WYROK TRYBUNAŁU (druga izba)
z dnia 11 kwietnia 2019 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Dyrektywa 2003/88/WE – Organizacja czasu pracy – Ochrona bezpieczeństwa i zdrowia pracowników – Maksymalny tygodniowy wymiar czasu pracy – Okres rozliczeniowy – Ruchomy albo stały charakter tego okresu – Odstępstwo – Funkcjonariusze policji
W sprawie C‑254/18
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Conseil d’État (radę stanu, Francja) postanowieniem z dnia 4 kwietnia 2018 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 12 kwietnia 2018 r., w postępowaniu:
Syndicat des cadres de la sécurité intérieure
przeciwko
Premier ministre,
Ministre de l’Intérieur,
Ministre de l’Action et des Comptes publics,
TRYBUNAŁ (druga izba),
w składzie: A. Arabadjiev, prezes izby, T. von Danwitz, E. Levits, C. Vajda (sprawozdawca) i P.G. Xuereb, sędziowie,
rzecznik generalny: G. Pitruzzella,
sekretarz: V. Giacobbo-Peyronnel, administrator,
uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 29 listopada 2018 r.,
rozważywszy uwagi przedstawione:
– w imieniu Syndicat des cadres de la sécurité intérieure przez adwokata P. Gerneza,
– w imieniu rządu francuskiego przez R. Coesme’a, A.L. Desjonquères oraz E. de Moustier, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Europejskiej przez C. Valero oraz M. van Beeka, działających w charakterze pełnomocników,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 28 lutego 2019 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 6 lit. b), art. 16 lit. b), art. 17 ust. 3 i art. 19 akapit pierwszy dyrektywy 2003/88/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 4 listopada 2003 r. dotyczącej niektórych aspektów organizacji czasu pracy (Dz.U. 2003, L 299, s. 9 – wyd. spec. w jęz. polskim, rozdz. 5, t. 4, s. 381).
2 Wniosek ten został złożony w ramach postępowania toczącego się pomiędzy Syndicat des cadres de la sécurité intérieure (związkiem zawodowym oficerów bezpieczeństwa wewnętrznego, zwanym dalej „SCSI”) a Premier ministre (premierem Francji), ministre de l’Intérieur (ministrem spraw wewnętrznych Francji), a także ministre de l’Action et des Comptes publics (ministrem działań i środków publicznych Francji) w przedmiocie okresu rozliczeniowego wykorzystywanego do obliczenia przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy funkcjonariuszy czynnych w służbach policji krajowej.
Ramy prawne
Prawo unijne
Dyrektywa 89/391
3 Dyrektywa Rady 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy (Dz.U. 1989, L 183, s. 1, wyd. spec. w jęz. polskim, rozdz. 5, tom 2, s. 88) stanowi w art. 2:
„1. Niniejsza dyrektywa będzie miała zastosowanie we wszystkich sektorach działalności, zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym (przemysłowym, rolniczym, handlowym, administracyjnym, usług, szkolnictwa, oświaty i kultury, działalności rozrywkowej itp.).
2. Niniejsza dyrektywa nie będzie miała zastosowania tam, gdzie istniałaby sprzeczność interesów – w odniesieniu do specyficznej działalności publicznej i społecznej, takiej jak siły zbrojne czy policja, lub też w odniesieniu do określonych dziedzin działalności w zakresie usług związanych z ochroną cywilną.
W powyższych wypadkach bezpieczeństwo i higiena pracy pracowników powinny być zapewnione w sposób możliwie jak najszerszy, z uwzględnieniem zasad i celów niniejszej dyrektywy”.
Dyrektywa 2003/88
4 Motyw 15 dyrektywy 2003/88 ma następujące brzmienie:
„W związku z kwestiami, jakie mogą powstać w odniesieniu do organizacji czasu pracy w przedsiębiorstwie, niezbędne wydaje się zapewnienie pewnej elastyczności w stosowaniu niektórych przepisów niniejszej dyrektywy, przy jednoczesnym zapewnieniu zgodności z zasadami ochrony bezpieczeństwa i zdrowia pracowników”.
5 Artykuł 1 dyrektywy 2003/88 brzmi następująco:
„[…]
2. Niniejszą dyrektywę stosuje się do:
a) minimalnych okresów dobowego odpoczynku, odpoczynku tygodniowego oraz corocznego urlopu wypoczynkowego, przerw oraz maksymalnego tygodniowego wymiaru czasu pracy; oraz
b) niektórych aspektów pracy w porze nocnej, pracy w systemie zmianowym oraz harmonogramów pracy.
3. Niniejszą dyrektywę stosuje się do wszystkich sektorów działalności, zarówno publicznego, jak i prywatnego, w rozumieniu art. 2 dyrektywy 89/391/EWG, bez uszczerbku dla przepisów art. 14, 17, 18 oraz 19 niniejszej dyrektywy.
[…]
4. Przepisy dyrektywy 89/391/EWG w pełni stosuje się do kwestii określonych w ust. 2, z zastrzeżeniem bardziej surowych lub szczegółowych przepisów zawartych w niniejszej dyrektywie”.
6 Artykuł 3 dyrektywy 2003/88, dotyczący odpoczynku dobowego, stanowi:
„Państwa członkowskie przyjmują niezbędne środki w celu zapewnienia, że [by] każdy pracownik jest [był] uprawniony do minimalnego dobowego odpoczynku w wymiarze 11 nieprzerwanych godzin w okresie 24‑godzinnym”.
7 Artykuł 5 tej dyrektywy, zatytułowany „Tygodniowy okres odpoczynku”, stanowi:
„Państwa członkowskie przyjmują niezbędne środki w celu zapewnienia, by każdy pracownik był uprawniony w okresie siedmiodniowym do minimalnego nieprzerwanego okresu odpoczynku w wymiarze 24 godzin oraz również do odpoczynku dobowego w wymiarze 11 godzin, określonego w art. 3.
[…]”.
8 Artykuł 6 omawianej dyrektywy, zatytułowany „Maksymalny tygodniowy wymiar czasu pracy”, brzmi następująco:
„Państwa członkowskie przyjmują niezbędne środki w celu zapewnienia, że [by] zgodnie z potrzebą zapewnienia ochrony bezpieczeństwa i zdrowia pracowników:
[…]
b) przeciętny wymiar czasu pracy w okresie siedmiodniowym, łącznie z pracą w godzinach nadliczbowych, nie przekracza [nie przekraczał] 48 godzin”.
9 Artykuł 16 wspomnianej dyrektywy, zatytułowany „Okresy rozliczeniowe”, stanowi:
„Państwa członkowskie mogą ustanowić:
[…]
b) w celu stosowania art. 6 (maksymalny tygodniowy wymiar czasu pracy) – okres rozliczeniowy nieprzekraczający czterech miesięcy.
Okresów płatnego urlopu wypoczynkowego, przyznanego zgodnie z art. 7, oraz okresów zwolnień lekarskich nie włącza się do [średniej] lub nie wpływają na obliczanie średniej;
[…]”.
10 Artykuł 17 dyrektywy 2003/88 obejmuje między innymi następujące odstępstwa:
„[…]
2. Odstępstwa przewidziane w ust. 3, 4 oraz 5 mogą zostać przyjęte w drodze przepisów ustawowych, wykonawczych lub administracyjnych lub w drodze układów zbiorowych lub porozumień między partnerami społecznymi, pod warunkiem że zainteresowanym pracownikom zapewniono równoważne okresy wyrównawczego odpoczynku lub że, w wyjątkowych przypadkach, w których nie jest możliwe z powodów obiektywnych przyznanie takich równoważnych okresów wyrównawczego odpoczynku, zainteresowanym pracownikom przyznano właściwą ochronę.
3. Zgodnie z ust. 2 niniejszego artykułu można stosować odstępstwa od art. 3, 4, 5, 8 oraz 16:
[…]
b) w przypadku działań w zakresie bezpieczeństwa oraz nadzoru wymagających stałej obecności w celu ochrony mienia oraz osób, w szczególności strażników, dozorców lub firm ochroniarskich;
c) w przypadku działań obejmujących potrzebę ciągłości usług lub produkcji […];
[…]”.
11 Artykuł 19 dyrektywy, zatytułowany „Ograniczenia odstępstw od okresów rozliczeniowych”, stanowi w akapitach pierwszym i drugim:
„Prawo wyboru odstępstwa od art. 16 lit. b), przewidziane w art. 17 ust. 3 oraz w art. 18, nie może skutkować ustanowieniem okresu rozliczeniowego przekraczającego sześć miesięcy.
Jednakże państwa członkowskie mają prawo wyboru, z zastrzeżeniem zgodności z zasadami ogólnymi odnoszącymi się do ochrony bezpieczeństwa i zdrowia pracowników, zezwolenia, z przyczyn obiektywnych lub technicznych lub przyczyn dotyczących organizacji pracy, na układy zbiorowe lub porozumienia zawierane między partnerami społecznymi w celu ustanowienia okresów rozliczeniowych w żadnym przypadku nie przekraczających 12 miesięcy”.
Prawo francuskie
12 Artykuł 3 dekretu nr 2000‑815 z dnia 25 sierpnia 2000 r. w sprawie organizacji i skrócenia czasu pracy w państwowej służbie cywilnej i sądownictwie (JORF z dnia 29 sierpnia 2000 r., s. 13301), zmienionego dekretem nr 2011‑184 z dnia 15 lutego 2011 r. (JORF z dnia 17 lutego 2011 r., s. 2963), stanowi:
„I. Organizacja pracy musi respektować następujące minimalne gwarancje.
Faktyczny tygodniowy wymiar czasu pracy, łącznie z godzinami nadliczbowymi, nie może przekraczać w żadnym tygodniu 48 godzin ani średnio 44 godzin w dowolnym okresie 12 kolejnych tygodni, a tygodniowy okres odpoczynku, obejmujący zasadniczo niedzielę, nie może być krótszy niż 35 godzin.
[…]
II. Od zasad określonych w pkt I można odstąpić jedynie w następujących przypadkach i pod następującymi warunkami:
a) gdy wymaga tego sam cel danej służby publicznej, w szczególności ochrona osób i mienia, na mocy dekretu rady stanu, przyjętego po uzyskaniu opinii komitetu ds. bezpieczeństwa i higieny pracy, w stosownych przypadkach, ministerialnego komitetu technicznego i wysokiej rady ds. służby cywilnej, który określa odszkodowania przyznawane danym kategoriom pracowników;
[…]”.
13 Artykuł 1 dekretu nr 2002‑1279 z dnia 23 października 2002 r. w sprawie odstępstw od minimalnych gwarancji czasu pracy i odpoczynku mających zastosowanie do funkcjonariuszy policji krajowej (JORF z dnia 25 października 2002 r., s. 17681), zmienionego dekretem nr 2017‑109 z dnia 30 stycznia 2017 r. (JORF z dnia 31 stycznia 2017 r.), ma następujące brzmienie:
„W odniesieniu do organizacji pracy funkcjonariuszy czynnych w krajowych służbach policji odstępuje się od minimalnych gwarancji, o których mowa w art. 3 pkt I wyżej wymienionego dekretu z dnia 25 sierpnia 2000 r., w przypadku gdy wymagają tego zadania związane z bezpieczeństwem publicznym i pokojem, policją sądową oraz powierzonymi im wywiadem i informacją.
Odstępstwo to musi jednak spełniać następujące warunki:
1° tygodniowy wymiar czasu pracy, łącznie z nadgodzinami, mierzony dla każdego okresu siedmiodniowego, nie może przekraczać przeciętnie 48 godzin w okresie sześciu miesięcy w roku kalendarzowym;
[…]”.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
14 Z postanowienia odsyłającego wynika, że dekret nr 2002‑1279, zmieniony dekretem nr 2017‑109, ustanawia normy szczególne w zakresie wymiaru pracy i odpoczynku względem personelu francuskiej policji krajowej. Artykuł 1 dekretu stanowi w szczególności, że tygodniowy wymiar czasu pracy, łącznie z godzinami nadliczbowymi, mierzony dla każdego siedmiodniowego okresu, nie może przekraczać przeciętnie 48 godzin w ciągu sześciu miesięcy w roku kalendarzowym.
15 W dniu 28 marca 2017 r. SCSI złożył skargę do Conseil d’État (francuskiej rady stanu) o stwierdzenie nieważności tego przepisu. W szczególności SCSI utrzymuje, że przyjmując do celów obliczania przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy okres rozliczeniowy wyrażony w postaci sześciu miesięcy roku kalendarzowego, a nie sześciomiesięczny okres rozliczeniowy, którego początek i koniec zmieniałby się na przestrzeni czasu, wspomniany przepis narusza normy dyrektywy 2003/88.
16 Sąd odsyłający zadaje sobie pytanie, czy wykładni art. 6 w związku z art. 16 dyrektywy 2003/88 należy dokonywać w ten sposób, że zobowiązują one do przyjęcia okresu rozliczeniowego określonego w sposób ruchomy, czy też pozostawiają państwom członkowskim wybór, jaki charakter, stały czy ruchomy, nadać temu okresowi.
17 Stawia sobie on również pytanie, w przypadku gdy możliwy jest jedynie ruchomy okres rozliczeniowy, czy okres ten może zachować swój ruchomy charakter po przedłużeniu do sześciu miesięcy na mocy odstępstwa przewidzianego w art. 17 ust. 3 lit. b) dyrektywy 2003/88.
18 W tych okolicznościach Conseil d’État (rada stanu) postanowiła zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy art. 6 i 16 dyrektywy [2003/88] należy interpretować w ten sposób, że narzucają one okres rozliczeniowy określony w sposób ruchomy, czy też w ten sposób, że pozostawiają państwom członkowskim swobodę nadania mu charakteru ruchomego lub stałego?
2) W sytuacji gdyby przepisy te należało interpretować w ten sposób, że przepisy narzucają ruchomy okres rozliczeniowy – czy przewidziana w art. 17 możliwość wprowadzenia odstępstwa od art. 16 lit. b) może dotyczyć nie tylko długości okresu rozliczeniowego, ale także jego ruchomego charakteru?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
19 Poprzez oba swoje pytania, które należy rozpatrywać łącznie, sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy wykładni art. 6 lit. b), art. 16 lit. b) i art. 19 akapit pierwszy dyrektywy 2003/88 należy dokonywać w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które ustanawia dla celów obliczania przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy okresy rozliczeniowe, które rozpoczynają się i kończą w stałych datach kalendarzowych, a nie okresy rozliczeniowe określone w sposób ruchomy.
20 Artykuł 6 lit. b) omawianej dyrektywy stanowi, że „przeciętny wymiar czasu pracy w okresie siedmiodniowym, łącznie z pracą w godzinach nadliczbowych, nie przekracza 48 godzin”.
21 Artykuł 16 lit. b) tej samej dyrektywy stanowi, że państwa członkowskie mogą ustanowić, w celu obliczenia przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, okres rozliczeniowy nieprzekraczający czterech miesięcy.
22 Okres rozliczeniowy, o którym mowa w art. 16 lit. b) dyrektywy 2003/88, może, zgodnie z art. 19 akapit pierwszy tej dyrektywy, zostać przedłużony w drodze odstępstwa do sześciu miesięcy w niektórych przypadkach lub w przypadku niektórych rodzajów działalności, przewidzianych w szczególności w art. 17 ust. 3 tej dyrektywy, takich jak „bezpieczeństw[o] oraz nadz[ór], wymagając[e] stałej obecności w celu ochrony mienia oraz osób” lub „działa[nia] obejmując[e] potrzebę ciągłości usług lub produkcji”. W sprawie w postępowaniu głównym Republika Francuska zastosowała ten system odstępstw w odniesieniu do funkcjonariuszy czynnych w krajowych służbach policji.
23 Z przepisów przytoczonych w pkt 21 i 22 niniejszego wyroku wynika tym samym, że przeciętny tygodniowy wymiar czasu pracy może być obliczany nie na przestrzeni siedmiodniowych okresów, lecz na przestrzeni tzw. okresów „rozliczeniowych”, mogących rozciągać się do czterech miesięcy w ramach systemu powszechnego i do sześciu miesięcy w ramach systemu odstępstw. Obliczanie przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy w takich okresach rozliczeniowych ma na celu, zgodnie z motywem 15 dyrektywy 2003/88, zapewnienie elastyczności w stosowaniu art. 6 lit. b) tej dyrektywy, tak aby każde przekroczenie maksymalnego tygodniowego wymiaru czasu pracy w niektórych momentach w okresie rozliczeniowym mogło zostać zrównoważone odpowiednim zmniejszeniem w innych momentach w tym okresie. Z tego względu równy rozkład czasu pracy nie jest wymagany w trakcie całego okresu rozliczeniowego (wyrok z dnia 9 listopada 2017 r., Maio Marques da Rosa, C‑306/16, EU:C:2017:844, pkt 43).
24 Z przepisów przytoczonych w pkt 21 i 22 niniejszego wyroku wynika również, że pojęcie „okresu rozliczeniowego” stanowi, po pierwsze, specjalne pojęcie, które ma takie samo znaczenie w ramach systemu powszechnego, jak i systemu odstępstw, a po drugie, pojęcie, które nie zawiera żadnego odesłania do prawa krajowego państw członkowskich i które należy w związku z tym uznać za autonomiczne pojęcie prawa Unii, podlegające jednolitej wykładni na jej terytorium, niezależnie od kwalifikacji stosowanych w państwach członkowskich, z uwzględnieniem brzmienia rozpatrywanego przepisu oraz jego kontekstu i celu uregulowania, którego jest on częścią (zob. analogicznie wyrok z dnia 9 listopada 2017 r., Maio Marques da Rosa, C‑306/16, EU:C:2017:844, pkt 38 i przytoczone tam orzecznictwo).
25 Konieczne jest zatem określenie, w świetle warunków i kontekstu art. 16 i 19 dyrektywy 2003/88 oraz celów przez nią realizowanych, czy okresy rozliczeniowe można zdefiniować jako okresy rozpoczynające się i kończące w stałych datach kalendarzowych, tj. stałe okresy rozliczeniowe, czy też należy zdefiniować jako okresy, których początek i koniec w sposób ciągły przesuwa się w czasie, tj. ruchome okresy rozliczeniowe.
26 Po pierwsze, należy zauważyć, jak podkreślił rzecznik generalny w pkt 46 swojej opinii, że art. 16 i 19 dyrektywy 2003/88 nie dotyczy kwestii, czy okresy rozliczeniowe powinny być zdefiniowane w sposób stały, czy ruchomy, i że w związku z tym brzmienie tych artykułów nie stoi na przeszkodzie stosowaniu którejkolwiek z tych metod.
27 Po drugie, kontekst, w jaki wpisują się art. 16 i 19 dyrektywy 2003/88, również nie pozwala, jak wskazał rzecznik generalny w pkt 58 swojej opinii, na udzielenie odpowiedzi na to pytanie.
28 Prawdą jest, jak wskazały rząd francuski i Komisja Europejska w uwagach pisemnych, że Trybunał stwierdził w odniesieniu do „okresu siedmiodniowego”, o którym mowa w art. 5 dyrektywy 2003/88, dotyczącym tygodniowego okresu odpoczynku, i zakwalifikowanego przez Trybunał jako „okres rozliczeniowy” w rozumieniu tej dyrektywy, że okres rozliczeniowy można zdefiniować w tym kontekście jako stały okres, w ramach którego należy udzielić pewnej liczby następujących po sobie godzin odpoczynku, niezależnie od chwili, w której te godziny odpoczynku są udzielane (wyrok z dnia 9 listopada 2017 r., Maio Marques da Rosa, C‑306/16, EU:C:2017:844, pkt 43). Rząd francuski wywodzi z użycia określenia „stały” w pkt 43 tego wyroku, że pojęcie „okresu rozliczeniowego” należy raczej rozumieć jako okres definiowany w sposób stały.
29 Jednakże jak zauważył rzecznik generalny w pkt 55 swojej opinii, taka interpretacja pkt 43 wyroku z dnia 9 listopada 2017 r., Maio Marques da Rosa (C‑306/16, EU:C:2017:844) nie może zostać przyjęta. Wyrażenie „stały” użyte w tym wyroku należy rozumieć nie w znaczeniu „okres, który musi się pokrywać z rokiem kalendarzowym”, ale jako „jednostka miary czasu”, a mianowicie, we wspomnianym wyroku, okres siedmiu dni.
30 W sprawie zakończonej wyrokiem z dnia 9 listopada 2017 r., Maio Marques da Rosa (C‑306/16, EU:C:2017:844) badana przez Trybunał kwestia nie dotyczyła bowiem stałego czy ruchomego charakteru okresu rozliczeniowego, lecz jedynie tego, czy dzień obowiązkowego odpoczynku tygodniowego, o którym mowa w art. 5 dyrektywy 2003/88, miał zostać przyznany nie później niż następnego dnia po upływie sześciu kolejnych dni roboczych, czy też miał zostać przyznany w ramach każdego okresu siedmiodniowego. Wybierając to ostatnie rozwiązanie, Trybunał rozumiał „stały okres” jako okres o określonym czasie trwania, nie decydował jednak, czy początek i koniec tego okresu powinien pokrywać się z rokiem kalendarzowym, lub też, bardziej ogólnie, odpowiadać ustalonym datom, takim jak dni tygodnia kalendarzowego.
31 Z powyższego wynika, że w braku jakichkolwiek wskazówek wynikających z pojęć i kontekstu art. 16 i 19 dyrektywy 2003/88 państwa członkowskie mogą zasadniczo swobodnie określać okresy rozliczeniowe zgodnie z wybraną przez siebie metodą, pod warunkiem przestrzegania celów realizowanych przez tę dyrektywę.
32 Po trzecie, w odniesieniu do celów dyrektywy 2003/88 należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem niniejsza dyrektywa ma na celu zagwarantowanie lepszej ochrony bezpieczeństwa i zdrowia pracowników, w szczególności poprzez ustanowienie w art. 6 lit. b) maksymalnego limitu przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy. Ten maksymalny limit stanowi zasadę prawa socjalnego Unii Europejskiej o szczególnym charakterze, która jako norma minimalna mająca na celu zagwarantowanie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa musi działać na korzyść każdego pracownika (wyroki: z dnia 14 października 2010 r., Fuß, C‑243/09, EU:C:2010:609, pkt 32, 33 i przytoczone tam orzecznictwo; z dnia 10 września 2015 r., Federación de Servicios Privados del sindicato Comisiones obreras, C‑266/14, EU:C:2015:578, pkt 23, 24 i przytoczone tam orzecznictwo).
33 Ważne jest bowiem zapewnienie pełnej skuteczności uprawnień przyznanych pracownikom przez dyrektywę 2003/88, co wiąże się nierozerwalnie z obowiązkiem zagwarantowania przez państwa członkowskie przestrzegania każdego z minimalnych wymagań ustalonych w tej dyrektywie, a w szczególności zapobiegania przekroczeniu przeciętnego maksymalnego tygodniowego wymiaru czasu pracy ustanowionego w art. 6 lit. b) tej dyrektywy. Taka wykładnia jest bowiem jedyną, która jest zgodna z celem tej dyrektywy, jakim jest zagwarantowanie skutecznej ochrony bezpieczeństwa i zdrowia pracowników poprzez skuteczne umożliwienie im korzystania z czasu pracy nieprzekraczającego przeciętnie maksymalnego limitu 48 godzin tygodniowo w całym okresie rozliczeniowym (zob. podobnie wyroki: z dnia 7 września 2006 r., Komisja/Zjednoczone Królestwo, C‑484/04, EU:C:2006:526, pkt 40 i przytoczone tam orzecznictwo; a także z dnia 14 października 2010 r., Fuß, C‑243/09, EU:C:2010:609, pkt 51 i przytoczone tam orzecznictwo).
34 W tym względzie Trybunał orzekł, że cel ten oznacza, iż każdy pracownik powinien korzystać z odpowiednich okresów odpoczynku, które muszą być nie tylko skuteczne, pozwalając osobom z nich korzystającym pozbyć się zmęczenia wywołanego pracą, ale również muszą mieć charakter prewencyjny, tak by w największym możliwym stopniu zmniejszyć ryzyko negatywnego wpływu na bezpieczeństwo i zdrowie pracowników, jakie może nieść ze sobą kumulacja okresów pracy bez niezbędnego odpoczynku (zob. podobnie wyrok z dnia 7 września 2006 r., Komisja/Zjednoczone Królestwo, C‑484/04, EU:C:2006:526, pkt 41 i przytoczone tam orzecznictwo).
35 Należy również podkreślić, że jak wynika z motywu 15 dyrektywy 2003/88, elastyczność, jaką niniejsza dyrektywa przyznaje art. 16 i 19 w odniesieniu do stosowania w szczególności art. 6 lit. b) tej dyrektywy, pozostaje bez uszczerbku dla przestrzegania zasad ochrony bezpieczeństwa i zdrowia pracowników.
36 Ponadto z orzecznictwa Trybunału wynika, że odstępstwa przewidziane w art. 17 dyrektywy 2003/88 powinny być interpretowane w sposób, który ogranicza ich zakres do tego, co jest ściśle niezbędne dla zagwarantowania interesów, których ochronę umożliwiają (zob. podobnie wyroki: z dnia 26 lipca 2017 r., Hälvä i in., C‑175/16, EU:C:2017:617, pkt 31; z dnia 21 lutego 2018 r., Matzak, C‑518/15, EU:C:2018:82, pkt 38).
37 To właśnie w świetle powyższych rozważań konieczne jest określenie, czy zarówno stałe okresy rozliczeniowe, jak i ruchome okresy rozliczeniowe są zgodne z celem dyrektywy 2003/88, polegającym na zapewnieniu skutecznej ochrony bezpieczeństwa i zdrowia pracowników.
38 W tym względzie należy zauważyć, że stałe i ruchome okresy rozliczeniowe są same w sobie zgodne z omawianym celem dyrektywy 2003/88, o ile umożliwiają one sprawdzenie, czy pracownik nie pracuje przeciętnie więcej niż 48 godzin tygodniowo w całym rozpatrywanym okresie i czy są tym samym przestrzegane wymogi dotyczące jego zdrowia i bezpieczeństwa. W tym zakresie nie ma znaczenia, czy początek i koniec okresu rozliczeniowego są określane według stałych dat kalendarzowych, czy też zgodnie z upływem czasu.
39 Jednakże wpływ stałych okresów rozliczeniowych na bezpieczeństwo i zdrowie pracowników zależy od ogółu istotnych okoliczności, takich jak charakter pracy i jej warunki oraz, w szczególności, maksymalny tygodniowy wymiar czasu pracy i czas trwania okresu rozliczeniowego przyjętego przez dane państwo członkowskie. Co do czego bowiem zgodzili się wszyscy uczestnicy postępowania – stałe okresy rozliczeniowe mogą, w przeciwieństwie do ruchomych okresów rozliczeniowych, prowadzić do sytuacji, w których cel ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników może nie zostać osiągnięty.
40 W tym względzie należy zauważyć, że metoda stałego okresu rozliczeniowego może prowadzić do tego, iż pracodawca będzie wymagać od pracownika, aby w ciągu dwóch kolejnych stałych okresów rozliczeniowych pracował w ramach niezwykle intensywnego czasu pracy i, przy całkowitym poszanowaniu okresów odpoczynku, o których mowa w art. 3 i 5 dyrektywy 2003/88, pracodawca ten spowoduje w ten sposób przekroczenie przez pracownika, przeciętnie, maksymalnego limitu tygodniowego wymiaru czasu pracy w okresie, który jako że rozpoczyna się w jednym stałym okresie rozliczeniowym a kończy w kolejnym, odpowiadałby ruchomemu okresowi rozliczeniowemu o tym samym czasie trwania. Taka sytuacja nie może wystąpić, gdy okres rozliczeniowy jest ustalany w sposób ruchomy, ponieważ z definicji ruchome okresy rozliczeniowe skutkują ciągłym przeliczaniem przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy.
41 Tym samym jeżeli stałe i ruchome okresy rozliczeniowe, rozpatrywane oddzielnie, są same w sobie zgodne z celem ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników, to połączenie dwóch kolejnych stałych okresów rozliczeniowych może, w zależności od maksymalnego tygodniowego wymiaru czasu pracy i długości okresu rozliczeniowego przyjętego przez dane państwo członkowskie, prowadzić do sytuacji, w których cel ten może być zagrożony, nawet jeśli przestrzegane byłyby okresy odpoczynku, o których mowa w art. 3 i 5 dyrektywy 2003/88.
42 W niniejszej sprawie Republika Francuska nie tylko wyczerpała margines przewidziany w dyrektywie 2003/88 w odniesieniu do maksymalnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, ustalając go na 48 godzin, ale powołała się również na odstępstwo przewidziane w art. 17 ust. 3 w związku z art. 19 akapit pierwszy tej dyrektywy w celu przedłużenia do sześciu miesięcy okresu rozliczeniowego stosowanego do obliczenia przeciętnego maksymalnego tygodniowego wymiaru czasu pracy. W tych okolicznościach korzystanie ze stałych okresów rozliczeniowych nie pozwala zagwarantować tego, aby przestrzegany był przeciętny maksymalny tygodniowy wymiar czasu pracy wynoszący 48 godzin w trakcie każdego sześciomiesięcznego okresu rozpoczynającego się w jednym stałym okresie rozliczeniowym a kończącego w kolejnym.
43 Tymczasem, uwzględniając orzecznictwo przypomniane w pkt 32 i 33 niniejszego wyroku, należy stwierdzić, że realizacja celu dyrektywy 2003/88 byłaby zagrożona, gdyby korzystaniu ze stałych okresów rozliczeniowych nie towarzyszyły mechanizmy pozwalające zapewnić, by przestrzegany był przeciętny maksymalny tygodniowy wymiar czasu pracy wynoszący 48 godzin w trakcie każdego sześciomiesięcznego okresu rozpoczynającego się w jednym stałym okresie rozliczeniowym a kończącego w kolejnym.
44 Należy ponadto przypomnieć, że na podstawie art. 19 akapit drugi dyrektywy 2003/88 w sytuacji gdy państwo członkowskie pragnie ustanowić okres rozliczeniowy przekraczający sześć miesięcy, konieczne jest w tym celu zawarcie porozumienia zbiorowego lub układu zbiorowego pomiędzy partnerami społecznymi. W wypadku gdy okres rozliczeniowy, o którym mowa w art. 19 akapit pierwszy dyrektywy 2003/88, określa się na stałej podstawie, może to prowadzić do sytuacji, w której pracownik byłby zobowiązany pracować w okresie sześciu miesięcy rozpoczynającym się w jednym stałym okresie rozliczeniowym a kończącym w kolejnym przeciętnie ponad 48 godzin tygodniowo bez zawartego w tym celu układu zbiorowego lub porozumienia między partnerami społecznymi. Tym samym w tym okresie rozpoczynającym się w jednym stałym okresie rozliczeniowym a kończącym w kolejnym może dojść do powstania sytuacji, które w rzeczywistości byłyby możliwe jedynie w ramach okresu rozliczeniowego, o którym mowa w art. 19 akapit drugi dyrektywy 2003/88. Taki rezultat mógłby skutkować podważeniem odstępstwa ustanowionego w tym przepisie.
45 W rezultacie do sądu odsyłającego należy ustalenie, czy uregulowanie krajowe rozpatrywane w postępowaniu głównym przewidziało mechanizmy, które – jak wskazano w pkt 43 niniejszego wyroku – pozwalają upewnić się, że przeciętny maksymalny tygodniowy wymiar czasu pracy wynoszący 48 godzin jest przestrzegany w trakcie każdego sześciomiesięcznego okresu rozpoczynającego się w jednym stałym okresie rozliczeniowym a kończącego w kolejnym.
46 Poza tym należy przypomnieć, że zasady postępowania w sprawach mających na celu zapewnienie ochrony uprawnień podmiotów prawa wynikających z prawa Unii nie mogą być mniej korzystne niż w przypadku podobnych postępowań o charakterze wewnętrznym (zasada równoważności) i nie mogą powodować w praktyce, że korzystanie z uprawnień wynikających z prawa Unii stanie się niemożliwe lub nadmiernie utrudnione (zasada skuteczności) (wyrok z dnia 24 października 2018 r., XC i in., C‑234/17, EU:C:2018:853, pkt 22 i przytoczone tam orzecznictwo).
47 Co się tyczy w szczególności zasady skuteczności, sąd odsyłający powinien przede wszystkim zbadać skuteczność środków odwoławczych przysługujących zainteresowanym pracownikom na mocy prawa krajowego, w razie potrzeby w postępowaniu przyspieszonym lub w postępowaniu o zarządzenie środków tymczasowych, w celu uzyskania niezwłocznego zaprzestania wszelkich praktyk, które nie są zgodne z wymogami art. 6 lit. b) dyrektywy 2003/88, tak jak powinny one wynikać z prawidłowej transpozycji do prawa krajowego.
48 Biorąc powyższe pod uwagę, na postawione pytania trzeba odpowiedzieć następująco: wykładni art. 6 lit. b), art. 16 lit. b) i art. 19 akapit pierwszy dyrektywy 2003/88 należy dokonywać w ten sposób, że nie stoją one na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, zgodnie z którym dla celów obliczania przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy okresy rozliczeniowe rozpoczynają się i kończą w stałych datach kalendarzowych, pod warunkiem że uregulowanie to obejmuje mechanizmy umożliwiające zapewnienie, iż przeciętnego maksymalnego tygodniowego wymiaru czasu pracy wynoszącego 48 godzin przestrzega się w trakcie każdego sześciomiesięcznego okresu rozpoczynającego się w jednym stałym okresie rozliczeniowym a kończącego w kolejnym.
W przedmiocie kosztów
49 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (druga izba) orzeka, co następuje:
Wykładni art. 6 lit. b), art. 16 lit. b) i art. 19 akapit pierwszy dyrektywy 2003/88/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 4 listopada 2003 r. dotyczącej niektórych aspektów organizacji czasu pracy należy dokonywać w ten sposób, że nie stoją one na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, zgodnie z którym dla celów obliczania przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy okresy rozliczeniowe rozpoczynają się i kończą w stałych datach kalendarzowych, pod warunkiem że uregulowanie to obejmuje mechanizmy umożliwiające zapewnienie, iż przeciętnego maksymalnego tygodniowego wymiaru czasu pracy wynoszącego 48 godzin przestrzega się w trakcie każdego sześciomiesięcznego okresu rozpoczynającego się w jednym stałym okresie rozliczeniowym a kończącego w kolejnym.
Podpisy