub okoliczności łagodzące bądź obciążające nie mogą już w niektórych przypadkach wpłynąć na wysokość grzywny.

287    W tym względzie należy zauważyć, że art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17, stanowiąc, że Komisja może nałożyć grzywny w wysokości do 10% obrotu zrealizowanego w poprzednim roku obrachunkowym przez każde przedsiębiorstwo, które uczestniczyło w naruszeniu, wymaga bowiem rzeczywistości, by grzywna, która ma zostać ostatecznie nałożona na przedsiębiorstwo, została obniżona, gdy przekracza ona 10% jego obrotu, niezależnie od pośrednich operacji obliczeniowych służących uwzględnieniu wagi i czasu trwania naruszenia.

288    W konsekwencji art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 nie zakazuje Komisji odnoszenia się podczas dokonywania obliczeń do pośredniej kwoty przewyższającej 10% obrotu danego przedsiębiorstwa, pod warunkiem że kwota grzywny ostatecznie nałożonej na to przedsiębiorstwo nie przewyższa tego górnego limitu.

289    Wytyczne idą zresztą w tym samym kierunku, stanowiąc, iż „ostateczna kwota obliczana zgodnie z tą metodą (bazowa kwota [kwota podstawowa] powiększona lub pomniejszona procentowo) nie może w żadnym przypadku przewyższać 10% całkowitego obrotu przedsiębiorstw zgodnie z art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17” [pkt 5 lit. a)].

290    W przypadku gdy Komisja odnosi się podczas dokonywania obliczeń do kwoty pośredniej przewyższającej 10% obrotu danego przedsiębiorstwa, nie można stawiać jej zarzutu, że pewne czynniki wzięte pod uwagę w jej obliczeniach nie wpływają na ostateczną kwotę grzywny, zważywszy, że wynika to z zakazu przewyższania 10% obrotu danego przedsiębiorstwa przewidzianego w art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17.

291    W zakresie w jakim skarżąca twierdzi, iż w świetle rozporządzenia nr 17 wytyczne są niezgodne z prawem, jej zarzut należy zatem oddalić.

–       W przedmiocie naruszenia zasady równego traktowania

292    Należy zauważyć, że skarżąca zarzuca Komisji, iż nałożyła na nią – tak jak na inne małe i średnie przedsiębiorstwa – grzywnę, która w porównaniu z grzywną nałożoną na ABB nie uwzględnia wystarczająco jej obrotu i jej wielkości.

293    W tym względzie należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem zasada równego traktowania zostaje naruszona, gdy porównywalne sytuacje są traktowane w różny sposób bądź gdy różne sytuacje są traktowane w identyczny sposób, chyba że takie traktowanie jest obiektywnie uzasadnione (wyroki Trybunału z dnia 13 grudnia 1984 r. w sprawie 106/83 Sermide, Rec. s. 4209, pkt 28, i z dnia 28 czerwca 1990 r. w sprawie C‑174/89 Hoche, Rec. s. I‑2681, pkt 25; wyrok Sądu z dnia 14 maja 1998 r. w sprawie T‑311/94 BPB de Eendracht przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1129, pkt 309).

294    Należy zauważyć, że w niniejszym przypadku Komisja uznała, iż w rachubę wchodzi bardzo poważne naruszenie, za które wymierza się zazwyczaj grzywnę w wysokości 20 mln ECU (motyw 165 decyzji).

295    Następnie należy zauważyć, że Komisja celem uwzględnienia dysproporcji w wielkości pomiędzy przedsiębiorstwami uczestniczącymi w naruszeniu podzieliła przedsiębiorstwa na cztery kategorie według ich znaczenia na rynku Wspólnoty oraz dokonała odpowiednich dostosowań celem zapewnienia odstraszającego skutku (motyw 166 akapity od drugiego do czwartego decyzji). Z motywów 168–183 decyzji wynika, że w celu obliczenia kwoty grzywien dla tych czterech kategorii ustalono według ich znaczenia szczególne punkty wyjścia w wysokości 20, 10, 5 i 1 mln ECU.

296    Jeśli chodzi o ustalenie punktów wyjścia dla każdej z kategorii, Komisja w odpowiedzi na pytanie Sądu wyjaśniła, że kwoty te odzwierciedlają znaczenie każdego przedsiębiorstwa w sektorze rur preizolowanych, z uwzględnieniem jego wielkości i wagi w porównaniu z ABB oraz w kontekście kartelu. W związku z tym Komisja uwzględniła nie tylko ich obrót na rynku właściwym, ale także względne znaczenie, jakie uczestnicy kartelu przypisywali każdemu z nich, tak jak wynika to z kwot przydzielonych w ramach kartelu wymienionych w załączniku 60 do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów oraz z wyników uzyskanych i przewidywanych w 1995 r., które znajdują się w załącznikach 169–171 do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów.

297    Ponadto Komisja podwyższyła jeszcze punkt wyjścia do obliczenia kwoty grzywny, która miała zostać nałożona na ABB, do 50 mln ECU, aby uwzględnić jej pozycję jako jednego z głównych koncernów przemysłowych w Europie (motyw 168 decyzji).

298    W tym kontekście należy uznać, mając na uwadze wszystkie istotne czynniki wzięte pod uwagę przy ustalaniu szczególnych punktów wyjścia, iż różnica pomiędzy punktem wyjścia przyjętym dla skarżącej i tym przyjętym dla ABB jest obiektywnie uzasadniona. Ze względu na fakt, iż Komisja nie jest zobowiązana do zapewnienia, by ostateczne kwoty grzywien dla danych przedsiębiorstw, do których dochodzi się po obliczeniach, odzwierciedlały każdą różnicę pomiędzy nimi w zakresie obrotu, skarżąca nie może zarzucać Komisji, że przyjęty dla niej punkt wyjścia skutkuje ostatecznie nałożeniem grzywny, która liczona procentowo w stosunku do jej całkowitego obrotu jest wyższa niż grzywna nałożona na ABB.

299    W zakresie w jakim Komisja oparła się w niniejszym przypadku przy ustalaniu kwoty grzywien na obrocie przedsiębiorstwa na rynku właściwym, Sąd orzekł już zresztą, że w celu dokonania oceny wagi naruszenia nie jest ona zobowiązana do uwzględnienia stosunku między całkowitym obrotem przedsiębiorstwa a obrotem pochodzącym z towarów będących przedmiotem naruszenia (ww. wyrok w sprawie SCA Holding przeciwko Komisji, pkt 184). Wobec tego w takiej sytuacji jak w rozpatrywanym przypadku, gdy w celu dokonania oceny wagi i czasu trwania naruszenia, a w szczególności w celu określenia punktu wyjścia do obliczenia grzywien, Komisja zdecydowała się uwzględnić szereg istotnych czynników, tym bardziej nie jest ona zobowiązana do ustalenia kwoty grzywien na podstawie całkowitego obrotu zainteresowanych przedsiębiorstw.

300    Jako że punkt wyjścia przyjęty dla skarżącej różni się obiektywnie od punktu wyjścia przyjętego dla ABB, Komisji nie można stawiać zarzutu, że pewne czynniki wzięte pod uwagę w jej obliczeniach nie wpływają na ostateczną kwotę grzywny nałożonej na skarżącą, zważywszy, że wynika to z zakazu przewyższania 10% obrotu danego przedsiębiorstwa przewidzianego w art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 (zob. pkt 290 powyżej). Ponadto w odniesieniu do mniejszej wagi roli odegranej przez skarżącą w naruszeniu w porównaniu z ABB należy zauważyć, że – jak wynika z motywu 171 decyzji – szczególna rola ABB została uwzględniona jako okoliczność obciążająca celem zwiększenia nałożonej na nią grzywny.

301    Z tego wynika, że skarżąca nie udowodniła, iż Komisja nałożyła na nią grzywnę dyskryminacyjną w porównaniu z grzywną nałożoną na ABB ani iż Komisja dopuściła się ogólnie dyskryminacji wobec małych i średnich przedsiębiorstw w porównaniu z dużym przedsiębiorstwem jak ABB.

–       W przedmiocie naruszenia zasady proporcjonalności

302    W odniesieniu do naruszenia zasady proporcjonalności należy zauważyć, że skarżąca zarzuca Komisji po pierwsze, iż nie uwzględniła wystarczająco jej obrotu na relewantnym rynku i w związku z tym nałożyła na nią grzywnę dyskryminacyjną w porównaniu z grzywnami nałożonymi na przedsiębiorstwa należące do trzeciej kategorii.

303    W tym względzie wystarczy zauważyć, iż z decyzji oraz z wyjaśnienia udzielonego przez Komisję w odpowiedzi na pytanie zadane na piśmie przez Sąd wynika, że przy ustalaniu szczególnych punktów wyjścia do obliczenia kwoty grzywien uwzględniła ona szereg czynników odzwierciedlających znaczenie każdego przedsiębiorstwa w sektorze rur preizolowanych, wśród których figurował obrót zrealizowany na relewantnym rynku. Sam fakt, iż w tym kontekście Komisja nie oparła się wyłącznie na obrocie każdego z przedsiębiorstw na relewantnym rynku, lecz wzięła pod uwagę inne czynniki odnoszące się do znaczenia przedsiębiorstw na tym rynku, nie może prowadzić do wniosku, że Komisja nałożyła nieproporcjonalną grzywnę. Z orzecznictwa wynika bowiem, że ani całkowitemu obrotowi przedsiębiorstwa, ani obrotowi uzyskanemu z towarów będących przedmiotem naruszenia nie należy przypisywać nadmiernego znaczenia w stosunku do innych elementów oceny (zob. pkt 280 powyżej).

304    W tym kontekście nie można stwierdzić, iż grzywna nałożona na skarżącą jest nieproporcjonalna, jako że punkt wyjścia nałożonej na nią grzywny jest uzasadniony w świetle kryteriów przyjętych przez Komisję dla dokonania oceny znaczenia każdego z przedsiębiorstw na relewantnym rynku. Mając na uwadze kwotę przydzieloną skarżącej w ramach kartelu oraz przewidywane wyniki, jak wynika z załączników 60 i 169–171 do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, Komisja była uprawniona do ustalenia w jej przypadku punktu wyjścia co najmniej dwa razy wyższego niż punkt wyjścia ustalony w przypadku przedsiębiorstw należących do trzeciej kategorii.

305    W tym względzie skarżąca nie może powoływać się na to, że w motywie 175 decyzji Komisja zakwalifikowała ją jako „przedsiębiorstwo specjalizujące się w jednym produkcie”. Z tego fragmentu wynika bowiem, że taka kwalifikacja miała jedynie na celu odróżnienie niższego punktu wyjścia jej grzywny w porównaniu z punktem wyjścia przyjętym dla ABB. Skarżąca nie zdołała wyjaśnić, w jakim stopniu taka kwalifikacja – przy założeniu, iż jest ona błędna – mogła jej zaszkodzić.

306    W odniesieniu do zarzutu skarżącej, iż przy stosowaniu limitu 10% obrotu przewidzianego w art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 Komisja nie wzięła pod uwagę jej obrotu na relewantnym rynku, trzeba przypomnieć utrwalone orzecznictwo, zgodnie z którym przez obrót, o którym mowa w art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17, należy rozumieć całkowity obrót danego przedsiębiorstwa, który sam wskazuje w przybliżeniu na wielkość i wpływ tego przedsiębiorstwa na rynku (ww. wyrok w sprawach połączonych Musique diffusion française i in. przeciwko Komisji, pkt 119; wyroki Sądu: z dnia 6 kwietnia 1995 r. w sprawie T‑144/89 Cockerill Sambre przeciwko Komisji, Rec. s. II‑947, pkt 98, i z dnia 7 lipca 1994 r. w sprawie T‑43/92 Dunlop Slazenger przeciwko Komisji, Rec. s. II‑441, pkt 160). W ramach limitu określonego we wskazanym powyżej przepisie rozporządzenia nr 17 Komisja może ustalić kwotę grzywny na podstawie obrotu według swego wyboru, zarówno pod względem obszaru geograficznego, jak i odnośnych produktów.

307    Po drugie, skarżąca nie może również wywodzić naruszenia zasady proporcjonalności z tego, że Komisja nie obliczyła kwoty nałożonej na nią grzywny na podstawie zysku osiągniętego przez nią na relewantnym rynku. Nawet jeśli zysk, jaki przedsiębiorstwa mogły uzyskać dzięki stosowanym przez siebie praktykom, należy do elementów, które mogą mieć znaczenie w ramach oceny wagi naruszenia (ww. wyroki: w sprawach połączonych Musique diffusion française i in. przeciwko Komisji, pkt 129, i w sprawie Deutsche Bahn przeciwko Komisji, pkt 127) i nawet jeśli Komisja może, w zakresie w jakim jest ona w stanie uznać ten zysk za niezgodny z prawem, ustalić grzywny na takim poziomie, iż przewyższają one taki zysk, z utrwalonego orzecznictwa wynika, że wagę naruszeń należy ustalać na podstawie szeregu elementów, do których zaliczają się między innymi szczególne okoliczności sprawy, jej kontekst i konieczność zapewnienia odstraszającego skutku grzywien, przy czym nie ma wiążącej i wyczerpującej listy kryteriów, jakie muszą zostać koniecznie wzięte pod uwagę (zob. pkt 236 powyżej). Podobnie w wytycznych Komisja zapowiedziała, że korzyści ekonomiczne lub finansowe uzyskane ewentualnie przez sprawców naruszenia zaliczają się do obiektywnych czynników, które należy uwzględnić „w zależności od okoliczności” celem dostosowania przewidzianej kwoty grzywien (zob. pkt 230 powyżej). W każdym razie z uwagi na to, że Komisja ustaliła punkt wyjścia grzywny, jaka miała zostać nałożona na skarżącą, na podstawie szeregu czynników odzwierciedlających jej znaczenie na rynku, nie można utrzymywać, iż zlekceważyła ona korzyści, jakie skarżąca mogła uzyskać ze spornego naruszenia.

308    W odniesieniu do zdolności skarżącej do zapłaty grzywny wystarczy zauważyć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem przy określaniu kwoty grzywny Komisja nie ma obowiązku uwzględnienia deficytowej sytuacji finansowej zainteresowanego przedsiębiorstwa, gdyż uznanie istnienia takiego obowiązku prowadziłoby do przyznania przedsiębiorstwom najmniej przystosowanym do warunków rynku nieuzasadnionej przewagi konkurencyjnej (ww. wyrok w sprawach połączonych IAZ i in. przeciwko Komisji, pkt 54 i 55; wyroki Sądu z dnia 14 maja 1998 r.: w sprawie T‑319/94 Fiskeby Board przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1331, pkt 75 i 76, i w sprawie T‑348/94 Enso Española przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1875, pkt 316). Podobnie wytyczne przewidują wprawdzie uwzględnienie „realn[ej] możliwoś[ci] zapłaty w określonym kontekście społecznym” celem dostosowania przewidzianej kwoty grzywien, ale czynią to z tym zastrzeżeniem, że musi to mieć miejsce „w zależności od okoliczności” (zob. pkt 230 powyżej).

309    W zakresie w jakim skarżąca opiera się na naruszeniu zasady proporcjonalności, jej argumenty należy zatem również oddalić.

310    Wobec tego zarzut oparty na naruszeniu zasad równego traktowania i proporcjonalności oraz na niezgodności z prawem wytycznych należy oddalić w całości.

D –  W przedmiocie błędnej oceny czasu trwania naruszenia

1.     Argumenty stron

311    Zdaniem skarżącej Komisja nie miała prawa pomnożyć pośredniej kwoty grzywny przez 1,4 z powodu czasu trwania kartelu wynoszącego podobno pięć lat, gdyż uczestniczyła ona jedynie przez względnie krótki czas w kartelu w Danii, który opuściła w 1993 r., jak również w krótkotrwałym szerszym kartelu, który istniał tylko przez kilka miesięcy, zanim współpraca w jego ramach kompletnie się załamała. Fakt, iż ABB przyznała istnienie ciągłego naruszenia, nie może mieć znaczenia dla obliczenia czasu trwania naruszenia skarżącej.

312    Co więcej, przy dokonywaniu oceny czasu trwania kartelu powinna była również zostać uwzględniona okoliczność, że „uzgodnienia były na początku niekompletne i odnosiły ograniczony skutek poza rynkiem duńskim”.

313    Pozwana zwraca uwagę na to, że argument skarżącej jest równoznaczny z zakwestionowaniem jej udziału w ciągłym kartelu. W każdym razie ustalając czas trwania naruszenia na pięć lat w motywie 170 decyzji, Komisja uwzględniła niekompletny charakter uzgodnień poza Danią w początkowym okresie.

2.     Ocena Sądu

314    Jak wskazano w pkt 99–109 powyżej, Komisja prawidłowo obliczyła czas trwania naruszenia zarzucanego skarżącej.

315    W odniesieniu do okoliczności, że uzgodnienia w ramach kartelu były na początku niekompletne i odnosiły ograniczony skutek poza rynkiem duńskim, wystarczy stwierdzić, że Komisja uwzględniła to wystarczająco przy dokonywaniu oceny czasu trwania naruszenia zarzucanego skarżącej.

316    W związku z tym tę część zarzutu należy oddalić.

E –  W przedmiocie błędnego zastosowania okoliczności obciążających

1.     Argumenty stron

317    Skarżąca kwestionuje podwyższenie podstawowej kwoty grzywny o 30%, które zostało dokonane na podstawie okoliczności obciążających przyjętych przez Komisję, w szczególności tego, że skarżąca świadomie kontynuowała swój udział w naruszeniu po kontrolach przeprowadzonych między innymi przez Komisję, i jej aktywnej roli, jaką podobno odegrała w ramach represji stosowanych wobec Powerpipe. Komisja nie wykazała zresztą przy tym żadnej z okoliczności obciążających wymienionych w pkt 2 jej własnych wytycznych.

318    Zdaniem skarżącej Komisja niesłusznie podwyższyła kwotę grzywny z powodu kontynuacji naruszenia po przeprowadzeniu kontroli. Kontynuacja spornych praktyk po rozpoczęciu dochodzenia Komisji jest bowiem immanentnie związana z każdym naruszeniem i nie może być postrzegana jako okoliczność obciążająca. Potwierdza to fakt, iż zgodnie z praktyką decyzyjną Komisji oraz jej własnymi wytycznymi niekontynuowanie naruszenia powinno zostać uwzględnione jako okoliczność łagodząca. Jeśli wczesne zakończenie naruszenia może zostać uznane za okoliczność łagodzącą, nie ma powodu, by kontynuację naruszenia po rozpoczęciu dochodzenia traktować jako okoliczność obciążającą.

319    Jeśli chodzi o uzgodnione działania wymierzone przeciwko Powerpipe, skarżąca powtarza, iż nie uczestniczyła w żadnej akcji karnej przeciwko Powerpipe.

320    Pozwana zwraca uwagę na to, iż lista okoliczności obciążających figurująca w wytycznych nie jest wyczerpująca. Wobec tego miała ona prawo potraktować kontynuację naruszenia jako okoliczność obciążającą, w szczególności gdy w rachubę wchodzą tak poważne naruszenia, że żadna rozważna osoba nie może uznać tego zachowania za zgodne z prawem. Wreszcie odpowiedzialność skarżącej za uzgodnione działania prowadzone przeciwko Powerpipe została wykazana w decyzji.

2.     Ocena Sądu

321    W pierwszej kolejności należy zauważyć w odniesieniu do listy okoliczności obciążających wymienionych w wytycznych, że okoliczności te zostały tam jednoznacznie podane jedynie tytułem przykładu.

322    Jeśli chodzi o aktywną rolę skarżącej w represjach stosowanych wobec Powerpipe, wystarczy przypomnieć, iż zgodnie ze stwierdzeniami poczynionymi w pkt 139–164 powyżej jest udowodnione, że skarżąca nawiązała kontakt z ABB już w lipcu 1992 r., aby zaszkodzić działalności Powerpipe, że w 1993 r. porozumiała się ona z ABB co do skłonienia kluczowego pracownika Powerpipe do odejścia z tego przedsiębiorstwa oraz że po spotkaniu w dniu 24 marca 1995 r. starała się ona nakłonić jednego ze swoich dostawców do opóźnienia dostaw dla Powerpipe. W tych okolicznościach Komisja miała prawo zarzucić jej – jako okoliczność obciążającą – jej aktywną rolę w represjach stosowanych wobec Powerpipe, przy czym wiodąca rola odgrywana przez ABB w tym względzie została również uznana.

323    W drugiej kolejności należy zauważyć, że skarżąca nie kwestionuje tego, iż kontynuowała swoje naruszenie po przeprowadzeniu kontroli przez Komisję.

324    Wbrew temu, co twierdzi skarżąca, fakt, że zakończenie naruszenia bezzwłocznie po pierwszej interwencji Komisji może zostać uznane za okoliczność łagodzącą, nie oznacza, iż kontynuacja naruszenia w takiej sytuacji nie może zostać uznana za okoliczność obciążającą. Reakcję przedsiębiorstwa na wszczęcie dochodzenia dotyczącego jego działalności można bowiem oceniać wyłącznie z uwzględnieniem szczególnego kontekstu konkretnego przypadku. Z uwagi na to, że Komisja nie może zostać zasadniczo zobowiązana ani do potraktowania kontynuacji naruszenia jako okoliczności obciążającej, ani do uznania zakończenia naruszenia jako okoliczności łagodzącej, możliwość zakwalifikowania przez nią takiego zakończenia w szczególnym przypadku jako okoliczności łagodzącej nie może pozbawić jej uprawnienia do potraktowania takiej kontynuacji w innym przypadku jako okoliczności obciążającej.

325    W związku z tym ta część zarzutu nie może zostać uwzględniona.

F –  W przedmiocie nieuwzględnienia okoliczności łagodzących

1.     Argumenty stron

326    Skarżąca zarzuca Komisji, iż nie uwzględniła pewnych czynników, które w przeszłości były systematycznie uznawane za okoliczności łagodzące, do których zaliczają się w szczególności istnienie presji wywieranej przez jedno przedsiębiorstwo na inne lub wprowadzenie przez przedsiębiorstwo polityki dostosowania do wymogów prawa wspólnotowego.

327    Po pierwsze, zdaniem skarżącej Komisja powinna była wziąć pod uwagę to, że jest ona przedsiębiorstwem rodzinnym średniej wielkości, a zatem nie dysponuje kapitałem przedsiębiorstwa należącego do grupy, co miało ograniczyć jej zdolność do zapłaty grzywny.

328    Po drugie, skarżąca była stale narażona na silną presję ze strony ABB, która dysponowała władzą i zasobami koniecznymi do zdominowania sektora. ABB nigdy nie kryła, że jej długoterminowy cel polega na uzyskaniu kontroli nad skarżącą lub na zaszkodzeniu jej z powodu zagrożenia, jakie stanowi jej mniej kosztowna technologia. Celem skarżącej było zatem raczej niesprzeciwianie się ABB aniżeli respektowanie kartelu narzuconego przez ABB. Presja wywierana przez ABB powinna zatem zostać uwzględniona na rzecz skarżącej jako okoliczność łagodząca.

329    W tej kwestii skarżąca kwestionuje argument pozwanej, że te okoliczności wystarczy uwzględnić przy dokonywaniu oceny wagi zachowania ABB. Jej zdaniem Komisja była zobowiązana w ramach indywidualnej oceny każdego przedsiębiorstwa rozważyć rzeczywiste skutki, jakie dla zachowania przedsiębiorstw, i tym samym również dla zachowania skarżącej, miała stosowana przez ABB strategia presji. W każdym razie w decyzji należało uwzględnić względnie mniej poważną rolę odgrywaną przez skarżącą w porównaniu z ABB, przywódcą kartelu.

330    Po trzecie, Komisja powinna była uwzględnić to, że skarżąca dysponowała bardziej skuteczną technologią, która umożliwiała jej wywieranie presji na obniżenie cen. Wobec tego przez cały czas w jej interesie leżało raczej zdobywanie udziałów w rynku, aniżeli zamrożenie jej sytuacji na rynku. W obrębie EuHP była ona ofiarą sprzeciwu wobec użycia jej nowej ekonomicznej technologii.

331    Skarżąca utrzymuje, iż argumentowi pozwanej, że nie mogła uwzględnić tej sytuacji jako okoliczności łagodzącej, gdyż skarżąca nie złożyła do niej skargi, przeczy samo brzmienie komunikatu w sprawie współpracy.

332    Po czwarte, udział skarżącej w kartelu mógł – jej zdaniem – mieć tylko niewielkie skutki dla rynku, ponieważ w latach 1991 i 1992 osiągnęła ona zdecydowanie wyższe udziały rynkowe w Danii niż udziały, które zostały jej przydzielone. Tym samym skarżąca zdystansowała się w stopniu wymaganym przez orzecznictwo wobec stosowanych przez inne przedsiębiorstwa praktyk w przedmiocie kwot. Skarżąca podkreśliła również to, że to ona już w kwietniu 1993 r. zakończyła pierwszy kartel w Danii.

333    Po piąte, skarżąca podnosi, iż z końcem roku 1997 opuściła EuHP. Zdaniem skarżącej współpraca w ramach EuHP stanowi część zachowania ukaranego w decyzji. Komisja powinna była uwzględnić okoliczności związane z jej odejściem z EuHP przy ustalaniu kwoty grzywny.

334    Wreszcie wiosną 1997 r. skarżąca wprowadziła wewnętrzny program dostosowania do wymogów prawa wspólnotowego, który obejmował rozprowadzenie „podręcznika zgodności” oraz konferencje i dyskusje na ten temat z jej duńskim i niemieckim personelem.

335    Pozwana twierdzi, że żadna z okoliczności wymienionych w skardze nie powinna zostać uwzględniona jako okoliczność łagodząca.

2.     Ocena Sądu

336    Należy zauważyć, że w niniejszej sprawie Komisja miała prawo uznać, iż w przypadku skarżącej nie występują żadne okoliczności łagodzące.

337    Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na to, iż sama okoliczność, że Komisja uznawała we wcześniejszej praktyce decyzyjnej pewne elementy za stanowiące okoliczności łagodzące dla celów ustalenia wysokości grzywny, nie oznacza, że jest ona zobowiązana do dokonania takiej samej oceny w późniejszej decyzji (ww. wyrok w sprawie Mayr Melnhof przeciwko Komisji, pkt 368).

338    Następnie należy zauważyć, iż okoliczność, że skarżąca stanowi przedsiębiorstwo rodzinne średniej wielkości nie może stanowić okoliczności łagodzącej. Nawet przy założeniu, że istnieje związek między rodzinnym charakterem wspólników przedsiębiorstwa i jego wypłacalnością, co nie jest udowodnione, z utrwalonego orzecznictwa wynika, że Komisja nie ma obowiązku uwzględnienia deficytowej sytuacji finansowej zainteresowanego przedsiębiorstwa, gdyż uznanie istnienia takiego obowiązku prowadziłoby do przyznania przedsiębiorstwom najmniej przystosowanym do warunków rynku nieuzasadnionej przewagi konkurencyjnej (zob. pkt 308 powyżej).

339    Jeśli chodzi o presję wywieraną przez ABB na skarżącą, należy przypomnieć, że zamiast uczestniczyć w kartelu, mogła ona powiadomić właściwe władze o tych naciskach i złożyć do Komisji skargę na podstawie art. 3 rozporządzenia nr 17 (zob. pkt 142 powyżej). W każdym razie nie można zarzucać Komisji, iż zlekceważyła tę presję, gdyż przy ustalaniu grzywny, jaka miała zostać nałożona na ABB, presja wywierana przez nią na inne przedsiębiorstwa w celu skłonienia ich do przystąpienia do kartelu została uznana za element skutkujący podwyższeniem jej grzywny.

340    To samo odnosi się do presji, na jaką była narażona skarżąca ze strony innych przedsiębiorstw uczestniczących w EuHP ze względu na używanie jej nowej technologii. W tej kwestii należy zauważyć, że właśnie ze względu na to, że skarżąca dysponowała technologią umożliwiającą oszczędności w kosztach, zajmowała ona silniejszą pozycję, by sprzeciwić się działalności kartelu i – na wypadek gdyby kartel utrudniał jej używanie tej technologii –by złożyć skargę do Komisji.

341    Należy zresztą podkreślić, iż nic w treści komunikatu w sprawie współpracy ani w treści wytycznych nie stoi na przeszkodzie, by w przypadku niezłożenia skargi do Komisji dotyczącej presji wywieranej przez konkurencyjne przedsiębiorstwa istnienie takiej presji nie zostało uznane za okoliczność łagodzącą.

342    Wreszcie skarżąca nie może powoływać się na to, że w ramach kartelu duńskiego nie zawsze respektowała przydział kwot postanowiony w obrębie kartelu. Jak wspomniano bowiem w motywach 36 i 37 decyzji, nawet jeśli skarżąca groziła, że opuści kartel, nie położyła kresu swojemu udziałowi w kartelu, lecz za jego pośrednictwem starała się otrzymać podwyższenie swojej kwoty. W tym względzie należy zauważyć, że skarżąca przyznała, iż sama przedłożyła wówczas propozycje zmiany rozdzielenia udziałów w rynku (odpowiedź skarżącej na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów). Następnie w odniesieniu do jej wycofania się z kartelu duńskiego w kwietniu 1993 r. należy zauważyć – jak stwierdzono w pkt 75–77 powyżej – że po osłabieniu kartelu duńskiego była ona jeszcze włączona w negocjacje dotyczące podziału rynku niemieckiego.

343    W tych okolicznościach Komisja miała prawo uznać, że z zachowania skarżącej w obrębie kartelu nie można wywieść żadnej okoliczności łagodzącej.

344    Odnośnie do wystąpienia skarżącej z EuHP na początku roku 1997 wystarczy zauważyć, że z uwagi na to, iż w przypadku skarżącej Komisja nie uznała współpracy w obrębie EuHP za element składowy naruszenia, a ponadto ustaliła, że naruszenie zostało zakończone wiosną 1996 r., nie musiała ona przyjąć wystąpienia skarżącej z EuHP – które miało w dodatku miejsce później niż okres naruszenia – za okoliczność łagodzącą.

345    Wreszcie nie można zarzucać Komisji, iż nie uwzględniła jako okoliczności łagodzącej wprowadzenia przez skarżącą w życie wewnętrznego programu dostosowania do wymogów prawa wspólnotowego. Wprawdzie ważne jest to, że skarżąca przedsięwzięła środki, by zapobiec popełnianiu przez członków swojego personelu nowych naruszeń wspólnotowego prawa konkurencji w przyszłości, ale ten fakt nie zmienia tego, iż doszło do popełnienia naruszenia, które zostało stwierdzone w niniejszym przypadku (wyrok z dnia 17 grudnia 1991 r. w sprawie Hercules Chemicals przeciwko Komisji, pkt 357). Ponadto z orzecznictwa wynika, że wprowadzenie w życie programu w celu dostosowania się do wspólnotowych reguł konkurencji świadczy wprawdzie o woli danego przedsiębiorstwa, by zapobiec przyszłym naruszeniom i stanowi zatem czynnik umożliwiający Komisji lepiej wypełnić jej zadanie, które polega między innymi na stosowaniu w dziedzinie konkurencji zasad ustanowionych w traktacie i wyznaczaniu przedsiębiorstwom odpowiedniej linii postępowania, ale sam fakt, iż w niektórych przypadkach Komisja uwzględniła w swojej wcześniejszej praktyce decyzyjnej wprowadzenie w życie takiego programu jako okoliczność łagodzącą, nie oznacza, że ma ona obowiązek postąpić w ten sposób w określonym przypadku (ww. wyrok z dnia 14 maja 1998 r. w sprawie Fiskeby Board przeciwko Komisji, pkt 83, i wyrok Sądu w sprawie T‑352/94 Mo och Domsjö przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1989, pkt 417). Tak jest tym bardziej wtedy, gdy dane naruszenie stanowi – tak jak w niniejszym przypadku – oczywiste naruszenie art. 85 ust. 1 lit. a) i c) traktatu.

346    Z tych wszystkich powodów tę część zarzutu należy zatem oddalić.

G –  W przedmiocie błędnego zastosowania komunikatu w sprawie współpracy

1.     Argumenty stron

347    Skarżąca twierdzi po pierwsze, że obniżenie o 30% grzywny przyznane na podstawie pkt D komunikatu w sprawie współpracy nie odzwierciedla wystarczająco wartości jej współpracy z Komisją. Po drugie, uważa ona, iż Komisja powinna była zastosować wobec niej raczej zasady wymienione w projekcie komunikatu w sprawie współpracy aniżeli przepisy ostatecznej wersji tego komunikatu. Po trzecie, żadna grzywna nie powinna była zostać nałożona na nią za okoliczności faktyczne, które miały miejsce po przeprowadzeniu kontroli.

348    W pierwszej kolejności Komisja powinna była uwzględnić fakt, iż skarżąca była pierwszym przedsiębiorstwem, które poinformowało prasę, iż zamierza współpracować z tą instytucją w ramach jej dochodzenia. Skarżąca była pierwszym przedsiębiorstwem, które dostarczyło Komisji informacji i istotnych dowodów, w tym dowodów na kontynuację kartelu po przeprowadzeniu kontroli, o czym Komisja nie wiedziała. W ramach swojej systematycznej współpracy z Komisją skarżąca wykazała elastyczność, rezygnując ze swojego prawa dostępu do akt oraz prawa do nieoskarżania samej siebie. Komisja nie może uzasadniać swojej odmowy przyznania większej obniżki grzywny jedynie tym, że skarżąca zaczęła współpracować dopiero długo po rozpoczęciu dochodzenia, jako że pkt D komunikatu wymaga jedynie, by współpraca miała miejsce przed wysłaniem pisma w sprawie przedstawienia zarzutów.

349    Zdaniem skarżącej jej współpraca powinna była pociągnąć za sobą obniżenie grzywny o więcej niż 30%, gdyż wyszła ona znacznie poza samo niepodważenie okoliczności faktycznych, które na przykład w decyzji w sprawie Karton doprowadziło do obniżenia grzywny o 33%. W niniejszym przypadku grzywna nałożona na KE KELIT została obniżona o 20% ze względu na samo niepodważenie okoliczności faktycznych.

350    Skarżąca mogła spodziewać się obniżki analogicznej do obniżki przyznanej w decyzji w sprawie Karton, do której Komisja odwołała się przy nawiązaniu z nią pierwszego kontaktu. W decyzji Komisji 98/247/EWWiS z dnia 21 stycznia 1998 r. dotyczącej postępowania na podstawie art. 65 traktatu EWWiS (IV/35.814 – Dodatkowa opłata za stop) (Dz.U. L 100, s. 55, zwanej decyzją w sprawie „Dodatkowa opłata za stop) grzywny zostały obniżone o 40% z powodu przedstawienia dowodów, zaś w przypadku przedsiębiorstwa, które jako pierwsze dostarczyło dowodów, nie została wymierzona żadna grzywna.

351    W drugiej kolejności Komisja powinna była zastosować zasady wyrażone w projekcie komunikatu w sprawie współpracy, a nie zasady wyrażone w ostatecznej wersji komunikatu w sprawie współpracy. Jako że ta ostateczna wersja nie była jeszcze opublikowana, skarżąca podjęła decyzję o współpracowaniu z Komisją na podstawie projektu komunikatu w sprawie współpracy i wcześniejszej praktyki Komisji. W swoim projekcie komunikatu w sprawie współpracy Komisja oświadczyła zresztą, że jest świadoma tego, iż komunikat stworzy uzasadnione oczekiwania, na których mogą oprzeć się przedsiębiorstwa chcące poinformować o istnieniu kartelu.

352    Zgodnie z projektem komunikatu w sprawie współpracy należy przyznać obniżkę grzywny co najmniej w wysokości 50%, jeżeli po przeprowadzeniu przez Komisję kontroli przedsiębiorstwo spełnia trzy kryteria, a mianowicie po pierwsze, jest ono pierwszym przedsiębiorstwem, które oferuje swą współpracę; po drugie, obszernie poinformuje Komisję i pozostaje w ciągłej współpracy oraz po trzecie, nie zmuszało ono innego przedsiębiorstwa do udziału w kartelu ani nie odgrywało decydującej roli w niedozwolonej działalności. Ten projekt komunikatu w sprawie współpracy nie zawiera zatem warunku figurującego w ostatecznej wersji, że kontrole nie dostarczyły wystarczających podstaw do wszczęcia postępowania w celu wydania decyzji. Projekt komunikatu w sprawie współpracy odzwierciedla w tym względzie ówczesną praktykę Komisję, zilustrowaną między innymi decyzją w sprawie Karton, w której przedsiębiorstwom przyznane zostały obniżki w wysokości dwóch trzecich ich grzywien, ponieważ dostarczyły one dowodów, które zmniejszyły konieczność oparcia się przez Komisję na pośrednich dowodach i wpłynęły na inne przedsiębiorstwa, które w przeciwnym wypadku mogłyby nadal wypierać się naruszenia.

353    Nawet jeśli Komisja miała prawo zastosować swój komunikat w jego ostatecznej wersji i mogła uznać, że skarżąca podlega pkt D tego komunikatu, skarżąca nie jest w stanie zrozumieć, dlaczego nie została jej przyznana najwyższa możliwa obniżka w wysokości 50%.

354    W trzeciej kolejności żadna grzywna nie powinna była zostać nałożona na nią z powodu sprzecznej z prawem działalności mającej miejsce po przeprowadzeniu kontroli, gdyż to ona poinformowała Komisję o tej działalności, której – zgodnie z oświadczeniem samej Komisji – ta nie była wówczas świadoma. Zarówno projekt komunikatu w sprawie współpracy, jak i jego ostateczna wersja w pkt B stanowią, że przedsiębiorstwo, które informuje Komisję o nieznanym jej kartelu, ma prawo do bardzo istotnego obniżenia grzywny, a nawet – zgodnie z projektem komunikatu – do całkowitego zwolnienia z grzywny.

355    W niniejszym przypadku grzywna nałożona na skarżącą została obniżona w bardzo ograniczonym zakresie, ponieważ okoliczności faktyczne ujawnione Komisji doprowadziły już do zwiększenia grzywny: po pierwsze, z powodu dłuższego czasu trwania naruszenia i po drugie, głównie z powodu podwyższenia grzywny o 30% ze względu na wagę naruszenia.

356    Pozwana twierdzi, że z uznania przysługującego jej w ramach stosowania komunikatu w sprawie współpracy skorzystała w sposób zgodny z prawem i rozsądny. Zgodnie bowiem z pkt D tego komunikatu pomoc udzielona przez skarżącą nie zasługiwała na obniżkę wyższą od 30%, gdyż nie zaczęła ona z nią współpracować przed otrzymaniem żądania udzielenia informacji. Ponadto skarżąca nie przedstawiła argumentów, by wykazać, iż pkt B lub C tego komunikatu miały zastosowanie. W każdym razie Komisja nie odeszła od ostatecznej wersji swojego komunikatu, zważywszy, że musi ona respektować zapowiedzianą przez siebie publicznie politykę.

357    Jako że Komisja dysponuje szerokim zakresem uznania w tym względzie, mając na uwadze szereg czynników, jakie należy uwzględnić, skarżąca nie mogła mieć żadnych uzasadnionych oczekiwań co do szczególnej obniżki przyznanej w poprzednich sprawach, takich jak decyzja w sprawie Karton. Przypadek skarżącej nie jest również porównywalny z przypadkiem przedsiębiorstw, które skorzystały z obniżki grzywien o 40% zgodnie z decyzją w sprawie Dodatkowa opłata za stop. Jeśli chodzi o argument oparty na obniżce w wysokości 20% przyznanej KE KELIT, może on jedynie doprowadzić do podwyższenia grzywny nałożonej na to przedsiębiorstwo.

358    W każdym razie skarżąca nie może opierać się na pkt B komunikatu w sprawie współpracy, aby powołać się na zwolnienie z obowiązku zapłaty grzywny w odniesieniu do okoliczności faktycznych mających miejsce po wszczęciu dochodzenia. Natomiast kontynuowanie naruszenia w tych okolicznościach było wystarczająco szokujące, by Komisja poczuła się zmuszona do zwiększenia kwoty grzywny w celach odstraszających.

2.     Ocena Sądu

359    Na początku należy zauważyć, że w komunikacie w sprawie współpracy Komisja określiła warunki, na jakich przedsiębiorstwa z nią współpracujące w trakcie dochodzenia w sprawie kartelu będą mogły zostać zwolnione z grzywny lub skorzystać z obniżenia kwoty grzywny, którą w przeciwnym przypadku musiałyby zapłacić (zob. pkt A3 komunikatu w sprawie współpracy).

360    Jak wskazano w pkt E3 komunikatu w sprawie współpracy, komunikat ten stworzył uzasadnione oczekiwania, na których mogą oprzeć się przedsiębiorstwa chcące poinformować Komisję o istnieniu kartelu. Ze względu na uzasadnione oczekiwania, jakie mogły powstać na podstawie tego komunikatu po stronie przedsiębiorstw chcących współpracować z Komisją, Komisja była zobowiązana przy dokonywaniu oceny współpracy skarżącej w ramach ustalania kwoty nałożonej na nią grzywny zastosować się do komunikatu.

361    Skarżąca nie może natomiast utrzymywać, że Komisja powinna była zastosować w jej przypadku kryteria wymienione w projekcie komunikatu. Jak stwierdzono w pkt 246 powyżej, projekt ten, ostrzegając przedsiębiorstwa, że Komisja zamierza wydać komunikat w przedmiocie współpracy przedsiębiorstw w ramach dochodzenia w sprawie naruszeń lub w ramach ścigania naruszeń, nie mógł sam w sobie wywołać jakichkolwiek oczekiwań co do tego, że kryteria w nim zawarte zostaną ostatecznie przyjęte i że będą one następnie stosowane. Przeciwne rozwiązanie miałoby niepożądany skutek, gdyż prowadziłoby do zniechęcenia Komisji do publikowania projektów komunikatów w celu otrzymania uwag ze strony zainteresowanych podmiotów gospodarczych.

362    Następnie, jeśli chodzi o zastosowanie komunikatu w sprawie współpracy do przypadku skarżącej, należy zauważyć, iż przypadek ten nie wchodzi w zakres zastosowania pkt B tego komunikatu, odnoszącego się do przypadku, w którym przedsiębiorstwo zawiadomiło Komisję o tajnym porozumieniu, zanim przystąpiła ona do przeprowadzenia kontroli (przypadek mogący prowadzić do obniżenia o co najmniej 75% kwoty grzywny) ani w zakres zastosowania pkt C tego komunikatu, dotyczącego przedsiębiorstwa, które zawiadomiło o tajnym porozumieniu po przeprowadzeniu przez Komisję kontroli, która nie dostarczyła wystarczających podstaw do wszczęcia postępowania w celu wydania decyzji (przypadek mogący prowadzić do obniżenia o 50–75% kwoty grzywny).

363    W odniesieniu do pkt D komunikatu w sprawie współpracy należy stwierdzić, że zgodnie z tym postanowieniem „[j]eżeli przedsiębiorstwo współpracuje, a nie są spełnione wszystkie przesłanki określone w pkt B i C, korzysta ono z obniżki w wysokości 10–50% kwoty grzywny, która zostałaby na nie nałożona w braku współpracy” [tłumaczenie nieoficjalne, podobnie jak wszystkie pozostałe cytaty z tego komunikatu poniżej]. W komunikacie tym jest dalej mowa o tym, że:

„Może to mieć w szczególności miejsce, jeżeli:

–        przed wysłaniem pisma w sprawie przedstawienia zarzutów przedsiębiorstwo przedstawia Komisji informacje, dokumenty lub inne środki dowodowe, które przyczyniają się do stwierdzenia istnienia naruszenia,

–        po otrzymaniu pisma w sprawie przedstawienia zarzutów przedsiębiorstwo informuje Komisję, że nie podważa wystąpienia okoliczności faktycznych, na których opiera ona swe zarzuty”.

364    Należy stwierdzić, że skarżąca nie wykazała, by Komisja – przyznawszy, że skarżąca przekazała jej dobrowolnie pisemne dowody, które przyczyniły się w znacznym stopniu do ustalenia ważnych aspektów sprawy, w szczególności faktu, że członkowie kartelu postanowili kontynuować jego działalność po rozpoczęciu dochodzenia, co Komisja wprawdzie podejrzewała, ale na co nie miała dowodów (motyw 177 decyzji) – powinna była obniżyć jej grzywnę o więcej niż przyznane jej 30%.

365    Należy bowiem wskazać, że w motywie 177 decyzji Komisja zauważyła, iż żądania udzielenia informacji dały skarżącej okazję do przekazania dowodów naruszenia. W tym względzie z decyzji wynika, że w odniesieniu do współpracy zaoferowanej przez ABB Komisja uznała, iż nie można jej przyznać dopuszczalnej zgodnie z pkt D obniżki w wysokości 50%, gdyż okazała ona gotowość do współpracy dopiero po wysłaniu szczegółowych żądań udzielenia informacji (motyw 174 akapity trzeci i czwarty). Z tego wynika, że Komisja nie była skłonna przyznać obniżenia kwoty grzywny o 50%, w sytuacji gdy dane przedsiębiorstwo nie przekazało jej informacji przed otrzymaniem żądania udzielenia informacji. Nie ulega wątpliwości, że skarżąca przedłożyła Komisji dokumenty dopiero po otrzymaniu od niej takiego żądania udzielenia informacji.

366    Odnośnie do porównania niniejszego przypadku z wcześniejszą praktyką Komisji należy zauważyć, iż sam fakt przyznania przez Komisję w ramach jej wcześniejszej praktyki decyzyjnej pewnej procentowej obniżki ze względu na określone zachowanie nie oznacza, że ma ona obowiązek przyznania takiej samej proporcjonalnie obniżki, gdy ocenia podobne zachowanie w ramach późniejszego postępowania administracyjnego (zob. pkt 244 powyżej).

367    Skarżąca nie może powoływać się również na to, że KE KELIT została przyznana obniżka w wysokości 20% kwoty nałożonej na to przedsiębiorstwo grzywny, gdyż nie podważyło ono zarzucanych mu okoliczności faktycznych. Nawet przy założeniu, że Komisja przyznała zbyt wysokie obniżenie grzywny nałożonej na to inne przedsiębiorstwo, należy przypomnieć, że przestrzeganie zasady równego traktowania należy pogodzić z przestrzeganiem zasady legalności, zgodnie z którą nikt nie może powoływać na swoją korzyść na bezprawny akt popełniony na rzecz innej osoby (ww. wyroki: w sprawie SCA Holding przeciwko Komisji, pkt 160, i w sprawie Mayr Melnhof przeciwko Komisji, pkt 334).

368    Co więcej, skarżąca nie może domagać się większej obniżki za okres po wszczęciu dochodzenia, w którym naruszenie było kontynuowane i w odniesieniu do którego skarżąca dostarczyła Komisji dowodów. Z uwagi na to, że ta kontynuacja kartelu stanowi nieodłączny aspekt naruszenia, w ramach zastosowania komunikatu w sprawie współpracy mogło ono zostać ocenione jedynie jako całość. Jako że skarżąca nie spełniała przesłanek zastosowania pkt B ani pkt C tego komunikatu, jej zachowanie musiało zostać ocenione na podstawie pkt D.

369    Wreszcie Komisja miała prawo uwzględnić kontynuację naruszenia po przeprowadzeniu kontroli – poza obliczeniem czasu jego trwania – również jako okoliczność obciążającą, gdyż takie zachowanie świadczyło o szczególnej determinacji uczestników kartelu, by kontynuować naruszenie, mimo ryzyka wymierzenia sankcji.

370    W tych okolicznościach Komisja nie naruszyła prawa i nie popełniła żadnego błędu dotyczącego okoliczności faktycznych w ramach zastosowania komunikatu w sprawie współpracy. W związku z tym zarzut należy oddalić.

IV –  W przedmiocie zarzutu czwartego, opartego na naruszeniu obowiązku uzasadnienia przy ustalaniu kwoty grzywny

A –  Argumenty stron

371    Skarżąca zarzuca Komisji, iż naruszyła obowiązek uzasadnienia, nie zapewniając przejrzystości metody obliczenia kwoty grzywny. Komisja nie udzieliła wyjaśnień co do tego, że grzywna została ustalona na podstawie punktów wyjścia wyrażonych w kwotach bezwzględnych, niezależnych od obrotu przedsiębiorstw i wyższych od maksymalnego prawnie dozwolonego poziomu. Nie udzieliła ona wyjaśnień w kwestii swojej oceny wagi naruszenia w przypadku małych i średnich przedsiębiorstw. W szczególności nie wyjaśniła, jak mogła odejść od swojej wcześniejszej praktyki polegającej na ustalaniu kwoty grzywny proporcjonalnie do obrotu na relewantnym rynku.

372    Zdaniem skarżącej pozwana naruszyła obowiązek uzasadnienia również w ten sposób, że bez żadnego uzasadnienia zastosowała ze skutkiem wstecznym nowe wytyczne w sprawie metody ustalania grzywien.

373    Podobnie powyższy obowiązek został naruszony z tego względu, że Komisja odeszła od swojej wcześniejszej praktyki polegającej na okazywaniu wyrozumiałości oraz od swojego projektu komunikatu w sprawie współpracy, który daje między innymi wyraz tej wyrozumiałości, stosując raczej inną politykę, ustaloną w ostatecznej wersji komunikatu w sprawie współpracy.

374    Ponadto Komisja naruszyła ciążący na niej obowiązek uzasadnienia, pomijając wszystkie okoliczności łagodzące przywołane przez skarżącą. Nawet jeśli Komisja nie była zobowiązana uwzględnić okoliczności wymienionych przez skarżącą, powinna była wyjaśnić, dlaczego pominęła te czynniki.

375    Pozwana zwraca uwagę na to, że w zarzucie dotyczącym obowiązku uzasadnienia skarżąca przedstawia jedynie w innym aspekcie te same argumenty, które wysunęła już na poparcie rzekomej dyskryminacji.

376    W każdym razie argument skarżącej odnoszący się do rzekomego braku uzasadnienia jest bezzasadny, zarówno jeśli chodzi o zastosowanie „ze skutkiem wstecznym” nowych wytycznych, jak i o okoliczność, że Komisja odeszła od swojego projektu komunikatu w sprawie współpracy. Wreszcie jako że Komisja nie była zobowiązana potraktować pewnych okoliczności jako okoliczności łagodzących, żadne uzasadnienie nie było w tej kwestii wymagane.

B –  Ocena Sądu

377    Z utrwalonego orzecznictwa wynika, że uzasadnienie, jakiego wymaga art. 190 traktatu WE (obecnie art. 253 WE), powinno przedstawiać w sposób jasny i jednoznaczny rozumowanie instytucji, która wydała zaskarżony akt, pozwalając zainteresowanym poznać podstawy podjętej decyzji, a właściwemu sądowi dokonać jej kontroli. Wymóg uzasadnienia należy oceniać w odniesieniu do okoliczności danego przypadku, w szczególności do treści aktu, charakteru przedstawionych argumentów, a także interesu, jaki w uzyskaniu informacji mogą mieć adresaci aktu lub inne osoby, których dotyczy on bezpośrednio i indywidualnie (wyrok Trybunału z dnia 2 kwietnia 1998 r. w sprawie C‑367/95 P Komisja przeciwko Sytraval i Brink’s France, Rec. s. I‑1719, pkt 63).

378    W przypadku decyzji nakładającej na kilka przedsiębiorstw grzywny z tytułu naruszenia wspólnotowych reguł konkurencji zakres obowiązku uzasadnienia należy określać w szczególności w świetle faktu, że wagę naruszeń należy ustalać na podstawie licznych elementów, do których zaliczają się między innymi szczególne okoliczności sprawy, jej kontekst i konieczność zapewnienia odstraszającego skutku grzywien, przy czym nie ma wiążącej i wyczerpującej listy kryteriów, jakie muszą zostać koniecznie wzięte pod uwagę (ww. postanowienie w sprawie SPO i in. przeciwko Komisji, pkt 54).

379    W rozpatrywanej sprawie Komisja poczyniła najpierw w decyzji ogólne stwierdzenia dotyczące wagi spornego naruszenia oraz szczególnych aspektów kartelu, na których oparła się, by stwierdzić, że w niniejszym przypadku w rachubę wchodzi bardzo poważne naruszenie, za które wymierza się zazwyczaj grzywnę w wysokości 20 mln ECU (motywy 164 i 165 decyzji). Następnie wyjaśniła ona, że kwota ta musi zostać dostosowana z uwzględnieniem rzeczywistych ekonomicznych możliwości sprawców naruszeń spowodowania znaczącej szkody konkurencji oraz konieczności zapewnienia, że grzywna będzie wystarczająco odstraszająca (motyw 166 decyzji). W dalszej części decyzji Komisja wskazała, iż przy ustalaniu kwoty grzywny uwzględniła okoliczności obciążające lub łagodzące oraz postawę każdego przedsiębiorstwa w świetle komunikatu w sprawie współpracy (motyw 167 decyzji).

380    Jeśli chodzi o grzywnę, jaką należało nałożyć na skarżącą, Komisja wyjaśniła, że mając na uwadze znaczenie skarżącej jako drugiego co do wielkości producenta europejskiego rur preizolowanych oraz aby odzwierciedlić jej sytuację jako przedsiębiorstwa specjalizującego się w jednym produkcie, punkt wyjścia dla obliczenia jej grzywny został ustalony na 10 mln ECU z powodu wagi jej naruszenia (motyw 175 akapity pierwszy i drugi decyzji). Następnie Komisja przedstawiła, w jaki sposób należało wyważyć grzywnę nakładaną na skarżącą z uwagi na czas trwania naruszenia (motyw 175 akapit trzeci decyzji).

381    W dalszej części Komisja oświadczyła, że należy zwiększyć podstawową kwotę grzywny nakładanej na skarżącą z powodu szczególnie obciążającej okoliczności w postaci świadomej kontynuacji jej udziału w naruszeniu po przeprowadzeniu kontroli oraz z powodu dodatkowej okoliczności obciążającej, jaką stanowi aktywna rola skarżącej – choć na innej płaszczyźnie niż ABB – w represjach stosowanych wobec Powerpipe (motyw 176 akapity pierwszy i drugi decyzji). Komisja wskazała również, że nie można uwzględnić żadnej okoliczności łagodzącej, gdyż nawet jeśli skarżąca mogła być narażona na presję ze strony ABB w różnych momentach, przesadza ona bardzo z wielkością tej presji, twierdząc, iż ABB wciągnęła ją wbrew jej woli do kartelu (motyw 176 akapit trzeci decyzji). Ponadto Komisja wyjaśniła, iż z uwagi na to, że ostateczna kwota grzywny obliczonej według tej metody nie może w żadnym wypadku przekraczać 10% całkowitego obrotu skarżącej – jak to przewidziano w art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 – grzywna będzie wynosić 12 700 000 ECU, tak by nie przekraczać dozwolonego limitu (motyw 176 akapit czwarty decyzji).

382    Wreszcie Komisja stwierdziła, iż zgodnie z komunikatem w sprawie współpracy skarżącej zostaje przyznana obniżka grzywny o 30%, ponieważ przekazała ona dobrowolnie pisemne dowody, które przyczyniły się w znacznym stopniu do ustalenia ważnych aspektów sprawy, w szczególności faktu, że członkowie kartelu postanowili kontynuować jego działalność po rozpoczęciu dochodzenia, co Komisja wprawdzie podejrzewała, ale na co nie miała dowodów (motyw 177 decyzji).

383    Należy uznać, iż motywy 164–167 i 175–177 decyzji – interpretowane w świetle okoliczności faktycznych przypisywanych każdemu z adresatów decyzji – zawierają odpowiednie i wystarczające wskazanie kryteriów oceny wziętych pod uwagę w celu określenia wagi i czasu trwania naruszenia popełnionego przez skarżącą (wyrok Trybunału z dnia 16 listopada 2000 r. w sprawie C‑248/98 P KNP BT przeciwko Komisji, Rec. s. I‑9641, pkt 43).

384    W tych okolicznościach Komisji nie można zarzucać, iż nie uzasadniła dokładniej wysokości podstawowej i ostatecznej kwoty grzywny nałożonej na skarżącą lub stopnia obniżki przyznanej z tytułu jej współpracy, zwłaszcza że w tej ostatniej kwestii znaczenie jej współpracy zostało ocenione w decyzji w świetle pkt D komunikatu w sprawie współpracy.

385    Nawet zakładając, że w odniesieniu do poziomu grzywny decyzja wprowadza znaczący wzrost w porównaniu z poprzednimi decyzjami, Komisja przedstawiła w sposób absolutnie jasny powody, które skłoniły ją do ustalenia kwoty grzywny nakładanej na skarżącą na takim poziomie (zob. wyrok Trybunału z dnia 26 listopada 1975 r. w sprawie 73/74 Groupement des fabricants de papiers peints de Belgique i in. przeciwko Komisji, Rec. s. 1491, pkt 31).

386    Skarżąca nie może również zarzucać Komisji, że nie uzasadniła ona swojego obliczenia grzywny w stosunku do czynników przywołanych przez nią jako okoliczności łagodzące.

387    Jako że Komisja wyjaśniła w decyzji, że nie uwzględniła w odniesieniu do skarżącej żadnej okoliczności łagodzącej, podała ona wszystkie konieczne informacje, na których podstawie skarżąca mogła ustalić, czy decyzja jest zasadna bądź czy jest ona ewentualnie dotknięta brakiem umożliwiającym zakwestionowanie jej ważności.

388    Co więcej, zgodnie z art. 190 traktatu Komisja jest wprawdzie zobowiązana do przedstawienia w uzasadnieniu swoich decyzji okoliczności faktycznych, które stanowią podstawę decyzji oraz względów, jakie doprowadziły do jej wydania, ale postanowienie to nie wymaga, by Komisja omówiła wszystkie kwestie faktyczne i prawne, które zostały podniesione w trakcie postępowania administracyjnego (ww. wyroki: w sprawie Michelin przeciwko Komisji, pkt 14 i 15, i w sprawie Fiskeby Board przeciwko Komisji, pkt 127).

389    W każdym razie odnośnie do presji, na jaką była narażona skarżąca, Komisja wyjaśniła w motywie 176 akapit trzeci decyzji powody, z jakich nie uwzględniła ona tej presji jako okoliczności prowadzącej do obniżenia grzywny.

390    Wreszcie Komisji nie można zarzucać, iż nie wyjaśniła ram prawnych mających zastosowanie do niniejszego przypadku, a w szczególności zastosowania nowych wytycznych bądź też komunikatu w sprawie współpracy. Nie ma bowiem wymogu, by uzasadnienie wyszczególniało wszystkie istotne okoliczności faktyczne i prawne, ponieważ ocena, czy uzasadnienie aktu spełnia wymogi art. 190 traktatu, winna opierać się nie tylko na jego brzmieniu, ale także uwzględniać okoliczności jego wydania, jak również całość przepisów prawa regulującego daną dziedzinę (ww. wyrok w sprawie Komisja przeciwko Sytraval i Brink’s France, pkt 63). Z uwagi na zaciągnięte przez siebie zobowiązanie w związku z publikacją wytycznych i komunikatu w sprawie współpracy, iż będzie się ona do nich stosować przy ustalaniu kwoty grzywny za naruszenie reguł konkurencji (zob. pkt 245 i 274 powyżej), Komisja nie miała obowiązku wskazania, czy i z jakich powodów zastosowała je przy ustalaniu kwoty grzywny nałożonej na skarżącą.

391    W związku z tym zarzut oparty na naruszeniu obowiązku uzasadnienia należy oddalić.

V –  W przedmiocie zarzutu opartego na wygórowanej wysokości stopy odsetek od grzywny

A –  Argumenty stron

392    Skarżąca podnosi, iż stopa odsetek za opóźnienie ustalona w art. 4 decyzji w wysokości 7,5% – to jest stopa odsetek stosowana przez Europejski Bank Centralny w jego transakcjach realizowanych w ECU w pierwszym dniu roboczym miesiąca, w którego trakcie została wydana decyzja, powiększona o 3,5 pkt – jest wygórowana. Ta stopa odsetek wywiera nieodpowiednią presję na skarżącą, aby zmusić ją do szybkiej zapłaty grzywien, choć w opinii skarżącej ma ona solidne podstawy prawne do zaskarżenia decyzji. Wobec tego stopa odsetek powinna zostać obniżona do rozsądnego poziomu.

393    W tym względzie skarżąca powołuje się na opinię rzecznika generalnego N. Fennelly’ego w sprawach połączonych C‑395/96 P i C‑396/96 P Compagnie maritime belge i in. przeciwko Komisji (wyrok Trybunału z dnia 16 marca 2000 r.), Rec. s. I‑1365, I‑1371, w których wywiódł on, iż stopa odsetek nie może być tak wysoka, by zobowiązywała przedsiębiorstwa do zapłaty grzywien oraz że podwyżka o 3,5 pkt zastosowana bez żadnego wyjaśnienia do i tak już wysokiej stopy odsetek jest nie do przyjęcia.

394    Pozwana zwraca uwagę na to, że miała prawo ustalić wystarczająco wysoką stopę odsetek, by zniechęcić przedsiębiorstwa do opóźniania zapłaty grzywny. Mając na uwadze aktualne stopy odsetek banków komercyjnych, stopa odsetek w wysokości 7,5% była jak najbardziej odpowiednia i mieściła się w granicach przysługującego jej uznania.

B –  Ocena Sądu

395    Zastosowanie stopy odsetek za opóźnienie do grzywien nałożonych na przedsiębiorstwa, które umyślnie bądź wskutek niedbalstwa dopuszczają się naruszenia art. 85 traktatu, zapewnia skuteczność („effet utile”) traktatu. W tym względzie te odsetki za opóźnienie wzmacniają uprawnienia Komisji w ramach przydzielonego jej na podstawie art. 89 traktatu WE (obecnie art. 85 WE) zadania polegającego na czuwaniu nad stosowaniem reguł konkurencji i gwarantują, że postanowienia traktatu nie zostaną zniweczone przez jednostronne praktyki przedsiębiorstw zwlekających z zapłatą nałożonych na nie grzywien. Gdyby Komisja nie dysponowała uprawnieniem do żądania odsetek za opóźnienie od grzywien, przedsiębiorstwa zwlekające z zapłatą grzywny byłyby w korzystniejszej sytuacji niż przedsiębiorstwa, które uiszczają nałożone na nie grzywny w wyznaczonym terminie (wyrok Sądu z dnia 14 lipca 1995 r. w sprawie T‑275/94 CB przeciwko Komisji, Rec. s. II‑2169, pkt 48 i 49).

396    Gdyby prawo wspólnotowe nie zezwalało na środki mające na celu skompensowanie korzyści, jaką przedsiębiorstwa mogą odnieść z opóźnienia w zapłacie grzywny, ułatwiłoby to wnoszenie ewidentnie bezzasadnych skarg, których jedynym celem byłoby opóźnienie płatności (ww. wyrok w sprawie AEG przeciwko Komisji, pkt 141).

397    W tym kontekście należy stwierdzić, że ustalając stopę odsetek na 7,5% – to jest jako stopę odsetek stosowaną przez Europejski Bank Centralny w jego transakcjach realizowanych w ECU w pierwszym dniu roboczym miesiąca, w którego trakcie została wydana decyzja, powiększoną o 3,5 pkt – Komisja nie wykroczyła poza granice uznania przysługującego jej przy ustalaniu stopy odsetek za opóźnienie.

398    W tym względzie wypada przypomnieć, że wprawdzie stopa odsetek nie może być tak wysoka, by faktycznie zobowiązywała przedsiębiorstwa do zapłaty grzywien, nawet jeśli sądzą one, iż mają dobre powody do zakwestionowania ważności decyzji Komisji, instytucja ta może jednak przyjąć punkt odniesienia wyższy od stosowanej na rynku stopy odsetek oferowanej przeciętnemu pożyczkobiorcy w stopniu koniecznym do zniechęcenia do działania na zwłokę (ww. opinia rzecznika generalnego N. Fennelly’ego w sprawach połączonych Compagnie maritime belge i in. przeciwko Komisji, pkt 190).

399    Jako że Komisja nie popełniła błędu w ocenie przy ustalaniu stopy odsetek za opóźnienie, zarzut oparty na wygórowanej wysokości tej stopy odsetek należy oddalić.

400    Z całości powyższych rozważań wynika, że skargę należy oddalić w całości.

 W przedmiocie kosztów

401    Zgodnie z art. 87 § 2 regulaminu Sądu kosztami zostaje obciążona, na żądanie strony przeciwnej, strona przegrywająca sprawę. Ponieważ strona skarżąca przegrała sprawę, zgodnie z żądaniem Komisji należy obciążyć ją kosztami.

Z powyższych względów

SĄD (czwarta izba)

orzeka, co następuje:

1)      Skarga zostaje oddalona.

2)      Skarżąca zostaje obciążona kosztami postępowania.

Mengozzi                   Tiili                   Moura Ramos

Wyrok ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu w dniu 20 marca 2002 r.

Sekretarz       Prezes

H. Jung       P. Mengozzi

Spis treści

Okoliczności faktyczne leżące u podstaw sporu

Przebieg postępowania i żądania stron

Co do istoty

I –  W przedmiocie zarzutu pierwszego opartego na błędach dotyczących okoliczności faktycznych przy zastosowaniu art. 85 ust. 1 traktatu

A –  W przedmiocie mechanizmu wyrównawczego w ramach kartelu duńskiego

1.  Argumenty stron

2.  Ocena Sądu

B –  W przedmiocie istnienia nieprzerwanego kartelu od 1990 do 1996 r.

1.  W przedmiocie udziału w kartelu poza rynkiem duńskim w okresie od 1990 do 1993 r.

–  Argumenty stron

–  Ocena Sądu

2.  W przedmiocie zawieszenia udziału w kartelu w 1993 r. i w przedmiocie udziału w kartelu od 1994 r.

–  Argumenty stron

–  Ocena Sądu

3.  W przedmiocie czasu trwania i ciągłego charakteru naruszenia zarzucanego skarżącej

–  Argumenty stron

–  Ocena Sądu

C –  W przedmiocie udziału w kartelu europejskim w odniesieniu do rynku włoskiego

1.  Argumenty stron

2.  Ocena Sądu

D –  W przedmiocie współpracy dotyczącej norm jakości

1.  Argumenty stron

2.  Ocena Sądu

E –  W przedmiocie uzgodnionych działań przeciwko Powerpipe

1.  Argumenty stron

2.  Ocena Sądu

F –  W przedmiocie presji wywieranej przez ABB

1.  Argumenty stron

2.  Ocena Sądu

II –  W przedmiocie zarzutu drugiego, opartego na naruszeniu prawa do obrony

A –  W przedmiocie dostępu do akt sprawy

1.  Argumenty stron

2.  Ocena Sądu

B –  W przedmiocie naruszenia prawa do bycia wysłuchanym w odniesieniu do przywołania nowych środków dowodowych

1.  Argumenty stron

2.  Ocena Sądu

C –  W przedmiocie naruszenia prawa do bycia wysłuchanym w odniesieniu do zastosowania wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien

1.  Argumenty stron

2.  Ocena Sądu

III –  W przedmiocie zarzutu trzeciego, opartego na naruszeniu zasad ogólnych i błędach dotyczących okoliczności faktycznych przy ustalaniu kwoty grzywny

A –  W przedmiocie naruszenia zasady niedziałania prawa wstecz

1.  Argumenty stron

2.  Ocena Sądu

B –  W przedmiocie naruszenia zasady ochrony uzasadnionych oczekiwań

1.  Argumenty stron

2.  Ocena Sądu

C –  W przedmiocie naruszenia zasad równego traktowania i proporcjonalności oraz w przedmiocie zgodności z prawem wytycznych

1.  Argumenty stron

2.  Ocena Sądu

–  W przedmiocie zarzutu niezgodności z prawem wytycznych

–  W przedmiocie naruszenia zasady równego traktowania

–  W przedmiocie naruszenia zasady proporcjonalności

D –  W przedmiocie błędnej oceny czasu trwania naruszenia

1.  Argumenty stron

2.  Ocena Sądu

E –  W przedmiocie błędnego zastosowania okoliczności obciążających

1.  Argumenty stron

2.  Ocena Sądu

F –  W przedmiocie nieuwzględnienia okoliczności łagodzących

1.  Argumenty stron

2.  Ocena Sądu

G –  W przedmiocie błędnego zastosowania komunikatu w sprawie współpracy

1.  Argumenty stron

2.  Ocena Sądu

IV –  W przedmiocie zarzutu czwartego, opartego na naruszeniu obowiązku uzasadnienia przy ustalaniu kwoty grzywny

A –  Argumenty stron

B –  Ocena Sądu

V –  W przedmiocie zarzutu opartego na wygórowanej wysokości stopy odsetek od grzywny

A –  Argumenty stron

B –  Ocena Sądu

W przedmiocie kosztów

* Język postępowania: angielski.