Sprawa T‑406/08
Industries chimiques du fluor (ICF)
przeciwko
Komisji Europejskiej
Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Światowy rynek fluorku glinu – Decyzja stwierdzająca naruszenie art. 81 WE i art. 53 porozumienia EOG – Ustalanie cen i podział rynków – Dowód naruszenia – Prawo do obrony – Zgodność pisma w sprawie przedstawienia zarzutów z zaskarżoną decyzją – Grzywny – Wytyczne z 2006 r. w sprawie metody ustalania grzywien – Układ eurośródziemnomorski
Streszczenie – wyrok Sądu (pierwsza izba) z dnia 18 czerwca 2013 r.
1. Postępowanie sądowe – Skarga wszczynająca postępowanie – Wymogi formalne – Odręczny podpis adwokata – Istotny przepis proceduralny stosowany w sposób ścisły – Oryginał skargi wyposażony w nieodręczny podpis połączony z pismem zawierającym odręczny podpis tego samego przedstawiciela – Brak wątpliwości co do tożsamości autora skargi – Dopuszczalność
(statut Trybunału Sprawiedliwości, art. 21; regulamin postępowania przed Sądem, art. 43 §. 1, art. 6)
2. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Decyzja Komisji stwierdzająca naruszenie – Środek dowodowy – Posłużenie się zbiorem poszlak – Stopień wymaganej mocy dowodowej (art. 81 WE)
3. Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Uzgodniona praktyka – Pojęcie – Cel antykonkurencyjny – Wystarczające ustalenie – Konieczność zbadania istnienia in concreto kryteriów dotyczących pojęcia uzgodnionej praktyki – Brak
(art. 81 ust. 1 WE)
4. Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Porozumienia i uzgodnione praktyki stanowiące jednolite naruszenie – Pojęcie – Indywidualna odpowiedzialność przedsiębiorstw biorących udział w naruszeniu za jego całokształt – Przesłanki – Ciężar dowodu – Jednolity cel – Pojęcie
(art. 81 ust. 1 WE)
5. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Pismo w sprawie przedstawienia zarzutów – Konieczna treść – Poszanowanie prawa do obrony
(rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 27 ust. 1)
6. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Decyzja Komisji stwierdzająca naruszenie – Rozbieżność między decyzją a pismem w sprawie przedstawienia zarzutów – Poszanowanie prawa do obrony – Zmniejszenie liczby uczestników naruszenia i skrócenie czasu jego trwania – Brak dodatkowych zarzutów naruszających interesy danego przedsiębiorstwa – Częściowe i dopuszczalne odstąpienie od zarzutu – Możliwość przedstawienia uwag w przedmiocie kwestii uwzględnionych w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów (rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 27 ust. 1)
7. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Poszanowanie prawa do obrony – Prawo dostępu do akt – Naruszenie – Odmowa dostępu do dokumentów mogących przynieść korzyść dla obrony przedsiębiorstwa
(rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 27 ust. 2)
8. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga i czas trwania naruszenia – Brak wiążącej lub wyczerpującej listy kryteriów
(art. 81 ust. 1 TFUE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 3; komunikat Komisji 2006/C 210/02)
9. Konkurencja – Grzywny – Wytyczne w sprawie metody ustalania grzywien – Charakter prawny – Będąca wskazówką norma postępowania implikująca wyznaczenie przez samą Komisję granic uznania – Obowiązek przestrzegania zasad równego traktowania, ochrony uzasadnionych oczekiwań i pewności prawa
(art. 81 ust. 1 WE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2; komunikat Komisji 2006/C 210/02)
10. Postępowanie sądowe – Skarga wszczynająca postępowanie – Wymogi formalne – Określenie przedmiotu sporu – Zwięzłe przedstawienie powołanych zarzutów – Brak – Niedopuszczalność
[statut Trybunału Sprawiedliwości, art. 40 akapit drugi, art. 53 akapit pierwszy; regulamin postępowania przed Sądem, art. 44 § 1 lit. c)]
11. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Wytyczne uchwalone przez Komisję – Kwota podstawowa grzywny – Obliczanie w zależności od wartości sprzedaży uczestniczących w naruszeniu przedsiębiorstw w danym sektorze geograficznym – Porozumienia o zasięgu światowym w sprawie podziału rynku – Uwzględnienie skumulowanej wartości sprzedaży danych przedsiębiorstw na rynku światowym i najbardziej dostępnych danych
(art. 81 ust. 1 WE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2, 3; komunikat Komisji 2006/C 210/02, pkt 12, 13, 15, 18)
12. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Wytyczne uchwalone przez Komisję – Kwota podstawowa grzywny – Obliczanie w zależności od wartości sprzedaży bez odliczenia kosztów transportu i prowizji
(art. 81 ust. 1 TFUE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2, 3; komunikat Komisji 2006/C 210/02, pkt 15, 16, 18)
13. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Obowiązek postępowania przez Komisję zgodnie z wcześniejszą praktyką wydawania decyzji – Brak
(art. 81 WE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2, 3; komunikaty Komisji: 98/C9/03, 2006/C 210/02)
14. Konkurencja – Normy Unii – Terytorialny zakres stosowania – Kartel przedsiębiorstw mających siedzibę poza terytorium Unii, lecz wywołujący skutki na rynku wewnętrznym – Zastosowanie reguł konkurencji Unii – Dopuszczalność z punktu widzenia prawa międzynarodowego publicznego
(art. 81 WE; układ eurośródziemnomorski między Unią a Tunezją, art. 36)
1. Wymóg złożenia odręcznego podpisu w rozumieniu art. 43 § 1 akapit pierwszy regulaminu postępowania przed Sądem zmierza, dla celów pewności prawnej, do zagwarantowania autentyczności skargi oraz wyeliminowania ryzyka, że w rzeczywistości mogłaby ona nie pochodzić od osoby upoważnionej. Należy więc uznać, że jest to istotny przepis proceduralny, który powinien być stosowany w sposób ścisły, a zatem jego naruszenie pociąga za sobą niedopuszczalność skargi. Niemniej jednak skargę należy uznać za dopuszczalną, wówczas gdy skarga nie posiadając oryginalnego podpisu adwokata reprezentującego skarżącą, została załączona do pisma przewodniego zawierającego odręczny podpis tegoż adwokata, odpowiadający również podpisowi złożonemu na piśmie przewodnim przesyłki za pośrednictwem faksu. W tych okolicznościach tożsamość autora skargi przedstawionej jako oryginał nie budzi żadnej wątpliwości. Ponadto pismo lub dowód nadania, podpisane przez przedstawiciela skarżącej, oraz odpowiedź, niepodpisaną, należy uznać za jedno należycie podpisane pismo procesowe, jeżeli zostały one wysłane w jednej przesyłce pocztowej.
(por. pkt 52, 55)
2. Zobacz tekst orzeczenia.
(por. pkt 66–69)
3. Zobacz tekst orzeczenia.
(por. pkt 88–91)
4. Pojęcie jednolitego naruszenia odnosi się do sytuacji, w której kilka przedsiębiorstw uczestniczyło w naruszeniu polegającym na ciągłym zachowaniu, któremu przyświeca jedyny cel gospodarczy w postaci zakłócenia konkurencji, lub na poszczególnych naruszeniach powiązanych ze sobą tożsamością przedmiotu i podmiotów. Taka wykładnia nie może zostać podważona ze względu na to, że jedno lub kilka ze zdarzeń stanowiących ten szereg działań lub to ciągłe zachowanie, rozpatrywane odrębnie, może również samo w sobie stanowić naruszenie art. 81 WE. Ponadto pojęcie jednolitego naruszenia może wiązać się z kwalifikacją prawną zachowania antykonkurencyjnego polegającego na porozumieniach, uzgodnionych praktykach i decyzjach związków przedsiębiorstw.
Jeżeli różne działania wpisują się w plan ogólny ze względu na ich identyczny cel zakłócający konkurencję na wspólnym rynku, to Komisja jest uprawniona do przypisania odpowiedzialności za te działania w zależności od udziału w naruszeniu rozpatrywanym w całości. Poszczególne przejawy omawianego naruszenia muszą być postrzegane w szerszym kontekście, który wyjaśnia ich rację bytu. Zatem w ramach przeprowadzenia postępowania dowodowego moc dowodowa poszczególnych okoliczności faktycznych jest zwiększona lub obniżona w związku z innymi zaistniałymi okolicznościami faktycznymi, które łącznie pozwalają dowieść istnienia jednolitego naruszenia.
Wreszcie pojęcie jednolitego celu nie może zostać zdefiniowane za pomocą ogólnego odniesienia do zakłócenia konkurencji na rynku, którego dotyczy naruszenie. Zatem aby zakwalifikować różne działania jako jednolite i ciągłe naruszenie, należy zbadać, czy istnieje między nimi związek komplementarności w tym znaczeniu, że każde z nich miało być odpowiedzią na jedną lub kilka konsekwencji normalnego działania konkurencji, a wzajemnie oddziałując, każde z nich przyczyniało się do realizacji całości skutków antykonkurencyjnych zamierzonych przez ich sprawców w ramach całościowego planu mającego jednolity cel.
(por. pkt 101–104)
5. Zobacz tekst orzeczenia.
(por. pkt 117)
6. Wskazanie zasadniczych elementów, na których Komisja opiera się w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów, może mieć formę skróconą, a ostateczna decyzja nie musi koniecznie być kopią pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, gdyż pismo to jest dokumentem roboczym, w którym oceny faktyczna i prawna mają charakter wyłącznie tymczasowy. W konsekwencji do momentu wydania decyzji końcowej Komisja może, w szczególności w świetle uwag na piśmie lub uwag ustnych stron, albo zrezygnować z części bądź nawet z całości zarzutów pierwotnie sformułowanych względem nich i w ten sposób zmodyfikować swoje stanowisko na ich korzyść, albo na odwrót – postanowić dodać nowe zarzuty, o ile da ona przedsiębiorstwom, których dotyczy postępowanie, okazję do przedstawienia ich stanowiska na ten temat.
Jeżeli chodzi w szczególności o przestrzeganie prawa do obrony, w sytuacji gdy w ostatecznej decyzji czas trwania naruszenia ulega skróceniu w stosunku do tego, jaki został przyjęty w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów, stosownie do wartości dowodowej dostępnych dowodów, ograniczenie to nie stanowi dodatkowego zarzutu ani nie narusza interesów przedsiębiorstwa będącego adresatem tej decyzji. Przeciwnie tego rodzaju skrócenie jest dla niego korzystne. Oznacza ono bowiem częściowe i dopuszczalne odstąpienie od zarzutu Komisji na korzyść tego przedsiębiorstwa. Ponadto, ponieważ miało ono okazję przedstawić swoje uwagi na temat pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, w tym informacji dotyczących czasu trwania naruszenia, nie należy uznać, że zostało naruszone jego prawo do obrony.
(por. pkt 118, 123–125)
7. W ramach postępowania administracyjnego w sprawie zastosowania reguł konkurencji, do naruszenia prawa do obrony dochodzi wówczas, gdy możliwe jest, że ze względu na nieprawidłowości po stronie Komisji prowadzone przez nią postępowanie administracyjne mogło zakończyć się innym wynikiem. Skarżące przedsiębiorstwo wykazuje, że tego typu naruszenie miało miejsce, jeżeli owo przedsiębiorstwo wystarczająco udowodni nie to, że treść decyzji Komisji byłaby inna, lecz to, że gdyby ta nieprawidłowość nie zaistniała, mogłoby ono lepiej zorganizować swoją obronę, na przykład posługując się na swoją obronę dokumentami, do których odmówiono mu dostępu w toku postępowania administracyjnego.
Jeżeli chodzi konkretnie o prawo dostępu do akt, wystarczy, aby przedsiębiorstwo wykazało, że mogłoby wykorzystać ten dokument do swojej obrony. Przedsiębiorstwo to nie musiało wykazać, że nieprawidłowość ta wpłynęła na przebieg postępowania i treść decyzji Komisji na niekorzyść przedsiębiorstwa, lecz jedynie że owo nieujawnienie mogło wpłynąć na przebieg postępowania i treść decyzji Komisji. W razie nieujawnienia dokumentów dane przedsiębiorstwo nie musi zatem przedstawiać dowodu na to, że wynik postępowania administracyjnego byłby inny, gdyby dokumenty te zostały ujawnione, lecz wystarczy, że wykaże ono istnienie szansy, nawet ograniczonej, że niedostępne w postępowaniu administracyjnym dokumenty mogłyby być przydatne do jego obrony.
W sytuacji gdy w określonym przypadku skarżąca miała, po pierwsze, dostęp do dokumentów dotyczących kontaktów, przy czym nie wywiodła ona z tych dokumentów żadnej okoliczności łagodzącej ani w ramach postępowania administracyjnego, ani w toku postępowania przed Sądem, gdy co więcej, po drugie, na etapie postępowania administracyjnego zrezygnowała ona z zajęcia stanowiska w przedmiocie późniejszych kontaktów i gdy, po trzecie, podobnie, w toku postępowania przed sądem nie wyjaśniła ona ani nie udowodniła tego, w jaki sposób brak zawarcia w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów wyraźnej wzmianki o tych dokumentach niekorzystnie wpłynął na skuteczność jej obrony w postępowaniu administracyjnym i w jaki sposób mogłaby się skuteczniej bronić, gdyby została wyraźnie poinformowana o tym, że Komisja zamierza wykorzystać te dokumenty jako obciążające dowody, skarżąca ta nie była w stanie wykazać, że okoliczność, iż w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów nie było informacji o tym, że Komisja zamierzała wykorzystać omawiane dokumenty jako dowody obciążające mogła mieć wpływ na skuteczność jej obrony, a w konsekwencji – na wnioski, do których doszła Komisja w swej decyzji.
(por. pkt 119, 120, 137, 141)
8. Zobacz tekst orzeczenia.
(por. pkt 148–152)
9. Wydane przez Komisję wytyczne w sprawie metody ustalania grzywien za naruszenia reguł konkurencji stanowią normy postępowania dla pożądanej praktyki administracyjnej, od której administracja nie może odstąpić w konkretnym przypadku bez podania powodów, które byłyby zgodne z zasadą równego traktowania. Ograniczają się one do opisania metody badania naruszenia, którą posługuje się Komisja, oraz kryteriów, do uwzględnienia których zobowiązuje się ona w celu ustalenia kwoty grzywny. Są one bowiem instrumentem służącym określeniu kryteriów z poszanowaniem dla prawa wyższego rzędu, jakie Komisja zamierza stosować w ramach wykonywania swobodnego uznania przy ustalaniu grzywien, na mocy art. 23 ust. 2 rozporządzenia nr 1/2003. Wytyczne nie stanowią podstawy prawnej decyzji nakładającej grzywny, ponieważ opiera się ona na rozporządzeniu nr 1/2003, lecz określają w sposób ogólny i abstrakcyjny metodę, jaką Komisja narzuciła sobie dla celów ustalenia kwoty grzywien nakładanych w tej decyzji, i w konsekwencji zapewniają przedsiębiorstwom pewność prawa. Wytycznych nie można zatem uznać za normę prawną, lecz za normę postępowania, która stanowi pewną wskazówkę dla praktyki administracyjnej i od której administracja nie może odstąpić w konkretnym przypadku bez podania uzasadnienia, gdyż w przeciwnym razie zachodzi ryzyko naruszenia zasady pewności prawa i równego traktowania.
(por. pkt 153–156)
10. Zobacz tekst orzeczenia.
(por. pkt 163–165, 218, 219)
11. W przypadku nałożenia grzywny za naruszenie reguł konkurencji Unii, jeżeli obszar geograficzny danego naruszenia wykracza poza terytorium Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG), Komisja może, zgodnie z pkt 18 wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 23 ust. 2 lit. a) rozporządzenia nr 1/2003, w celu ustalenia kwoty podstawowej grzywny, oszacować całkowitą wartość sprzedaży mających związek z naruszeniem przepisów w danym sektorze geograficznym, wykraczającym poza terytorium EOG, ustalić rynkową część sprzedaży przypadającą na każde z przedsiębiorstw uczestniczących w naruszeniu i zastosować wartość tej części w stosunku do skumulowanej wartości sprzedaży tych przedsiębiorstw na terytorium EOG. W tym względzie z systematyki i brzmienia pkt 18 wytycznych wynika, że wyrażenie „całkowita wartość sprzedaży dóbr (towarów) lub usług mających związek z naruszeniem” należy rozumieć jako oznaczające całkowitą wartość sprzedaży przedsiębiorstw uczestniczących w naruszeniu, nie zaś – całkowitą wartość sprzedaży wszystkich przedsiębiorstw działających na rynku, na którym przedsiębiorstwa dopuściły się naruszenia. Sprzedaż przedsiębiorstw, które nie uczestniczyły w naruszeniu, nie stanowi sprzedaży mającej „związek z naruszeniem”. Taka wykładnia tego tekstu jest zgodna z systematyką pkt 18 tych wytycznych, którego celem jest odzwierciedlenie zarówno skumulowanego wymiaru sprzedaży mającej związek z naruszeniem, jak i wagi udziału każdego przedsiębiorstwa w naruszeniu. W związku z tym drugim celem należy uwzględnić wyłącznie wartość sprzedaży przedsiębiorstw uczestniczących w naruszeniu.
(por. pkt 171, 172, 182–184)
12. W celu ustalenie kwoty podstawowej grzywny za naruszenie reguł konkurencji Unii, przy ustalaniu wartości sprzedaży najbardziej interesujący jest obrót w pełni odzwierciedlający rzeczywistą kwotę transakcji. Zatem należy uwzględnić obrót w takiej wartości, jaka wynika z ksiąg rachunkowych przedsiębiorstwa. Ponadto wartość sprzedaży odzwierciedla cena zafakturowana klientowi, bez potrącenia kosztów transportu lub innych kosztów. W przypadku bowiem gdy producent dostarcza sprzedany towar na miejsce, na żądanie klienta, usługa transportowa stanowi integralną część sprzedaży produktu. Cena żądana za taką usługę, nawet jeżeli odpowiada należnej kwocie zwróconej przez sprzedawcę niezależnemu przewoźnikowi, u którego sprzedawca zamówił usługę, stanowi jednak składnik całkowitej ceny sprzedaży.
(por. pkt 175, 176)
13. Zobacz tekst orzeczenia.
(por. pkt 189–191)
14. Prawo konkurencji Unii ma zastosowanie do kartelu, który wywierał skutki na terytorium objętym rynkiem wewnętrznym, niezależnie od tego, że jedno z przedsiębiorstw uczestniczących w kartelu znajduje się w państwie trzecim.
Jeżeli chodzi o układ eurośródziemnomorski, niezależnie od jego charakteru prawnego i wpływu na porządek prawny Unii, układ ten nie przeważa nad mającym zastosowanie prawem Unii, a zwłaszcza nad art. 81 WE, i nie wyklucza jego stosowania. W sytuacji gdy stwierdzająca naruszenie reguł konkurencji Unii decyzja Komisji dotyczy nie praktyki naruszającej w sposób szczególny handel między Unią Europejską a umawiającym się państwem w ramach tego układu, lecz praktyki o zasięgu ogólnoświatowym, która niekorzystnie oddziałuje na rynek europejski, nie jest ona objęta zakresem zastosowania układu eurośródziemnomorskiego między Unią a tym umawiającym się państwem, a tym bardziej nie jest sprzeczna z tym układem. W takiej decyzji Komisja korzysta z przysługującego jej uprawnienia i stosuje art. 81 WE, dotyczący zakłócania konkurencji na terytorium Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Nie ma zatem żadnego powodu, aby stosować układ eurośródziemnomorski i jego mechanizmy.
(por. pkt 210, 212, 213, 216)