Wydanie tymczasowe
OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
MACIEJA SZPUNARA
przedstawiona w dniu 27 czerwca 2024 r.(1)
Sprawa C‑236/23
Mutuelle assurance des travailleurs mutualistes (Matmut)
przeciwko
TN,
Société MAAF assurances,
Fonds de garantie des assurances obligatoires de dommages (FGAO),
PQ
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Cour de cassation (sąd kasacyjny, Francja)]
Odesłanie prejudycjalne – Dyrektywa 2009/103/WE – Ubezpieczenie komunikacyjne od odpowiedzialności cywilnej – Zakres gwarancji na korzyść osób trzecich ze strony ubezpieczenia obowiązkowego – Uregulowanie krajowe uznające możliwość powołania się wobec poszkodowanego pasażera na nieważność umowy ubezpieczenia na podstawie umyślnego złożenia przez niego fałszywego oświadczenia w chwili zawarcia umowy
I. Wprowadzenie
1. Odesłanie prejudycjalne w niniejszej sprawie podąża torem wytyczonym przez wyrok Fidelidade-Companhia de Seguros(2), w którym Trybunał wyjaśnił, że dyrektywy w dziedzinie ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej w odniesieniu do pojazdów silnikowych sprzeciwiają się uregulowaniu krajowemu, które skutkuje tym, że wobec poszkodowanych osób trzecich można powołać się na nieważność umowy ubezpieczenia komunikacyjnego od odpowiedzialności cywilnej wynikającą z fałszywych pierwotnych oświadczeń ubezpieczonego dotyczących tożsamości właściciela lub użytkownika danego pojazdu uczestniczącego w wypadku drogowym.
2. W niniejszej sprawie sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy należy przyjąć taką samą wykładnię w sytuacji, w której poszkodowany pasażer, przeciwko któremu powołano się na nieważność umowy ubezpieczenia, jest jako ubezpieczający autorem takich fałszywych pierwotnych oświadczeń. W przypadku odpowiedzi twierdzącej powstaje również pytanie, czy pomimo niemożności powołania się na nieważność umowy wobec poszkodowanej osoby trzeciej ubezpieczyciel może wystąpić z powództwem przeciwko tej osobie w celu uzyskania zwrotu kwot wypłaconych w wykonaniu umowy ubezpieczenia.
II. Ramy prawne
A. Prawo Unii
3. Artykuł 1 pkt 2 dyrektywy 2009/103/WE(3) definiuje „osobę poszkodowaną” jako „osobę, której przysługuje odszkodowanie z powodu strat lub szkód spowodowanych przez pojazdy”.
4. Artykuł 3 tej dyrektywy stanowi:
„Z zastrzeżeniem art. 5 każde państwo członkowskie podejmuje wszelkie stosowne środki w celu zapewnienia objęcia ubezpieczeniem odpowiedzialności cywiln[ej] odnosząc[ej] się do ruchu pojazdów normalnie przebywających na jego terytorium.
Zakres pokrycia szkód oraz warunki ubezpieczenia zostają ustalone w ramach środków określonych w akapicie pierwszym.
[…]
Ubezpieczenie, o którym mowa w akapicie pierwszym, pokrywa obligatoryjnie zarówno szkody majątkowe, jak i szkody na osobie”.
5. Artykuł 12 ust. 1 omawianej dyrektywy przewiduje:
„Bez uszczerbku dla art. 13 ust. 1 akapit drugi ubezpieczenie określone w art. 3 obejmuje odpowiedzialność z tytułu uszkodzenia ciała wszystkich pasażerów, innych niż kierowca, wynikającą z ruchu pojazdu”.
6. Zgodnie z art. 13 tejże dyrektywy:
„1. Każde państwo członkowskie podejmuje wszelkie odpowiednie środki w celu zapewnienia uznania za bezskuteczny[, do celów stosowania art. 3,] każdego przepisu lub postanowienia umownego zawartego w polisie ubezpieczeniowej wydanej zgodnie z art. 3 w stosunku do roszczeń osób trzecich poszkodowanych w wypadku, gdy ten przepis lub postanowienie umowne wyłącza z zakresu ubezpieczenia użytkowanie pojazdu przez:
a) osoby niebędące ani wyraźnie, ani w sposób dorozumiany do tego upoważnione;
b) osoby nieposiadające prawa jazdy pozwalającego im na prowadzenie danego pojazdu;
c) osoby, które nie przestrzegają ustawowych wymogów technicznych dotyczących stanu i bezpieczeństwa danego pojazdu.
Jednakże przepis lub postanowienie, o których mowa w lit. a) akapit pierwszy, mogą być powoływane przeciwko osobom, które dobrowolnie zajęły miejsce w pojeździe, który spowodował szkodę, jeśli zakład ubezpieczeń udowodni, że wiedziały one o tym, że pojazd ten został skradziony.
Państwa członkowskie mają możliwość – w odniesieniu do wypadków, jakie nastąpiły na ich terytorium – niestosowania przepisów akapitu pierwszego, jeśli poszkodowany może uzyskać odszkodowanie za poniesioną szkodę od instytucji zabezpieczenia społecznego.
2. W przypadku pojazdów skradzionych lub uzyskanych w wyniku przemocy państwa członkowskie mogą ustalić, że instytucja, o której mowa w art. 10 ust. 1, wypłaci odszkodowanie zamiast zakładu ubezpieczeń, na warunkach przewidzianych w ust. 1 niniejszego artykułu. Jeżeli pojazd jest zazwyczaj używany w innym państwie członkowskim, instytucja ta nie ma możliwości dochodzenia roszczeń od żadnej instytucji w tamtym państwie członkowskim.
Państwa członkowskie, które w przypadku pojazdów skradzionych lub uzyskanych w wyniku przemocy przewidują, że instytucja, o której mowa w art. 10 ust. 1, wypłaci odszkodowanie, mogą ustalić w odniesieniu do szkód majątkowych franszyzę nieprzekraczającą 250 EUR, która obciąża poszkodowanego.
3. Państwa członkowskie podejmują niezbędne środki w celu zapewnienia, aby wszelkie przepisy prawne lub klauzule umowne zawarte w umowie ubezpieczeniowej, które wyłączają pasażera z ochrony ubezpieczeniowej na tej podstawie, że wiedział on lub powinien był wiedzieć, że kierowca pojazdu w chwili wypadku znajdował się pod wpływem alkoholu lub innego środka odurzającego, zostały uznane za bezskuteczne w odniesieniu do roszczeń takiego pasażera”.
B. Prawo francuskie
7. Zgodnie z art. L. 113‑8 code des assurances (kodeksu ubezpieczeń) umowa ubezpieczenia jest nieważna w przypadku umyślnego zatajenia lub złożenia fałszywego oświadczenia ze strony ubezpieczonego, jeżeli to zatajenie lub złożenie fałszywego oświadczenia zmienia przedmiot ryzyka lub zmniejsza jego ocenę przez ubezpieczyciela, nawet jeśli ryzyko pominięte lub przeinaczone przez ubezpieczonego nie miało wpływu na szkodę.
III. Okoliczności faktyczne w postępowaniu głównym, pytanie prejudycjalne i postępowanie przed Trybunałem
8. W dniu 5 października 2012 r. PQ zawarł umowę ubezpieczenia komunikacyjnego z Mutuelle assurance des travailleurs mutualistes (Matmut). Zawierając tę umowę, PQ oświadczył, że jest jedynym kierowcą ubezpieczonego pojazdu.
9. W dniu 28 września 2013 r. pojazd ten, prowadzony przez TN, który znajdował się w stanie nietrzeźwości, uczestniczył w wypadku drogowym z innym pojazdem ubezpieczonym przez Mutuelle d’assurance des artisans de France (MAAF). PQ, który był pasażerem pierwszego pojazdu, doznał w tym wypadku obrażeń.
10. Oskarżony przed tribunal correctionnel (sądem karnym, Francja), TN został uznany za winnego, między innymi, nieumyślnego uszkodzenia ciała spowodowanego przez będącego pod wpływem alkoholu kierowcę lądowego pojazdu mechanicznego, z niezdolnością do pracy powyżej trzech miesięcy na osobie PQ.
11. PQ wystąpił z roszczeniami cywilnymi o odszkodowanie. Na rozprawie karnej Matmut podniósł w odniesieniu do tych żądań zarzut nieważności umowy ubezpieczenia z powodu fałszywego oświadczenia PQ co do tożsamości głównego kierowcy danego pojazdu. Matmut wniósł o zwolnienie go z odpowiedzialności i zażądał, aby odszkodowanie PQ zostało wypłacone przez Fonds de garantie des assurances obligatoires de dommages (FGAO), który jest instytucją odpowiedzialną za wypłatę odszkodowań w szczególności poszkodowanym w wypadkach drogowych spowodowanych przez osobę, która nie jest ubezpieczona.
12. Wyrokiem z dnia 17 grudnia 2018 r. tribunal correctionnel (sąd karny) uznał umowę za nieważną z powodu umyślnego złożenia fałszywego oświadczenia przez ubezpieczonego. Sąd ten zwolnił spółkę Matmut z odpowiedzialności, nakazał TN wypłatę odszkodowania poszkodowanym i stwierdził, że na wyrok można się powoływać wobec FGAO(4).
13. TN, FGAO i MAAF wnieśli apelację od tego wyroku do cour d’appel (sądu apelacyjnego, Francja), który utrzymał go w mocy w zakresie, w jakim stwierdził nieważność wiążącej PQ i Matmut umowy ubezpieczenia.
14. Cour d’appel (sąd apelacyjny) stwierdził, że kiedy PQ zawarł umowę ubezpieczenia, TN był właścicielem danego pojazdu i jego głównym kierowcą. Sąd ów uznał, że tym samym PQ umyślnie złożył fałszywe oświadczenie co do tożsamości głównego kierowcy, co wyraźnie zmieniło ocenę ryzyka przez ubezpieczyciela, biorąc pod uwagę, że TN był wcześniej skazany za prowadzenie pojazdu pod wpływem alkoholu.
15. Jednakże, w odróżnieniu od tribunal correctionnel (sądu karnego), cour d’appel (sąd apelacyjny) uznał, że Matmut może ponosić odpowiedzialność, i w związku z tym zwolnił FGAO z odpowiedzialności. Zdaniem tego sądu, ze względu na pierwszeństwo prawa Unii przed prawem krajowym, nieważność umowy z powodu umyślnego złożenia fałszywego oświadczenia przez ubezpieczonego, przewidziana w art. L. 113‑8 kodeksu ubezpieczeń, nie może być powoływana wobec poszkodowanych w wypadku drogowym lub ich następców prawnych. Fakt, że poszkodowany był pasażerem pojazdu, który spowodował wypadek, ubezpieczającym lub właścicielem tego pojazdu, nie pozwala na to, aby odmówić mu statusu „poszkodowanej osoby trzeciej”.
16. Matmut wniósł skargę kasacyjną do izby karnej Cour de cassation (sądu kasacyjnego, Francja) od wyroku cour d’appel (sądu apelacyjnego) ze względu na to, że z naruszeniem art. L. 113‑8 i R. 211‑13 kodeksu ubezpieczeń(5) błędnie orzekł on, iż nie można powoływać się wobec PQ na nieważność umowy ubezpieczenia.
17. Uznawszy, że rozpatrzenie tej skargi kasacyjnej wymaga opinii izby specjalizującej się w prawie ubezpieczeniowym, izba karna zwróciła się do tej izby z pytaniem o możliwość powołania się na nieważność umowy ubezpieczenia wynikającą z umyślnego złożenia fałszywego oświadczenia wobec poszkodowanego, który jest jednocześnie pasażerem pojazdu, który spowodował wypadek, i ubezpieczającym.
18. Rozpatrując to pytanie, druga izba cywilna Cour de cassation (sądu kasacyjnego), będąca sądem odsyłającym, szczegółowo wyjaśnia stanowisko prawa francuskiego w odniesieniu do możliwości powołania się na nieważność umowy ubezpieczenia wobec poszkodowanych w wypadku, za który odpowiedzialność może ponosić ubezpieczyciel. Z orzecznictwa Cour de cassation (sądu kasacyjnego) wynika, że zła wiara ubezpieczającego, objęta sankcją nieważności umowy ubezpieczenia, charakteryzuje się zamiarem wprowadzenia w błąd ubezpieczyciela. Wpływ tego fałszywego oświadczenia na szkodę jest nieistotny. Ponadto nieważność ma wpływ na umowę ubezpieczenia z mocą wsteczną, w związku z czym uznaje się, że umowa ta nigdy nie istniała.
19. Cour de cassation (sąd kasacyjny) uznał co do zasady, że wobec poszkodowanego można się powołać na nieważność umowy wynikającą z fałszywego oświadczenia ubezpieczonego, pod warunkiem, że ubezpieczyciel odmawiający ochrony ubezpieczeniowej prawidłowo skierował roszczenie przeciwko FGAO.
20. Od czasu swojego wyroku z dnia 29 sierpnia 2019 r.(6) sąd ten stoi na stanowisku, że na nieważność umowy ubezpieczenia, o której mowa w przepisach kodeksu ubezpieczeń, nie można powoływać się wobec poszkodowanych w wypadku drogowym lub wobec ich następców prawnych oraz że FGAO nie może być w takim przypadku zobowiązane do wypłaty odszkodowania poszkodowanym. Ta zmiana linii orzeczniczej wynikła z wykładni tych przepisów w świetle dyrektyw ubezpieczeniowych.
21. Sąd odsyłający dodaje, że ustawodawca francuski wprowadził następnie art. L. 211‑7-1 do kodeksu ubezpieczeń w celu dostosowania go do prawa Unii. Sąd ten wyjaśnia, że na mocy tego przepisu nie można się powołać na nieważność umowy ubezpieczenia wobec poszkodowanych w wypadku drogowym lub wobec ich następców prawnych oraz że ubezpieczyciel, który gwarantuje odpowiedzialność cywilną za pojazd, którego sprawa dotyczy, jest zobowiązany do wypłaty im odszkodowania. Przepis ten uściśla, że ubezpieczyciel wstępuje w prawa przysługujące wierzycielowi odszkodowawczemu wobec osoby odpowiedzialnej za wypadek do wysokości wypłaconych przez niego kwot.
22. Obowiązujący obecnie przepis nie wydaje się mieć zastosowania ratione temporis do okoliczności faktycznych sporu w postępowaniu głównym, a mianowicie do zawarcia umowy i wypadku, które miały miejsce, odpowiednio, w latach 2012 i 2013.
23. To powiedziawszy, sąd odsyłający wskazuje, że od czasu rozwoju jego orzecznictwa wynikającego z wyroku z dnia 29 sierpnia 2019 r. i wejścia w życie art. L. 211‑7-1 kodeksu ubezpieczeń Cour de cassation (sąd kasacyjny) nigdy nie rozstrzygnął kwestii, czy na nieważność umowy ubezpieczenia nie można powołać się wobec poszkodowanego, który jest pasażerem pojazdu, gdy osoba ta jest również ubezpieczonym, który umyślnie złożył fałszywe oświadczenie, które doprowadziło do nieważności tej umowy. Sąd odsyłający wskazuje, że żaden z wyroków Trybunału nie dotyczy sytuacji takiej jak rozpatrywana w postępowaniu głównym.
24. W tych okolicznościach postanowieniem z dnia 30 marca 2023 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 7 kwietnia 2023 r., Cour de cassation (sąd kasacyjny) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„Czy art. 3 i 13 dyrektywy [2009/103] należy interpretować w ten sposób, iż przepisy te stoją na przeszkodzie uznaniu, że na nieważność umowy ubezpieczenia komunikacyjnego od odpowiedzialności cywilnej można powołać się wobec poszkodowanego pasażera, gdy jest on jednocześnie ubezpieczonym, który przy zawieraniu umowy umyślnie złożył fałszywe oświadczenie będące źródłem tej nieważności?”.
25. Uwagi na piśmie przed Trybunałem przedstawiły Matmut, TN, MAAF, FGAO, PQ i rząd francuski, jak również Komisja. Trybunał zadecydował o rozstrzygnięciu niniejszej sprawy bez przeprowadzania rozprawy.
IV. Analiza
A. Zakres pytania prejudycjalnego i jego przeformułowanie
26. Poprzez swoje jedyne pytanie prejudycjalne sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy prawo Unii stoi na przeszkodzie temu, aby można było powołać się wobec poszkodowanego pasażera na nieważność umowy ubezpieczenia, w sytuacji gdy jest on również ubezpieczającym, którego nieprawdziwe oświadczenia są przyczyną tej nieważności.
27. Niemniej jednak z niniejszego wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wynika, że sąd odsyłający ma również wątpliwości, na wypadek gdyby uznano, że nie można powołać się na nieważność umowy ubezpieczenia wobec poszkodowanego ubezpieczającego, co do tego, czy ubezpieczyciel mógłby zostać dopuszczony do wytoczenia przeciwko niemu powództwa opartego na umyślnym zawinionym działaniu tej osoby przy zawarciu umowy w celu uzyskania zwrotu całości kwot zapłaconych w wykonaniu tej umowy.
28. Pragnę zauważyć, że wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym nie precyzuje, czy Matmut wniósł takie powództwo w ramach postępowania głównego ani czy jego wniesienie jest możliwe w ramach postępowania takiego jak postępowanie główne.
29. W tym względzie w pierwszej kolejności należy przypomnieć, że pytania dotyczące prawa Unii korzystają z domniemania posiadania znaczenia dla sprawy. Odmowa wydania przez Trybunał orzeczenia w przedmiocie złożonego przez sąd krajowy wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym jest możliwa tylko wtedy, gdy jest oczywiste, że wykładnia prawa Unii, o którą wniesiono, nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym lub z przedmiotem postępowania głównego, gdy problem jest natury hipotetycznej bądź gdy Trybunał nie dysponuje informacjami w zakresie stanu faktycznego lub prawnego niezbędnymi do udzielenia użytecznej odpowiedzi na postawione mu pytania(7).
30. W drugiej kolejności, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem(8), w ramach ustanowionej w art. 267 TFUE procedury współpracy między sądami krajowymi a Trybunałem do tego ostatniego należy udzielenie sądowi krajowemu użytecznej odpowiedzi, która umożliwi mu rozstrzygnięcie zawisłego przed nim sporu. W tym aspekcie do Trybunału należy – gdy zajdzie taka potrzeba – przeformułowanie przedstawionych mu pytań. Okoliczność, że sąd krajowy powołał się formalnie w pytaniu prejudycjalnym na określone przepisy prawa Unii, nie stoi na przeszkodzie temu, by Trybunał przekazał temu sądowi wszelkie wskazówki dotyczące wykładni, które mogą być pomocne w rozstrzygnięciu rozpatrywanej przez niego sprawy, niezależnie od tego, czy sąd krajowy powołał się na nie w treści pytań. W tym względzie do Trybunału należy wyprowadzenie z całości informacji przedstawionych przez sąd krajowy, a w szczególności z uzasadnienia postanowienia odsyłającego, elementów prawa Unii, które wymagają wykładni w świetle przedmiotu sporu.
31. W związku z tym, wykonując swoje zadanie w zakresie orzekania w trybie prejudycjalnym, Trybunał może być zmuszony do przeformułowania pytań prejudycjalnych, które nawet po ich przeformułowaniu zgodnie z orzecznictwem przypomnianym w pkt 29 niniejszej opinii nadal korzystają z domniemania posiadania znaczenia dla sprawy(9).
32. W niniejszej sprawie, pomimo braku informacji we wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczących możliwości wytoczenia przez ubezpieczyciela powództwa przeciwko poszkodowanemu będącemu ubezpieczającym, nie wydaje się oczywiste, by problematyka zgodności wniesienia takiej skargi z prawem Unii nie miała związku ze stanem faktycznym lub przedmiotem sporu w postępowaniu głównym lub dotyczyła problemu hipotetycznego. Chociaż bowiem postępowanie główne dotyczy odpowiedzialności karnej sprawcy wypadku, roszczenia o odszkodowanie cywilne są jednak rozpatrywane w ramach tego postępowania. Ponadto, jak pokazują uwagi na piśmie stron, w ramach których problematyka ta jest szeroko dyskutowana, niniejsze odesłanie prejudycjalne zawiera wszystkie elementy niezbędne do udzielenia użytecznej odpowiedzi na pytanie dotyczące zgodności takiej skargi z prawem.
33. W tych okolicznościach proponuję, aby Trybunał przeformułował pytanie prejudycjalne w ten sposób, że poprzez to pytanie sąd odsyłający dąży w pierwszej kolejności do ustalenia, czy art. 3 i 13 dyrektywy 2009/103 należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które zezwala na powołanie się wobec poszkodowanego pasażera, w sytuacji gdy jest on również ubezpieczającym, na nieważność umowy ubezpieczenia komunikacyjnego od odpowiedzialności cywilnej wynikającą z umyślnego złożenia przez tego ubezpieczającego fałszywego oświadczenia w odniesieniu do głównego kierowcy danego pojazdu.
34. Zgodnie z moją propozycją przeformułowania pytania sąd odsyłający zmierza do ustalenia, w przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na to pytanie, w drugiej kolejności, czy przepisy te należy interpretować w ten sposób, że stoją one również na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu zezwalającemu ubezpieczycielowi na wytoczenie powództwa przeciwko poszkodowanemu pasażerowi, w sytuacji gdy jest on również ubezpieczającym, w oparciu o jego umyślnie złożone fałszywe oświadczenie w odniesieniu do głównego kierowcy danego pojazdu, w celu uzyskania zwrotu całości kwot wypłaconych temu poszkodowanemu pasażerowi w wykonaniu tej umowy.
B. Możliwość powołania się na nieważność umowy ubezpieczenia
35. Prawne przesłanki ważności umowy ubezpieczenia nie są regulowane prawem Unii, lecz prawem państw członkowskich(10). Państwa te są jednak zobowiązane do zapewnienia, by obowiązkowe ubezpieczenie komunikacyjne umożliwiało wszystkim pasażerom poszkodowanym w wypadku spowodowanym przez pojazd uzyskanie odszkodowania za poniesione przez nich szkody. Z orzecznictwa Trybunału wynika również, że państwa członkowskie powinny wykonywać swoje kompetencje w tej dziedzinie, przestrzegając prawa Unii, oraz że przepisy krajowe regulujące odszkodowania z tytułu wypadków wynikających z ruchu pojazdów nie mogą pozbawiać skuteczności (effet utile) dyrektywy 2009/103(11).
36. Tak więc w celu udzielenia odpowiedzi na pierwszą część pytania prejudycjalnego należy w pierwszej kolejności ustalić, czy poszkodowany pasażer, który jest również ubezpieczającym i autorem fałszywych oświadczeń złożonych w chwili zawarcia umowy ubezpieczenia, należy do kręgu osób, które dyrektywa 2009/103 ma chronić. Jedynie bowiem w przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej możliwość powołania się na nieważność umowy ubezpieczenia wobec tego poszkodowanego pasażera mogłaby pozbawić go prawa do odszkodowania, a tym samym zagrozić skuteczności (effet utile) tej dyrektywy. I tak, w razie potrzeby, zbadam w drugiej kolejności, czy możliwość powołania się na tę nieważność wobec danej osoby narusza wspomnianą dyrektywę i jej skuteczność (effet utile).
1. W przedmiocie ochrony poszkodowanych osób trzecich
a) Ogólna zasada ochrony poszkodowanych
37. Dyrektywa 2009/103 zmierza w szczególności do zagwarantowania poszkodowanym w wypadkach spowodowanych przez pojazdy porównywalnego traktowania, niezależnie od miejsca na terytorium Unii, w którym nastąpił wypadek, a także do zapewnienia w ten sposób ochrony poszkodowanym w wypadkach spowodowanych przez pojazdy mechaniczne(12). Przepisy tej dyrektywy są bowiem wynikiem rozwoju uregulowań Unii w dziedzinie ubezpieczeń obowiązkowych, które stale realizowały i wzmacniały cel ochrony poszkodowanych w wypadkach spowodowanych przez te pojazdy(13).
38. Tymczasem, jak wynika z motywu 1 dyrektywy 2009/103, w drodze tego aktu dokonano ujednolicenia wcześniejszych dyrektyw w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych i egzekwowania obowiązku ubezpieczania od takiej odpowiedzialności, nie wprowadzając przy tym zmian odnoszących się do ich istoty. Orzecznictwo dotyczące tych wcześniejszych dyrektyw znajduje zatem zastosowanie przy dokonywaniu wykładni równoważnych przepisów dyrektywy 2009/103(14).
39. Aby osiągnąć cel „porównywalnej” ochrony poszkodowanych w Unii, dyrektywa 2009/103 ustanawia ogólną zasadę, zgodnie z którą poszkodowanym przysługuje prawo do odszkodowania od ubezpieczyciela, jak również wyjątki od tej zasady. Z tego punktu widzenia wyjątki te mają charakter wyczerpujący i powinny być interpretowane w sposób ścisły(15).
40. W tym względzie z art. 1 pkt 2 w związku z art. 3 akapit pierwszy dyrektywy 2009/103 wynika, że ochrona, która powinna być zapewniona na mocy tej dyrektywy, rozciąga się na każdą osobę uprawnioną na mocy prawa krajowego regulującego odpowiedzialność cywilną do uzyskania naprawienia szkody spowodowanej przez pojazdy mechaniczne(16).
41. Dokładniej rzecz ujmując, art. 3 dyrektywy 2009/103 zobowiązuje państwa członkowskie do zagwarantowania, aby odpowiedzialność cywilna za szkody spowodowane przez pojazdy przebywające zwykle na ich terytorium była objęta ubezpieczeniem, i precyzuje w szczególności typy szkód i poszkodowanych osób trzecich, które ubezpieczenie to ma objąć. Co się tyczy praw przyznanych poszkodowanym osobom trzecim, art. 3 akapit pierwszy tej dyrektywy stoi na przeszkodzie temu, aby zakład ubezpieczeń komunikacyjnych od odpowiedzialności cywilnej mógł powołać się na przepisy prawne lub postanowienia umowne w celu odmowy wypłaty odszkodowania osobom trzecim poszkodowanym w wypadku spowodowanym przez ubezpieczony pojazd. Artykuł 13 ust. 1 wspomnianej dyrektywy jedynie przypomina o tym obowiązku w odniesieniu do niektórych szczególnych przypadków wymienionych w tym przepisie(17).
42. To w świetle tych uwag należy ustalić, czy w niniejszej sprawie poszkodowany pasażer, który jest również ubezpieczającym i autorem fałszywych oświadczeń, należy do „poszkodowanych osób trzecich”, które ma chronić dyrektywa 2009/103.
b) Pasażer jako osoba poszkodowana
43. Obowiązkowe ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów, uregulowane w dyrektywie 2009/103, obejmuje w szczególności, jak wymaga tego art. 12 ust. 1 tej dyrektywy, uszkodzenia ciała wszystkich pasażerów innych niż kierowca, wynikające z ruchu pojazdu.
44. Trybunał wyjaśnił już, że celem przepisów wcześniejszych dyrektyw odpowiadających przepisom dyrektywy 2009/103 było zagwarantowanie, by – z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w tych dyrektywach – obowiązkowe ubezpieczenie komunikacyjne umożliwiało wszystkim pasażerom poszkodowanym w wypadku spowodowanym przez pojazd uzyskanie odszkodowania za poniesione przez nich szkody(18).
45. Prawdą jest, że wyjątek, który może mieć wpływ na sytuację pasażerów innych niż kierowca, jest przewidziany w art. 13 ust. 1 lit. a) dyrektywy 2009/103. Na mocy tego przepisu państwo członkowskie może bowiem zdecydować o stosowaniu klauzuli wyłączającej (umownej lub ustawowej) wobec osób, które dobrowolnie zajęły miejsce w pojeździe, jeżeli ubezpieczyciel może udowodnić, że wiedziały one o kradzieży tego pojazdu. Tymczasem bezsporne jest, że w niniejszej sprawie tak nie było.
46. I tak, co się tyczy obowiązkowego ubezpieczenia uregulowanego w dyrektywie 2009/103, okoliczność, że poszkodowanym był pasażer pojazdu, który spowodował szkodę, nie może pozbawić tej osoby prawa do odszkodowania za szkody spowodowane wypadkiem drogowym.
c) Ubezpieczający jako strona poszkodowana
47. W niniejszej sprawie to jedna ze stron umowy ubezpieczenia, a mianowicie ubezpieczający, powołuje się na status „poszkodowanego” w celu uzyskania odszkodowania od zakładu ubezpieczeń.
48. W tym względzie, jak zauważyłem(19), w celu określenia kręgu beneficjentów ochrony wynikającej z prawa Unii zarówno dyrektywa 2009/103, jak i orzecznictwo Trybunału używają pojęcia „poszkodowanych osób trzecich”. Użycie tego pojęcia może sugerować, że ochrona zapewniana przez tę dyrektywę ma zastosowanie wyłącznie do osób niezwiązanych umownie („osób trzecich”) z ubezpieczycielem, który może ponosić odpowiedzialność.
49. Jednakże w pierwszej kolejności pojęcie „poszkodowanych osób trzecich” znajduje się wyłącznie w art. 13 dyrektywy 2009/103. Przepis ten, zatytułowany „Klauzule wyłączające”, zobowiązuje państwa członkowskie do podjęcia wszelkich odpowiednich środków w celu zapewnienia, aby do celów stosowania art. 3 tej dyrektywy został uznany za bezskuteczny w stosunku do roszczeń osób trzecich poszkodowanych, w wypadku gdy ten przepis lub postanowienie umowne wyłącza z zakresu ubezpieczenia użytkowanie pojazdu w pewnych konkretnych sytuacjach szczegółowo określonych w tym pierwszym przepisie.
50. Motyw 15 dyrektywy 2009/103 wyjaśnia cel art. 13 tej dyrektywy i stanowi, że w interesie poszkodowanych skutki niektórych klauzul wyłączających powinny być ograniczone do stosunków między zakładem ubezpieczeń a osobą odpowiedzialną za wypadek. A contrario, zgodnie z tym motywem, na mocy art. 13 wspomnianej dyrektywy i z zastrzeżeniem przewidzianych w niej wyjątków, takie klauzule wyłączające (prawne i umowne) nie wywołują zatem skutków w zakresie stosunków między zakładem ubezpieczeń a jakąkolwiek osobą poszkodowaną inną niż osoba odpowiedzialna za wypadek. W konsekwencji, zgodnie z tym motywem, zawarte w tym przepisie odniesienie do „osób trzecich poszkodowanych w wypadku” należy rozumieć w ten sposób, że pojęcie to obejmuje osoby poszkodowane w wypadku drogowym inne niż sprawca. W związku z tym, i ujmując tę kwestię bardziej ogólnie, pojęcie „poszkodowanych osób trzecich” w rozumieniu tego przepisu może obejmować również osoby powiązane umownie z zakładem ubezpieczeń.
51. W drugiej kolejności taka interpretacja dyrektywy 2009/103 odpowiada wykładni dokonanej przez rzecznika generalnego P. Mengozziego, który w opinii w sprawie Churchill Insurance Company i Evans zaproponował przyjęcie, że w razie wypadku za „osoby trzecie” uznaje się bowiem wszystkie osoby inne niż kierowca, który spowodował wypadek(20).
52. W trzeciej kolejności Trybunał wyjaśnił już, że okoliczność, iż osoba poszkodowana w wypadku drogowym jest ubezpieczającym, nie pozwala na wyłączenie tej osoby z zakresu pojęcia „poszkodowanej osoby trzeciej” w rozumieniu przepisów dyrektyw poprzedzających dyrektywę 2009/103, które odpowiadają art. 12 ust. 3 i art. 13 ust. 1 tej dyrektywy(21).
53. Tak więc okoliczność, że poszkodowany pasażer jest ubezpieczającym, również nie pozwala wykluczyć go z zakresu ochrony, jaką dyrektywa 2009/103 przyznaje poszkodowanym w wypadkach drogowych.
d) Autor fałszywych oświadczeń jako osoba poszkodowana
54. Specyfika niniejszej sprawy polega na tym, że dotyczy ona osoby, która jest nie tylko pasażerem poszkodowanym w wypadku drogowym, związanym umownie z ubezpieczycielem, którego odpowiedzialność jest rozpatrywana, lecz również autorem umyślnie złożonego fałszywego oświadczenia, które doprowadziło do nieważności umowy ubezpieczenia.
55. Jak zauważyłem(22), dyrektywa 2009/103 zawiera wyjątek, który umożliwia niewypłacanie odszkodowania poszkodowanym ze względu na sytuację, którą sami stworzyli. Chodzi tu o osoby, które dobrowolnie zajęły miejsce w pojeździe, który spowodował szkodę, jeżeli zakład ubezpieczeń może udowodnić, że wiedziały one o kradzieży pojazdu. Natomiast dyrektywa ta nie przewiduje takiego wyjątku w wypadku, gdy umowa ubezpieczenia została zawarta na podstawie fałszywych oświadczeń ubezpieczającego.
56. Zatem, jak orzekł Trybunał(23), okoliczność, iż zakład ubezpieczeń zawarł tę umowę na podstawie przemilczeń lub fałszywych oświadczeń ubezpieczonego, nie może pozwolić mu powoływać się na prawne przepisy dotyczące nieważności umowy i wywodzić z tej nieważności skutki prawne wobec poszkodowanej osoby trzeciej w celu zwolnienia się ze swojego obowiązku polegającego na wypłacie tej osobie odszkodowania z tytułu wypadku spowodowanego przez ubezpieczony pojazd. Innymi słowy, z punktu widzenia dyrektywy 2009/103 okoliczność, że poszkodowanym pasażerem jest ubezpieczający, który złożył fałszywe oświadczenia przy zawieraniu umowy ubezpieczenia, nie zmienia w żaden sposób jego statusu „poszkodowanej osoby trzeciej” w rozumieniu tej dyrektywy i ochrony przyznanej osobom posiadającym taki status.
57. Należy teraz zbadać, czy wniosku tego nie podważa argument oparty na zasadzie zakazu oszustw i nadużyć. W swoich uwagach na piśmie Matmut podnosi bowiem, że z punktu widzenia tej zasady nie można przyjąć, iż autor fałszywych oświadczeń może powoływać się na ubezpieczenie i czerpać w ten sposób korzyści ze swojego oszustwa.
e) Zasada zakazu oszustw i nadużyć
1) Przedstawienie problemu
58. Dyrektywa 2009/103 nie reguluje kwestii nadużycia przez ubezpieczającego praw przyznanych mu przez tę dyrektywę. Jednakże w prawie Unii istnieje ogólna zasada, zgodnie z którą stosowanie przepisów regulujących to prawo nie może być rozumiane jako obejmujące transakcje stanowiące nadużycie lub oszustwo. Ponadto wydaje mi się, że zastosowanie tej zasady w kontekście możliwości powołania się na nieważność umowy ubezpieczenia było rozważane przez Trybunał w niedawnym postanowieniu Liberty Seguros.
59. Pytanie prejudycjalne analizowane przez Trybunał w tym postanowieniu miało swoje źródło w powództwie ubezpieczyciela zmierzającym do stwierdzenia nieważności umowy ubezpieczenia z powodu fałszywych oświadczeń ubezpieczonego co do działalności prowadzonej za pomocą danego pojazdu. Sąd rozpoznający to powództwo miał rozstrzygnąć, czy na tę nieważność można było powołać się wobec osób trzecich poszkodowanych w wypadku drogowym.
60. Trybunał odpowiedział przecząco i uznał w szczególności, że nie można twierdzić, iż w sytuacji, w której ubezpieczający zataił rzeczywistą działalność, którą zamierzał prowadzić przy użyciu danego pojazdu, a pasażerowie nie mogli nie wiedzieć o bezprawnym charakterze usługi świadczonej przez ubezpieczającego, powołano się na prawo Unii w celu obejścia prawa krajowego, aby uzyskać korzyść sprzeczną z celami i założeniami prawa Unii(24).
61. W tym fragmencie Trybunał zdawał się wskazywać, że rozpatrywany stan faktyczny nie odpowiada dwóm wiodącym kategoriom sytuacji, w których można analizować pojęcie nadużycia, a mianowicie sytuacji, gdy prawo Unii jest powoływane w celu obejścia prawa krajowego oraz gdy powołano się na przepisy prawa Unii w celu odniesienia z nich korzyści w sposób sprzeczny z celami i założeniami tych samych przepisów(25).
62. Jeżeli biorąc pod uwagę kontekst, w jakim jest on osadzony, moje odczytanie tego fragmentu jest prawidłowe, sytuacja rozpatrywana przez Trybunał odpowiadała drugiej kategorii sytuacji. Chodziło o sytuację, w której na prawo Unii powołały się osoby poszkodowane w wypadku drogowym, które chciały powołać się na swój status „poszkodowanych osób trzecich”, aby nie zostać pozbawionym prawa do odszkodowania z powodu nieważności umowy ubezpieczenia wynikającej z fałszywych oświadczeń ubezpieczającego.
63. Natomiast w niniejszej sprawie, podążając za rozumowaniem spółki Matmut, to ubezpieczający zamierza powołać się na swój status „poszkodowanej osoby trzeciej”, aby osiągnąć ten sam cel. W takiej sytuacji prawo Unii, a dokładniej art. 3 i 13 dyrektywy 2009/103, zostałyby powołane w celu obejścia stosowania przepisu krajowego dotyczącego nieważności umowy ubezpieczenia, na który w inny sposób można powołać się wobec autora fałszywych oświadczeń.
64. W tych okolicznościach do sądu odsyłającego należy ustalenie zgodnie z regułami dowodowymi przewidzianymi w przepisach krajowych, o ile nie naruszy to skuteczności prawa Unii, czy w postępowaniu głównym spełnione są kryteria stwierdzenia praktyki stanowiącej nadużycie lub oszustwo(26). Poprzez wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym Trybunał może w razie potrzeby dostarczyć sądom krajowym wskazówek w celu ukierunkowania ich przy dokonywaniu oceny spraw, które mają rozpatrzyć(27). Przedstawię zatem kilka uwag na temat stosowania zasady zakazu oszustw i nadużyć na wypadek, gdyby Trybunał postanowił przedstawić takie wskazówki sądowi odsyłającemu.
2) Uwagi dotyczące stosowania zasady zakazu oszustw i nadużyć
65. Stwierdzenie istnienia praktyki stanowiącej nadużycie wymaga wystąpienia czynnika obiektywnego i czynnika subiektywnego.
66. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału(28), dowód istnienia praktyki stanowiącej nadużycie wymaga z jednej strony zaistnienia ogółu obiektywnych okoliczności, z których wynika, że pomimo formalnego poszanowania przesłanek przewidzianych w uregulowaniu Unii cel, jakiemu służy to uregulowanie, nie został osiągnięty, a z drugiej strony – wystąpienia subiektywnego elementu w postaci woli uzyskania korzyści wynikającej z uregulowania Unii poprzez sztuczne stworzenie warunków wymaganych dla jej uzyskania.
67. Moim zdaniem, ponieważ w niniejszej sprawie cel realizowany przez uregulowanie Unii wydaje się a priori osiągnięty, wydaje mi się właściwe rozpoczęcie analizy nie od czynnika obiektywnego, lecz od czynnika subiektywnego, aby ustalić, jaki był zamiar danej osoby, i sprawdzić, czy zamiar ten stanowi nadużycie i czy w danym przypadku zamierzony rezultat może zagrozić celowi prawa Unii(29).
68. Celem art. 3 i 13 dyrektywy 2009/103 jest bowiem zapewnienie, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w tej dyrektywie, by każda osoba poszkodowana w wypadku drogowym miała prawo do odszkodowania oraz odstąpienia od stosowania przepisów krajowych i postanowień umownych mogących ograniczyć to prawo.
69. Bezsporne jest, że w wypadku rozpatrywanym w postępowaniu głównym PQ doznał obrażeń i że zgodnie z prawem właściwym ma on prawo do odszkodowania za poniesione szkody. Ponadto nic nie wskazuje na to, że wypadek ten miał miejsce w sztucznie stworzonych okolicznościach lub że ze – względu na fakt, iż kierowca jest wyłączony z kręgu osób objętych ubezpieczeniem(30), – zamiast samodzielnie kierować pojazdem PQ zajął miejsce pasażera, aby móc uzyskać odszkodowanie od ubezpieczyciela w razie wypadku.
70. Ponadto nie można zapominać, że w swoim argumencie Matmut nie twierdzi, że TN kierował danym pojazdem w chwili wypadku, lecz że nie był on określony jako główny kierowca tego pojazdu w chwili zawarcia umowy ubezpieczenia. W tym względzie, gdyby PQ był głównym kierowcą pojazdu, a TN kierował nim okazjonalnie, nie powstałaby kwestia nieważności umowy ubezpieczenia. Dyrektywa 2009/103 stoi bowiem na przeszkodzie temu, by obowiązek wypłaty przez ubezpieczyciela odszkodowania na rzecz poszkodowanego w wypadku drogowym, w którym uczestniczył ubezpieczony pojazd, był wyłączony, jeżeli wypadek ten został spowodowany przez osobę niebędącą osobą objętą polisą ubezpieczeniową(31).
71. Argument spółki Matmut dotyczy zatem faktu, że PQ złożył fałszywe oświadczenie przy zawieraniu umowy ubezpieczenia i że zmierza on do niezastosowania przepisu krajowego, zgodnie z którym ta umowa ubezpieczenia jest nieważna ze względu na to fałszywe oświadczenie, nie na korzyść każdego poszkodowanego, lecz na swoją osobistą korzyść.
72. W tym względzie muszę zauważyć, że Trybunał używa odmiennych sformułowań w celu opisania subiektywnego elementu praktyki stanowiącej nadużycie lub oszustwo.
73. W niektórych swoich wyrokach Trybunał wskazał bowiem, że element subiektywny polega na woli uzyskania korzyści wynikającej z uregulowania Unii poprzez sztuczne stworzenie warunków wymaganych dla jej uzyskania(32), podczas gdy w innych Trybunał podkreśla, że element ten istnieje tylko wtedy, gdy zasadniczy cel rozpatrywanych praktyk ogranicza się do uzyskania takiej korzyści(33).
74. W każdym razie należy stwierdzić, że jeśli chodzi o obejście prawa krajowego za pomocą prawa wtórnego, zakaz takich praktyk nie ma zastosowania, gdy dane transakcje mogą mieć inne uzasadnienie niż samo tylko uzyskanie nienależnej korzyści(34).
75. Należy zatem zbadać, czy zasadniczy cel rozpatrywanej praktyki PQ ograniczał się do obejścia przepisów krajowych mających w innym przypadku zastosowanie. W tym względzie ustalenie istnienia praktyki stanowiącej nadużycie wymaga od sądu odsyłającego uwzględnienia wszystkich okoliczności faktycznych i kontekstu sprawy, w tym okoliczności poprzedzających czynność, której dotyczy zarzut nadużycia, i okoliczności następujących po niej(35).
76. Zgodnie z moim rozumieniem odesłania prejudycjalnego PQ złożył fałszywe oświadczenia w celu wywiązania się z obowiązku ubezpieczenia danego pojazdu i skorzystania ze składki ubezpieczeniowej korzystniejszej niż ta, która byłaby należna, gdyby ubezpieczyciel wiedział o tożsamości głównego kierowcy tego pojazdu. Z postanowienia odsyłającego wydaje się bowiem wynikać, że powodem tych fałszywych oświadczeń było niewskazanie TN jako głównego kierowcy tego pojazdu, biorąc pod uwagę fakt, że został on uprzednio skazany za kierowanie pojazdem pod wpływem alkoholu. Tymczasem okoliczność ta w sposób oczywisty zmieniła opinię o ryzyku po stronie ubezpieczyciela.
77. W związku z tym, z zastrzeżeniem ustaleń, jakich powinien dokonać sąd odsyłający, nie można uznać, że PQ złożył fałszywe oświadczenia zasadniczo w celu samodzielnego powołania się na art. 3 i 13 dyrektywy 2009/103 i obejścia przepisu krajowego dotyczącego prawnych przesłanek nieważności umów ubezpieczenia. Biorąc pod uwagę powyższe, w świetle przepisów tej dyrektywy PQ należy uznać za „poszkodowaną osobę trzecią”.
78. W odniesieniu do tych ustaleń należy dodać, że osoba, której zarzuca się stosowanie praktyk stanowiących oszustwo lub nadużycie, powinna mieć możliwość obalenia dowodów, na których opiera się to twierdzenie, z poszanowaniem gwarancji związanych z prawem do rzetelnego procesu sądowego(36).
79. Dla pełnego obrazu sprawy można zadać pytanie, czy art. L. 113‑8 kodeksu ubezpieczeń nie powinien być uważany za przepis krajowy, za pomocą którego ustawodawca francuski zmierza do zaradzenia stanowiącym oszustwo lub nadużycie praktykom ubezpieczających. Jednakże stosowanie takiego przepisu krajowego jest możliwe jedynie w sytuacji, w której zachowanie zainteresowanego byłoby w każdym razie, na podstawie ogólnej zasady prawa Unii zakazującej oszustwa i nadużycia, uznawane za oszustwo lub nadużycie(37). Wdrożenie takiego przepisu krajowego nie może bowiem naruszać pełnej skuteczności i jednolitego stosowania art. 3 i 13 dyrektywy 2009/103(38). Nie może on zatem zmienić zakresu tych przepisów(39), co miałoby miejsce, gdyby ubezpieczający i autor fałszywych oświadczeń zostali pozbawieni statusu „poszkodowanej osoby trzeciej” w rozumieniu tych przepisów.
80. W tych okolicznościach pozostaje ustalić, czy skuteczność (effet utile) art. 3 i 13 dyrektywy 2009/103 stoi na przeszkodzie temu, by na nieważność umowy ubezpieczenia można było powołać się wobec poszkodowanej osoby trzeciej, która jest ubezpieczającym i autorem fałszywych oświadczeń złożonych przy zawarciu tej umowy.
2. W przedmiocie skuteczności (effet utile) art. 3 i 13 dyrektywy 2009/103
a) Możliwość powołania się na nieważność umowy wobec poszkodowanej osoby trzeciej
81. W niniejszej sprawie powstaje pytanie, czy odmowa prawa do odszkodowania przez zakład ubezpieczeń może wynikać z powołania się wobec ubezpieczającego na nieważność umowy ubezpieczenia wynikającą z fałszywych oświadczeń tego ubezpieczającego.
82. Jak już wspomniałem(40), dyrektywa 2009/103 nie ma na celu harmonizacji prawnych przesłanek ważności umów ubezpieczenia. Chociaż państwa członkowskie zachowują swobodę w określaniu tych warunków, powinny one wykonywać swoje kompetencje z poszanowaniem prawa Unii, a przepisy krajowe regulujące odszkodowania z tytułu wypadków wynikających z ruchu pojazdów nie mogą pozbawić tej dyrektywy skuteczności (effet utile).
83. Tym samym, o ile dyrektywa 2009/103 nie stoi na przeszkodzie przepisowi krajowemu, który przewiduje, że umowa ubezpieczenia jest nieważna, jeżeli została ona zawarta na podstawie fałszywych oświadczeń ubezpieczającego, o tyle dyrektywa ta ogranicza skutki nieważności w zakresie, w jakim może ona podważyć skuteczność (effet utile) tego aktu prawa Unii.
84. W tym względzie możliwość powołania się na nieważność umowy ubezpieczenia wobec poszkodowanego pasażera będącego ubezpieczającym pociągałaby za sobą brak odszkodowania na rzecz tej osoby, a w konsekwencji zagrażałaby skuteczności (effet utile) dyrektywy 2009/103. Wykładni tej nie podważa możliwość uzyskania przez tę osobę odszkodowania od FGAO.
b) Interwencja instytucji odpowiedzialnej za wypłatę odszkodowań ofiarom
85. Sąd odsyłający wyraża wątpliwości co do tego, czy okoliczność, że FGAO jest zobowiązane do wypłaty odszkodowania poszkodowanemu w przypadku stwierdzenia nieważności umowy, może mieć wpływ na wykładnię, jaką należy przyjąć.
86. W tym względzie, zgodnie z art. 10 dyrektywy 2009/103, każde państwo członkowskie ma obowiązek „[stworzyć] lub upoważni[ć] instytucję mającą za zadanie wypłacanie odszkodowań, co najmniej w granicach obowiązkowego ubezpieczenia, za szkody majątkowe lub szkody na osobie spowodowane przez nieustalony pojazd lub pojazd, w stosunku do którego nie spełniono obowiązku ubezpieczenia, o którym mowa w art. 3”.
87. Jednakże, jak wyjaśnił Trybunał(41), stwierdzenia, że przepis krajowy może powodować brak odszkodowania dla poszkodowanych osób trzecich i w konsekwencji naruszać skuteczność (effet utile) dyrektywy 2009/103, nie podważa możliwość wypłacenia odszkodowania poszkodowanemu przez instytucję utworzoną w celu zastosowania się do art. 10 tej dyrektywy.
88. W istocie interwencja takiej instytucji została przewidziana jako środek ostateczny wyłącznie w przypadku, gdy szkody zostały spowodowane przez pojazd, w stosunku do którego nie wypełniono obowiązku ubezpieczenia. Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych jest obowiązkowe i do państw członkowskich należy zapewnienie, z zastrzeżeniem odstępstw przewidzianych w dyrektywie 2009/103, aby każdy właściciel lub posiadacz pojazdu przebywającego zwykle na ich terytorium zawarł umowę z zakładem ubezpieczeń. Niedopełnienie przez państwo członkowskie tego obowiązku nadzoru nie powinno mieć niekorzystnego wpływu na poszkodowanych w wypadkach drogowych, a jeśli do takiego niedopełnienia doszło, to organ stworzony lub upoważniony przez to państwo członkowskie jest zobowiązany do wypłaty odszkodowania poszkodowanym. Natomiast nie można powoływać się na interwencję upoważnionej instytucji w celu zwolnienia ubezpieczyciela z odpowiedzialności, jeżeli obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia został spełniony.
3. Wnioski w przedmiocie części pierwszej pytania prejudycjalnego
89. W następstwie przeprowadzonej przeze mnie analizy uważam przede wszystkim, że okoliczność, iż poszkodowanym pasażerem jest ubezpieczający, który złożył fałszywe oświadczenia co do tożsamości głównego kierowcy przy zawieraniu umowy ubezpieczenia, nie zmienia w żaden sposób jego statusu „poszkodowanej osoby trzeciej” w rozumieniu dyrektywy 2009/103 i ochrony przyznanej osobom posiadającym taki status(42). Następnie, w okolicznościach niniejszej sprawy, nie można uznać, że stosowanie zasady zakazu oszustw i nadużyć pozwala odmówić mu tej ochrony(43). Wreszcie dyrektywa ta zostałaby pozbawiona skuteczności (effet utile), gdyby ubezpieczyciel odmówił tej osobie prawa do odszkodowania ze względu na możliwość powołania się na nieważność umowy ubezpieczenia wynikającą z tych fałszywych oświadczeń(44).
90. W tych okolicznościach na pierwszą część pytania prejudycjalnego należy odpowiedzieć, że art. 3 i 13 dyrektywy 2009/103 należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które zezwala na powołanie się wobec poszkodowanego pasażera, w sytuacji gdy jest on również ubezpieczającym, na nieważność umowy ubezpieczenia komunikacyjnego od odpowiedzialności cywilnej wynikającą z umyślnego złożenia przez tego ubezpieczającego fałszywego oświadczenia w odniesieniu do głównego kierowcy danego pojazdu.
C. Prawo do wystąpienia z roszczeniem regresowym
91. Dla przypomnienia: druga część pytania prejudycjalnego dotyczy kwestii, czy art. 3 i 13 dyrektywy 2009/103 należy interpretować w ten sposób, że stoją one również na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu zezwalającemu ubezpieczycielowi na wytoczenie powództwa przeciwko poszkodowanemu pasażerowi, w sytuacji gdy jest on również ubezpieczającym, w oparciu o jego umyślnie złożone fałszywe oświadczenie w odniesieniu do głównego kierowcy danego pojazdu, w celu uzyskania zwrotu całości kwot wypłaconych temu poszkodowanemu pasażerowi w wykonaniu tej umowy.
92. W celu udzielenia odpowiedzi na drugą część pytania prejudycjalnego zbadam najpierw, czy przesłanki powstania odpowiedzialności ubezpieczającego z tytułu pierwotnych fałszywych oświadczeń są regulowane przez prawo Unii. Jeżeli tak nie jest, zajmę się następnie kwestią, czy prawo to stoi jednak na przeszkodzie pociągnięciu tego ubezpieczającego do odpowiedzialności w drodze powództwa regresowego ubezpieczyciela.
1. Przesłanki odpowiedzialności ubezpieczającego
93. Chociaż Trybunał nie miał jeszcze okazji wypowiedzieć się w przedmiocie zgodności z prawem Unii prawa ubezpieczyciela do wytoczenia powództwa regresowego przeciwko poszkodowanemu pasażerowi, w sytuacji gdy jest on również ubezpieczającym i autorem fałszywych oświadczeń złożonych w chwili zawarcia umowy ubezpieczenia, z orzecznictwa można wywieść użyteczne wskazówki w tym względzie(45).
94. W wyroku Churchill Insurance Company Limited i Evans chodziło o roszczenie regresowe przeciwko osobie poszkodowanej w wyniku wypadku(46).
95. Wyrok ten dotyczył przepisu prawa krajowego, który umożliwiał ubezpieczycielowi odzyskanie od ubezpieczonego kwoty wypłaconej z tytułu jego odpowiedzialności wynikającej z umowy ubezpieczenia. Lektura tego wyroku wskazuje, że przepis ten można interpretować na dwa różne sposoby i że były one przedmiotem dyskusji między stronami.
96. Zgodnie bowiem z pierwszą interpretacją sporny przepis krajowy przewidywał roszczenie regresowe przeciwko ubezpieczonemu w celu odzyskania tego odszkodowania, w przypadku gdy ubezpieczony spowodował lub umożliwił użytkowanie pojazdu przez kierowcę, który spowodował wypadek(47). Zgodnie z drugą interpretacją przepis ten skutkował automatycznym wyłączeniem z zakresu ubezpieczenia pasażera poszkodowanego w wypadku drogowym, który był ubezpieczony i który zezwolił kierowcy nieobjętemu ubezpieczeniem na prowadzenie pojazdu(48). Sąd odsyłający zaakceptował tę drugą interpretację i w konsekwencji znalazła ona odzwierciedlenie w wyroku Trybunału.
97. Co ważniejsze, lektura tego wyroku może sugerować, że przepis, który w sposób automatyczny wyklucza możliwość skorzystania z odszkodowania ewentualnie należnego ubezpieczonemu (druga interpretacja), jest objęty zakresem stosowania dyrektywy 2009/103, podczas gdy przepis, który przyznaje ubezpieczycielowi prawo dochodzenia odpowiedzialności cywilnej kontrahenta w drodze powództwa regresowego (pierwsza interpretacja), nie jest objęty zakresem stosowania tej dyrektywy.
98. Po wskazaniu bowiem, że jest zobowiązany do uwzględnienia interpretacji prawa krajowego przyjętej przez sąd odsyłający, a mianowicie drugiej interpretacji, Trybunał wskazał, że pytania prejudycjalne „nie dotyczą zgodności z prawem Unii zasady regulującej odpowiedzialność cywilną, lecz dotyczą zgodności z tym prawem przepisu, który zgodnie z wykładnią sądu krajowego poprzez automatyczne wykluczenie odszkodowania należnego ewentualnie ubezpieczonemu ogranicza zakres ubezpieczania z tytułu odpowiedzialności cywilnej”(49). Trybunał uznał zatem, że zadane pytania są objęte zakresem stosowania uregulowań Unii w tej dziedzinie.
99. Takie rozumienie wyroku Churchill Insurance Company Limited i Evans(50)znajduje potwierdzenie w postanowieniu BUL INS(51), w którym Trybunał wskazał, że art. 13 dyrektywy 2009/103 dotyczy ewentualnych ograniczeń ochrony ubezpieczeniowej odpowiedzialności cywilnej osób trzecich poszkodowanych w wypadku, a nie roszczeń regresowych wytaczanych przez ubezpieczyciela po przyznaniu odszkodowania osobie poszkodowanej.
100. Zatem przesłanki powstania odpowiedzialności ubezpieczającego w odniesieniu do kwot zapłaconych przez ubezpieczyciela w następstwie wypadku nie są regulowane prawem Unii. Pozostaje ustalić, czy przesłanki powstania tej odpowiedzialności, o których mowa w drugiej części pytania prejudycjalnego, mogą jednak naruszać skuteczność (effet utile) dyrektywy 2009/103.
2. Skuteczność (effet utile) dyrektywy 2009/103 i powództwo regresowe
101. Sąd odsyłający zastanawia się, czy ubezpieczyciel może wytoczyć powództwo regresowe przeciwko ubezpieczającemu w celu uzyskania zwrotu całości kwot zapłaconych ubezpieczającemu w wykonaniu umowy ubezpieczenia.
102. Mimo że przesłanki powstania odpowiedzialności ubezpieczającego należą do kompetencji państw członkowskich, państwa te powinny wykonywać swoją kompetencję w tej dziedzinie z poszanowaniem prawa Unii, nie naruszając przy tym skuteczności (effet utile) tego prawa.
103. W tym względzie w swoim orzecznictwie dotyczącym skuteczności (effet utile) dyrektywy 2009/103 Trybunał dokonuje rozróżnienia pomiędzy z jednej strony przepisami dotyczącymi ubezpieczenia, które ograniczają zakres ochrony odpowiedzialności cywilnej ubezpieczyciela w stosunku między poszkodowaną osobą trzecią a ubezpieczycielem, a z drugiej strony przepisami krajowego systemu odpowiedzialności cywilnej, które określają odpowiedzialność ubezpieczonego wobec takiej poszkodowanej osoby trzeciej(52). W zasadzie to przede wszystkim te pierwsze przepisy mogą naruszać skuteczność (effet utile) tej dyrektywy(53). Co do zasady bowiem odpowiedzialność ubezpieczyciela jest pochodną odpowiedzialności cywilnej ubezpieczonego, a wspomniana dyrektywa nie ma na celu harmonizacji systemów tej odpowiedzialności cywilnej w państwach członkowskich.
104. Ponadto zgodnie z tym samym orzecznictwem, w celu zapewnienia skuteczności (effet utile) przepisów prawa Unii dotyczących obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych, przepisy te należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie uregulowaniom krajowym, które naruszają tę skuteczność w ten sposób, że wyłączając z urzędu lub ograniczając w nieproporcjonalny sposób prawo poszkodowanego do uzyskania odszkodowania poprzez obowiązkowe ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych, zagrażają osiągnięciu celu ochrony poszkodowanych w wypadkach drogowych, stale realizowanego i wzmacnianego przez prawodawcę Unii(54).
105. W świetle tego orzecznictwa należy stwierdzić, że uregulowanie krajowe zezwalające ubezpieczycielowi na wytoczenie powództwa przeciwko poszkodowanemu pasażerowi, w sytuacji gdy jest on również ubezpieczającym i autorem fałszywych oświadczeń złożonych w chwili zawarcia umowy ubezpieczenia, w celu uzyskania zwrotu całości kwot zapłaconych temu poszkodowanemu pasażerowi w wykonaniu umowy ubezpieczenia, może naruszać prawo tej osoby do odszkodowania z obowiązkowego ubezpieczenia komunikacyjnego od odpowiedzialności cywilnej, a tym samym – skuteczność (effet utile) dyrektywy 2009/103.
106. W istocie takie uregulowanie krajowe ma wpływ na stosunki między poszkodowaną osobą trzecią a ubezpieczycielem, bez wpływu na odpowiedzialność cywilną ubezpieczonego bezpośrednio odpowiedzialnego za wypadek drogowy. Okoliczność, że to uregulowanie krajowe ma na celu ukaranie fałszywych oświadczeń złożonych przez ubezpieczającego przy zawieraniu umowy ubezpieczenia, nie podważa tego stwierdzenia. Okoliczność, że poszkodowany pasażer jest ubezpieczającym, który złożył fałszywe oświadczenia co do tożsamości głównego kierowcy przy zawieraniu umowy ubezpieczenia, nie zmienia bowiem w żaden sposób jego statusu „poszkodowanej osoby trzeciej” w rozumieniu dyrektywy 2009/103(55).
107. W tym względzie prawdą jest, że w wyroku Ruiz Bernáldez(56) Trybunał uznał, iż „umowa ubezpieczenia obowiązkowego może przewidywać, że w takich przypadkach ubezpieczyciel będzie miał do dyspozycji roszczenie regresowe przeciwko ubezpieczonemu”. Jednakże wyroku tego nie można rozumieć w ten sposób, że prawo Unii nie stoi na przeszkodzie temu, by ubezpieczyciel mógł wytoczyć powództwo regresowe przeciwko osobie, z którą zawarł umowę ubezpieczenia, jeżeli osoba ta jest również poszkodowaną osobą trzecią w rozumieniu dyrektywy 2009/103.
108. Jak bowiem podkreśla rząd francuski, w wyroku Ruiz Bernáldez(57) ubezpieczony kierował pojazdem i był sprawcą szkody, w związku z czym nie pojawiła się kwestia ryzyka naruszenia prawa poszkodowanego do odszkodowania w związku z tym powództwem. Ponadto rozważania Trybunału dotyczyły w szczególności klauzuli zawartej w umowie ubezpieczenia umożliwiającej ubezpieczycielowi wytoczenie powództwa regresowego przeciwko ubezpieczonemu w celu odzyskania kwot wypłaconych osobie poszkodowanej w wypadku drogowym spowodowanym przez kierowcę w stanie nietrzeźwości(58). Natomiast nic w tym wyroku nie sugeruje, by takie powództwo regresowe mogło zostać wniesione, bez żadnych ograniczeń wynikających z prawa Unii, przeciwko osobie, która otrzymała odszkodowanie od ubezpieczyciela. Przeciwnie, Trybunał wskazał, że „umowa ubezpieczenia obowiązkowego nie może przewidywać, że w niektórych przypadkach, a w szczególności w przypadku gdy kierowca pojazdu znajduje się w stanie nietrzeźwości, ubezpieczyciel nie jest zobowiązany do wypłaty odszkodowania za szkody na osobie oraz szkody majątkowe wyrządzone osobom trzecim przez ubezpieczony pojazd”(59).
109. Co ważniejsze, powództwo regresowe, takie jak to, którego dotyczy druga część pytania prejudycjalnego, pomija konieczność zapewnienia proporcjonalności środka mającego na celu pozbawienie poszkodowanego prawa do uzyskania odszkodowania od ubezpieczyciela.
110. Jak bowiem wynika z postanowienia odsyłającego, nieważność umowy wynika z fałszywych oświadczeń, które zmieniły opinię o ryzyku po stronie ubezpieczyciela, a tym samym koszty ubezpieczenia, bez żadnego wpływu na szkodę i zakres uszczerbku. Tymczasem, jeżeli powództwo zostaje wniesione w celu uzyskania zwrotu całości kwot wypłaconych zainteresowanej osobie z tytułu odszkodowania za szkodę poniesioną w wypadku drogowym, pod pozorem ukarania fałszywych oświadczeń ubezpieczającego w odniesieniu do tożsamości głównego kierowcy danego pojazdu, w praktyce powództwo to skutkuje pozbawieniem tej osoby, definitywnie i w sposób nieproporcjonalny, ochrony, jaką dyrektywa 2009/103 przyznaje poszkodowanym w takich wypadkach.
111. W tych okolicznościach na drugą część pytania prejudycjalnego należy odpowiedzieć, że art. 3 i 13 dyrektywy 2009/103 należy interpretować w ten sposób, że stoją one również na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu zezwalającemu ubezpieczycielowi na wytoczenie powództwa przeciwko poszkodowanemu pasażerowi, w sytuacji gdy jest on również ubezpieczającym, w oparciu o jego umyślnie złożone fałszywe oświadczenie w odniesieniu do głównego kierowcy danego pojazdu, w celu uzyskania zwrotu całości kwot wypłaconych temu poszkodowanemu pasażerowi w wykonaniu tej umowy.
V. Wnioski
112. Mając na względzie powyższe rozważania, proponuję, aby na pytania postawione przez Cour de cassation (sąd kasacyjny, Francja) Trybunał udzielił następującej odpowiedzi:
Artykuły 3 i 13 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/103/WE z dnia 16 września 2009 r. w sprawie ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych i egzekwowania obowiązku ubezpieczania od takiej odpowiedzialności
należy interpretować w ten sposób, że:
– stoją one na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które zezwala na powołanie się wobec poszkodowanego pasażera, w sytuacji gdy jest on również ubezpieczającym, na nieważność umowy ubezpieczenia komunikacyjnego od odpowiedzialności cywilnej wynikającą z umyślnego złożenia przez tego ubezpieczającego fałszywego oświadczenia w odniesieniu do głównego kierowcy danego pojazdu;
– stoją one również na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu zezwalającemu ubezpieczycielowi na wytoczenie powództwa przeciwko poszkodowanemu pasażerowi, w sytuacji gdy jest on również ubezpieczającym, w oparciu o jego umyślnie złożone fałszywe oświadczenie w odniesieniu do głównego kierowcy danego pojazdu, w celu uzyskania zwrotu całości kwot wypłaconych temu poszkodowanemu pasażerowi w wykonaniu tej umowy.