WYROK TRYBUNAŁU (pierwsza izba)
z dnia 2 sierpnia 2021 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości – Jurysdykcja oraz uznawanie i wykonywanie orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej – Rozporządzenie (WE) nr 2201/2003 – Zakres stosowania – Artykuł 2 pkt 11 – Pojęcie „bezprawnego uprowadzenia albo zatrzymania dziecka” – Konwencja haska z dnia 25 października 1980 r. – Wniosek o powrót małego dziecka, nad którym rodzice sprawują wspólną pieczę – Obywatele państw trzecich – Przekazanie dziecka i jego matki do państwa odpowiedzialnego za rozpatrzenie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej na podstawie rozporządzenia (UE) nr 604/2013 (Dublin III)
W sprawie C‑262/21 PPU
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Korkein oikeus (sąd najwyższy, Finlandia) postanowieniem z dnia 23 kwietnia 2021 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 23 kwietnia 2021 r., w postępowaniu:
A
przeciwko
B
TRYBUNAŁ (pierwsza izba),
w składzie: J.-C. Bonichot (sprawozdawca), prezes izby, L. Bay Larsen, C. Toader, M. Safjan i N. Jääskinen, sędziowie,
rzecznik generalny: P. Pikamäe,
sekretarz: A. Calot Escobar,
uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 28 czerwca 2021 r.,
rozważywszy uwagi, które przedstawili:
– w imieniu A – M. J. Kuusivaara, asianajaja,
– w imieniu B – E. Wehka-aho, i A. Saarikoski, luvan saaneet oikeudenkäyntiavustajat,
– w imieniu rządu fińskiego – H. Leppo, w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu rządu szwedzkiego – O. Simonsson, J. Lundberg, C. Meyer-Seitz, A.M. Runeskjöld, M. Salborn Hodgson, H. Shev, H. Eklinder i R. Shahsavan Eriksson, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Europejskiej – M. Huttunen, W. Wils i A. Azema, w charakterze pełnomocników,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 14 lipca 2021 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 2 pkt 11 i art. 11 ust. 4 rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 (Dz.U. 2003, L 338, s. 1 – wyd. spec. w jęz. polskim, rozdz. 19, t. 6, s. 243; sprostowania: Dz.U. 2007, L 179, s. 56; Dz.U. 2009, L 70, s. 19; Dz.U. 2009, L 347, s. 32, Dz.U. 2016, L 99, s. 34, zwanego dalej „rozporządzeniem Bruksela II bis”), art. 13 akapit pierwszy lit. b) i art. 20 Konwencji dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę, sporządzonej w Hadze dnia 25 października 1980 r. (zwanej dalej „konwencją haską”) oraz art. 24 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „kartą praw podstawowych”).
2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy A i B, obywatelami państwa trzeciego, odpowiednio ojcem i matką małoletniego dziecka, w przedmiocie złożonego przez ojca na podstawie konwencji haskiej wniosku o powrót dziecka do Szwecji w następstwie przekazania dziecka i jego matki do Finlandii w ramach wykonania decyzji wydanej na podstawie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 604/2013 z dnia 26 czerwca 2013 r. w sprawie ustanowienia kryteriów i mechanizmów ustalania państwa członkowskiego odpowiedzialnego za rozpatrzenie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej złożonego w jednym z państw członkowskich przez obywatela państwa trzeciego lub bezpaństwowca (Dz.U. 2013, L 180, s. 31, zwanego dalej „rozporządzeniem Dublin III”).
Ramy prawne
Prawo międzynarodowe
3 Zgodnie z art. 1 konwencji haskiej:
„Przedmiotem niniejszej konwencji jest:
a) zapewnienie niezwłocznego powrotu dzieci bezprawnie uprowadzonych lub zatrzymanych w jednym z Umawiających się Państw oraz
b) zapewnienie poszanowania praw do opieki i odwiedzin określonych przez ustawodawstwo jednego Umawiającego się Państwa w innych Umawiających się Państwach”.
4 Artykuł 13 akapit pierwszy wspomnianej konwencji stanowi:
„Bez względu na postanowienia artykułu poprzedzającego władza sądowa lub administracyjna państwa wezwanego nie jest obowiązana zarządzić wydanie dziecka, jeżeli osoba, instytucja lub organizacja sprzeciwiająca się wydaniu dziecka wykaże, że:
a) osoba, instytucja lub organizacja opiekująca się dzieckiem faktycznie nie wykonywała prawa do opieki w czasie uprowadzenia lub zatrzymania albo zgodziła się lub później wyraziła zgodę na uprowadzenie lub zatrzymanie; lub
b) istnieje poważne ryzyko, że powrót dziecka naraziłby je na szkodę fizyczną lub psychiczną albo w jakikolwiek inny sposób postawiłby je w sytuacji nie do zniesienia”.
5 Artykuł 20 tej konwencji przewiduje:
„Można odmówić zwrotu dziecka zgodnie z postanowieniami artykułu 12, jeżeli zwrot nie byłby dopuszczony w świetle podstawowych zasad państwa wezwanego, dotyczących ochrony praw człowieka i podstawowych wolności”.
Prawo Unii
Rozporządzenie Bruksela II bis
6 Motywy 5, 17 i 33 rozporządzenia Bruksela II bis przewidują:
„(5) W celu zapewnienia równego traktowania wszystkich dzieci niniejsze rozporządzenie obejmuje wszystkie orzeczenia w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej, łącznie ze środkami mającymi na celu ochronę dziecka, niezależnie od jakiegokolwiek związku z postępowaniem w sprawach małżeńskich.
[…]
(17) W przypadku bezprawnego uprowadzenia lub zatrzymania dziecka powinno się niezwłocznie zarządzić jego powrót; w tym celu nadal powinna mieć zastosowanie [konwencja haska], którą uzupełniają przepisy niniejszego rozporządzenia, w szczególności jej art. 11. […]
[…]
(33) Niniejsze rozporządzenie uznaje prawa podstawowe i jest zgodne z zasadami przyjętymi w [karcie praw podstawowych]. W szczególności zmierza do zapewnienia przestrzegania podstawowych praw dziecka określonych w art. 24 [karty praw podstawowych]”.
7 Artykuł 1 tego rozporządzenia, zatytułowany „Zakres stosowania”, stanowi w ust. 1 i 2:
„1. Niniejsze rozporządzenie ma zastosowanie, bez względu na rodzaj sądu, w sprawach cywilnych dotyczących
[…]
b) przyznawania, wykonywania, przekazywania, pełnego lub częściowego pozbawienia odpowiedzialności rodzicielskiej.
[…]
2. Sprawy, o których mowa w ust. 1 lit. b), dotyczą w szczególności:
a) pieczy nad dzieckiem i prawa do osobistej styczności z dzieckiem;
b) opieki, kurateli i podobnych instytucji prawnych;
c) wyznaczenia oraz zakresu zadań każdej osoby lub jednostki, która jest odpowiedzialna za osobę lub majątek dziecka, reprezentuje je lub udziela mu pomocy;
d) umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczej;
e) środków mających na celu ochronę dziecka w odniesieniu do zarządu, zabezpieczenia lub rozporządzania majątkiem dziecka”.
8 Zgodnie z art. 2 rozporządzenia:
„Na użytek niniejszego rozporządzenia:
[…]
7) »odpowiedzialność rodzicielska« oznacza ogół praw i obowiązków, które zostały przyznane osobie fizycznej lub prawnej orzeczeniem, z mocy prawa lub poprzez prawnie wiążące porozumienie, dotyczących osoby lub majątku dziecka. Pojęcie to obejmuje w szczególności pieczę nad dzieckiem oraz prawo do osobistej styczności z dzieckiem;
[…]
11) »bezprawne uprowadzenie albo zatrzymanie dziecka« oznacza uprowadzenie lub zatrzymanie dziecka, jeżeli:
a) narusza to prawo do pieczy nad dzieckiem, które na mocy orzeczenia, z mocy prawa lub poprzez prawnie wiążące porozumienie przysługuje zgodnie z prawem państwa członkowskiego, w którym dziecko bezpośrednio przed uprowadzeniem lub zatrzymaniem miało zwykły pobyt
oraz
b) pod warunkiem, że prawo pieczy nad dzieckiem było, wspólnie lub samemu, faktycznie wykonywane w czasie uprowadzenia lub zatrzymania dziecka lub byłoby wykonywane, gdyby uprowadzenie lub zatrzymanie nie nastąpiło. Za wspólne wykonywanie pieczy nad dzieckiem uznaje się sytuację, gdy jeden podmiot odpowiedzialności rodzicielskiej na mocy orzeczenia lub z mocy prawa nie może stanowić o miejscu pobytu dziecka bez zgody innego podmiotu odpowiedzialności rodzicielskiej. Za wspólne wykonywanie pieczy nad dzieckiem uznaje się sytuację, gdy jeden podmiot odpowiedzialności rodzicielskiej na mocy orzeczenia lub z mocy prawa nie może stanowić o miejscu pobytu dziecka bez zgody innego podmiotu odpowiedzialności rodzicielskiej”.
9 Na podstawie art. 11 ust. 1 i 4 tego rozporządzenia:
„1. Jeżeli osoba, instytucja lub inna jednostka sprawująca pieczę nad dzieckiem wnosi pozew lub wniosek do właściwych organów państwa członkowskiego o wydanie orzeczenia na podstawie [konwencji haskiej], w celu doprowadzenia do powrotu dziecka bezprawnie uprowadzonego lub zatrzymywanego w państwie członkowskim innym niż państwo, w którym dziecko bezpośrednio przed bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem miało zwykły pobyt, stosuje się ust. 2–8.
[…]
4. Sąd nie może odmówić powrotu dziecka na podstawie art. 13 lit. b) [konwencji haskiej], jeżeli ustalono, że zostały podjęte stosowne działania w celu zapewnienia ochrony dziecka po jego powrocie.
[…]”.
Rozporządzenie Dublin III
10 Zgodnie z art. 6 ust. 1 rozporządzenia Dublin III:
„W ramach wszelkich postępowań przewidzianych w niniejszym rozporządzeniu jednym z priorytetów jest dla państw członkowskich jak najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka”.
11 Zgodnie z art. 12 ust. 3 rozporządzenia Dublin III:
„W przypadku gdy wnioskodawca jest w posiadaniu więcej niż jednego ważnego dokumentu pobytu lub wizy wydanej przez różne państwa członkowskie, odpowiedzialność za rozpatrzenie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej przyjmowana jest przez państwa członkowskie w następującej kolejności:
a) państwo członkowskie, które wydało dokument pobytu przyznający prawo do najdłuższego okresu pobytu lub, w przypadku gdy okresy ważności są identyczne, państwo członkowskie, które wydało dokument pobytu o najpóźniejszej dacie wygaśnięcia;
[…]”.
12 Zgodnie z art. 29 ust. 1 i 3 tego rozporządzenia:
„1. Przekazanie osoby ubiegającej się o azyl lub innej osoby, o której mowa w art. 18 ust. 1 lit. c) lub d), z wnioskującego państwa członkowskiego do odpowiedzialnego państwa członkowskiego jest przeprowadzane zgodnie z prawem krajowym wnioskującego państwa członkowskiego, po konsultacjach między zainteresowanymi państwami członkowskimi, tak szybko, jak to jest praktycznie możliwe, a najpóźniej w ciągu sześciu miesięcy od wyrażenia zgody na złożony przez inne państwo członkowskie wniosek o przejęcie lub wtórne przejęcie zainteresowanej osoby lub od ostatecznej decyzji w sprawie odwołania się lub ponownego rozpoznania, w przypadku gdy mają one skutek zawieszający, zgodnie z art. 27 ust. 3.
[…]
3. Jeżeli dana osoba została przekazana wskutek błędu lub decyzja o przekazaniu została uchylona w następstwie odwołania lub ponownego rozpoznania po przeprowadzeniu przekazania, państwo członkowskie, które przeprowadziło przekazanie, szybko przyjmuje tę osobę z powrotem”.
Spór w postępowaniu głównym i pytania prejudycjalne
13 A i B, obywatele państwa trzeciego, którzy od 2016 r. przebywali w Finlandii, w maju 2019 r. wyjechali do Szwecji, aby tam zamieszkać. W dniu 5 września 2019 r. z ich związku urodziło się dziecko. Dziecko miało zatem zwykły pobyt w Szwecji, a oboje rodzice sprawowali nad nim wspólne prawo do pieczy.
14 Matce przysługiwało, na podstawie zezwolenia na pobyt przyznanego ojcu jako pracownikowi najemnemu, zarówno zezwolenie na pobyt rodzinny w Finlandii na okres od dnia 28 grudnia 2017 r. do dnia 27 grudnia 2021 r., jak i zezwolenie na pobyt rodzinny w Szwecji na okres od dnia 11 marca 2019 r. do dnia 16 września 2020 r.
15 Decyzją z dnia 11 listopada 2019 r. właściwe organy szwedzkie objęły dziecko opieką i umieściły je wraz z matką w szwedzkiej placówce dla kobiet w trudnej sytuacji do czasu przekazania ich do Finlandii w dniu 24 listopada 2020 r. Decyzja ta została utrzymana w mocy wyrokiem sądu administracyjnego z dnia 17 stycznia 2020 r., w którym powołano się na przemoc ojca wobec matki, której dziecko było świadkiem, realne zagrożenie dla rozwoju i zdrowia dziecka oraz ryzyko, że dziecko zostanie zabrane przez ojca do kraju pochodzenia rodziców bez zgody matki.
16 Zgodnie z dodatkowymi informacjami przedstawionymi przez rząd szwedzki w odpowiedzi na wezwanie Trybunału, ojciec na początku umieszczenia dziecka w placówce miał dostęp jedynie do zdjęć i nagrań wideo dziecka. Następnie organizowano wizyty w obecności pracownika socjalnego, ale były one ograniczone do bardzo krótkich kontaktów ze względu na niski wiek dziecka i fakt, że ojciec nie był uważany za osobę bezpieczną dla dziecka.
17 W dniu 21 listopada 2019 r. ojciec złożył wniosek o wydanie dokumentu pobytowego dla dziecka w Szwecji ze względu na więź rodzinną z tym dzieckiem. W dniu 4 grudnia 2019 r. matka również złożyła wniosek o wydanie dokumentu pobytowego dla dziecka w Szwecji.
18 W dniu 7 sierpnia 2020 r. matka złożyła wniosek o udzielenie azylu w Szwecji dla siebie i dla dziecka, opierając się na doznanych przez nią aktach przemocy domowej ze strony ojca oraz na poważnym ryzyku, że w razie powrotu do państwa pochodzenia stanie się ofiarą aktów przemocy ze strony rodziny ojca w imię honoru.
19 W dniu 27 sierpnia 2020 r. Republika Finlandii wskazała, że jest odpowiedzialna za rozpatrzenie wniosków o udzielenie azylu złożonych przez matkę i dziecko na podstawie art. 12 ust. 3 rozporządzenia Dublin III ze względu na to, że ważność dokumentu pobytowego, który został jej wydany przez Republikę Finlandii, upływała później (27 grudnia 2021 r.) niż ważność dokumentu pobytowego wydanego przez Królestwo Szwecji (16 września 2020 r.).
20 Decyzją z dnia 27 października 2020 r. organy szwedzkie umorzyły postępowanie w sprawie wniosku o wydanie dokumentu pobytowego złożonego przez ojca na rzecz dziecka, odrzuciły jako niedopuszczalny wniosek o udzielenie azylu złożony przez matkę dla niej samej i dla dziecka, i nakazały przekazanie dziecka i jego matki do Finlandii. Z decyzji tej wynika, że przy jej wydawaniu dokonano oceny dobra dziecka zgodnie z art. 6 ust. 1 rozporządzenia Dublin III. W tym względzie uznano, że ojciec stanowi zagrożenie dla dziecka i że biorąc pod uwagę fakt, że dziecko nie ma kontaktu z ojcem, rozdzielenie ojca i dziecka przez pewien czas nie jest sprzeczne z dobrem dziecka. Ponadto, ponieważ ojciec posiada pozwolenie na pobyt w Finlandii, przeniesienie dziecka do tego państwa nie zostało uznane za przeszkodę w wykonywaniu przez ojca prawa do osobistej styczności z dzieckiem.
21 W dniu 24 listopada 2020 r. matka dobrowolnie zastosowała się do wydanej przez organy szwedzkie na podstawie art. 29 ust. 1 rozporządzenia Dublin III decyzji o przekazaniu jej samej oraz dziecka do Finlandii.
22 W dniu 7 grudnia 2020 r. ojciec wniósł skargę na decyzję organów szwedzkich o umorzeniu postępowania w sprawie jego wniosku o wydanie dokumentu pobytowego dla dziecka oraz o przekazaniu dziecka do Finlandii.
23 Wyrokiem z dnia 21 grudnia 2020 r. Migrationsdomstolen i Stockholm (sąd imigracyjny z siedzibą w Sztokholmie, Szwecja) uchylił tę decyzję i przekazał sprawę szwedzkiemu organowi imigracyjnemu ze względu na to, że ojciec dziecka nie został wysłuchany w toku postępowania.
24 Decyzją z dnia 29 grudnia 2020 r. szwedzki organ imigracyjny umorzył sprawy w następstwie wyjazdu dziecka do Finlandii. W dniu 19 stycznia 2021 r. ojciec wniósł na tę decyzję skargę do Migrationsdomstolen i Stockholm (sądu imigracyjnego z siedzibą w Sztokholmie), która to skarga została oddalona wyrokiem z dnia 6 kwietnia 2021 r.
25 W dniu 5 stycznia 2021 r. ojciec złożył do organów szwedzkich ponowny wniosek o wydanie dokumentu pobytowego dla dziecka ze względów rodzinnych. Rozpatrywanie tego wniosku o wydanie dokumentu pobytowego w Szwecji jest w toku.
26 W dniu 11 stycznia 2021 r. matka złożyła wniosek o udzielenie azylu dla siebie i dla dziecka w Finlandii. W dniu 26 marca 2021 r. organy fińskie cofnęły zezwolenie na pobyt, które przysługiwało matce w Finlandii i które miało co do zasady wygasnąć w dniu 27 grudnia 2021 r. Rozpatrywanie tych wniosków o udzielenie azylu w Finlandii jest w toku.
27 Jeśli chodzi o prawo do pieczy, to w listopadzie 2020 r., to jest na krótko przed przekazaniem matki i dziecka do Finlandii, Västmanlands tingsrätt (sąd pierwszej instancji w Västmanland, Szwecja) utrzymał wspólną pieczę rodziców nad dzieckiem. Matka dziecka zakwestionowała jurysdykcję tego szwedzkiego sądu do rozpoznania sporu w następstwie przekazania dziecka do Finlandii. W dniu 29 kwietnia 2021 r. wspomniany sąd rozwiązał małżeństwo rodziców przez rozwód, powierzył matce wyłączną pieczę nad dzieckiem i oddalił żądanie dotyczące prawa ojca do osobistej styczności z dzieckiem. Wyrokiem Svea hovrätt (sądu apelacyjnego z siedzibą w Sztokholmie, Szwecja) z dni 23 i 24 czerwca 2021 r. wniosek ojca o przyjęcie do rozpoznania środka odwoławczego od orzeczenia sądu pierwszej instancji został oddalony.
28 W dniu 21 grudnia 2020 r. ojciec wniósł do Helsingin hovioikeus (sądu apelacyjnego w Helsinkach, Finlandia) środek prawny zmierzający do zarządzenia natychmiastowego powrotu dziecka do Szwecji. W piśmie z dnia 26 stycznia 2021 r. przedłożonym temu sądowi przez władze szwedzkie władze te przypomniały, że dziecko i matka nie posiadają ważnego dokumentu pobytowego w Szwecji, a zatem nie mają prawa wjazdu do Szwecji ani pobytu w tym państwie.
29 Orzeczeniem z dnia 25 lutego 2021 r. Helsingin hovioikeus (sąd apelacyjny w Helsinkach) oddalił środek prawny, wskazując w szczególności, że nie ma podstaw do uznania, iż matka bezprawnie uprowadziła dziecko z państwa pobytu. Ojciec wniósł do sądu odsyłającego odwołanie od tego orzeczenia, domagając się jego uchylenia
30 W tych okolicznościach Korkein oikeus (sąd najwyższy, Finlandia) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy art. 2 pkt 11 rozporządzenia [Bruksela II bis], dotyczący bezprawnego uprowadzenia dziecka, należy interpretować w ten sposób, że sytuacja, w której jedno z rodziców, bez zgody drugiego rodzica, uprowadza dziecko z państwa zamieszkania do innego państwa członkowskiego, które jest państwem odpowiedzialnym na podstawie decyzji o przekazaniu podjętej przez właściwy organ zgodnie z rozporządzeniem [Dublin III], odpowiada takiej kwalifikacji?
2) W przypadku udzielenia odpowiedzi przeczącej na pytanie pierwsze: czy art. 2 pkt 11 rozporządzenia Bruksela II bis, dotyczący bezprawnego zatrzymania, należy interpretować w ten sposób, że sytuacja, w której sąd państwa miejsca zamieszkania dziecka uchylił decyzję właściwego organu o przekazaniu akt sprawy, lecz w której dziecko, którego powrót został zarządzony, nie posiada już ważnego zezwolenia na pobyt w państwie miejsca zamieszkania, ani prawa wjazdu lub pobytu w odnośnym państwie, odpowiada takiej kwalifikacji?
3) Czy jeżeli w świetle odpowiedzi na pytanie pierwsze lub drugie rozporządzenie Bruksela II bis należy interpretować w ten sposób, że dziecko zostało bezprawnie uprowadzone lub zatrzymane i w związku z tym powinno zostać przekazane do państwa zamieszkania, art. 13 akapit pierwszy lit. b) konwencji [haskiej] należy interpretować w ten sposób, iż stoi on na przeszkodzie powrotowi dziecka:
i) ze względu na istnienie poważnego ryzyka w rozumieniu tego przepisu, że powrót niemowlęcia pozostającego pod osobistą opieką matki, gdyby nastąpił bez opieki, naraziłby je na szkodę fizyczną lub psychiczną albo w jakikolwiek inny sposób postawiłby je w niekorzystnej sytuacji;
ii) ze względu na to, że dziecko zostałoby przejęte w państwie miejsca zamieszkania i umieszczone w placówce socjalnej albo samo, albo z matką, co wskazywałoby na istnienie poważnego ryzyka w rozumieniu tego przepisu, że powrót dziecka naraziłby je na niebezpieczeństwo fizyczne lub psychiczne albo w inny sposób postawiłby je w niekorzystnej sytuacji;
iii) ze względu na to, że dziecko bez ważnego zezwolenia na pobyt znalazłoby się w niekorzystnej sytuacji w rozumieniu tego przepisu?
4) Czy, jeżeli w świetle odpowiedzi na pytanie trzecie podstawy odmowy określone w art. 13 akapit pierwszy lit. b) konwencji [haskiej] można interpretować w ten sposób, że istnieje poważne ryzyko, iż powrót dziecka naraziłby je na szkodę fizyczną lub psychiczną albo w inny sposób postawiłby je w niekorzystnej sytuacji, art. 11 ust. 4 rozporządzenia Bruksela II bis w związku z pojęciem »najlepszego interesu dziecka«, o którym mowa w art. 24 karty praw podstawowych oraz w owym rozporządzeniu, należy interpretować w ten sposób, że w sytuacji, gdy ani dziecko, ani matka nie posiadają ważnego zezwolenia na pobyt w państwie zamieszkania dziecka i w związku z tym nie mają prawa wjazdu ani pobytu w tym państwie, państwo zamieszkania dziecka musi podjąć stosowne działania w celu zapewnienia legalnego pobytu dziecka i matki w odnośnym państwie członkowskim? Jeżeli na państwie miejsca zamieszkania dziecka spoczywa taki obowiązek, to czy zasadę wzajemnego zaufania między państwami członkowskimi należy interpretować w ten sposób, że państwo wydające dziecko może zgodnie z tą zasadą zakładać, że państwo miejsca zamieszkania dziecka wywiąże się z tych obowiązków, czy też »najlepszy interes dziecka« wymaga, aby władze państwa zamieszkania dostarczyły informacji na temat konkretnych działań, które zostały lub zostaną podjęte w celu ochrony dziecka, tak aby państwo członkowskie wydające dziecko mogło ocenić w szczególności, czy działania te są stosowne w świetle interesu dziecka?
5) Czy, w przypadku gdy na państwie miejsca zamieszkania dziecka nie spoczywa obowiązek podjęcia stosownych działań, o którym mowa w pytaniu czwartym, art. 20 konwencji [haskiej] w świetle art. 24 [karty praw podstawowych], w sytuacjach, o których mowa w pytaniu trzecim pkt i) –iii), należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie powrotowi dziecka z tego względu, iż powrót dziecka w rozumieniu tego przepisu mógłby zostać uznany za sprzeczny z podstawowymi zasadami ochrony praw człowieka i podstawowych wolności?”.
Postępowanie przed Trybunałem
31 W dniu 21 maja 2021 r., w odpowiedzi na wezwanie Trybunału do udzielenia informacji, sąd odsyłający wyjaśnił w szczególności, że wniosek ojca o wydanie nakazu powrotu dziecka na podstawie rozporządzenia Dublin III został odrzucony jako niedopuszczalny.
32 W tych okolicznościach sąd odsyłający doprecyzował drugie pytanie prejudycjalne w następujący sposób:
„W przypadku udzielenia odpowiedzi przeczącej na pytanie pierwsze: czy art. 2 pkt 11 rozporządzenia Bruksela II bis, dotyczący bezprawnego zatrzymania, należy interpretować w ten sposób, że sytuacja, w której sąd państwa miejsca zamieszkania dziecka uchylił decyzję właściwego organu o przekazaniu akt sprawy, umorzonej w następstwie opuszczenia przez dziecko i matkę państwa zamieszkania, lecz w której dziecko, o którego powrót wniesiono, nie posiada już ważnego zezwolenia na pobyt w państwie miejsca zamieszkania, ani prawa wjazdu lub pobytu w tym państwie, odpowiada takiej kwalifikacji?”.
33 Pismem z dnia 31 maja 2021 r. rząd szwedzki odpowiedział na pytania pisemne zadane przez Trybunał i przedłożył żądane przez niego dokumenty.
W przedmiocie pilnego trybu prejudycjalnego
34 Sąd odsyłający wniósł o zastosowanie do niniejszego odesłania prejudycjalnego trybu pilnego przewidzianego w art. 107 regulaminu postępowania przed Trybunałem.
35 Na poparcie swojego wniosku podkreślił on, że odpowiedzi, jakich Trybunał udzieli na pytania prejudycjalne, będą decydujące dla rozstrzygnięcia sporu, ponieważ doprowadzą do zarządzenia lub odmowy zarządzenia przez niego powrotu dziecka do Szwecji. Sąd odsyłający powołał się w szczególności na motyw 17 rozporządzenia Bruksela II bis, który stanowi, że w przypadku bezprawnego uprowadzenia lub zatrzymania dziecka powinno się niezwłocznie zarządzić jego powrót, i wyjaśnił, że z uwagi na wiek dziecka czas jego pobytu w Finlandii oraz fakt, że wydłużenie postępowania może mieć negatywny wpływ na rozwój relacji między ojcem a dzieckiem, zastosowanie trybu pilnego wydaje się absolutnie konieczne.
36 W tym względzie należy w pierwszej kolejności zauważyć, że niniejsze odesłanie prejudycjalne dotyczy wykładni rozporządzenia Bruksela II bis, które zostało przyjęte na podstawie między innymi art. 61 lit. c) WE, obecnie art. 67 TFUE, który jest zawarty w tytule V części trzeciej traktatu FUE, dotyczącym przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. W konsekwencji może ono podlegać rozpoznaniu w pilnym trybie prejudycjalnym.
37 W drugiej kolejności powództwo rozpatrywane w postępowaniu głównym zostało wniesione przez ojca, rozdzielonego od kilku miesięcy z dzieckiem w wieku poniżej dwóch lat, w celu uzyskania jego niezwłocznego powrotu do Szwecji na podstawie konwencji haskiej.
38 W tych okolicznościach, na wniosek sędziego sprawozdawcy i po wysłuchaniu rzecznika generalnego, w dniu 6 maja 2021 r. pierwsza izba Trybunału postanowiła uwzględnić wniosek sądu odsyłającego o rozpoznanie odesłania prejudycjalnego w trybie pilnym.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
W przedmiocie pytań pierwszego i drugiego
39 Poprzez pytania pierwsze i drugie sąd odsyłający zmierza w istocie do ustalenia, czy art. 2 pkt 11 rozporządzenia Bruksela II bis należy interpretować w ten sposób, że bezprawne uprowadzenie lub bezprawne zatrzymanie w rozumieniu tego przepisu może stanowić sytuacja, w której jedno z rodziców, bez zgody drugiego rodzica, zostaje – w ramach wykonania decyzji o przekazaniu wydanej przez pierwsze państwo członkowskie na podstawie rozporządzenia Dublin III – doprowadzone do zabrania dziecka z jego państwa zwykłego pobytu do innego państwa członkowskiego, a następnie do pozostania w tym drugim państwie członkowskim, gdy została stwierdzona nieważność decyzji o przekazaniu, a organy pierwszego państwa członkowskiego nie zdecydowały o wtórnym przejęciu przekazanych osób lub wydaniu im zezwolenia na pobyt.
40 W pierwszej kolejności, jeżeli chodzi o przedmiotowy zakres stosowania rozporządzenia Bruksela II bis, to z art. 1 ust. 1 lit. b) owego rozporządzenia wynika, że znajduje ono zastosowanie, bez względu na rodzaj sądu, w sprawach cywilnych dotyczących w szczególności przyznawania, wykonywania, przekazywania i pełnego lub częściowego pozbawienia odpowiedzialności rodzicielskiej. W tym kontekście pojęcia „sprawy cywilne” nie należy postrzegać zbyt restrykcyjnie, lecz należy postrzegać je jako pojęcie autonomiczne prawa Unii, obejmujące w szczególności wszystkie pozwy lub wnioski, środki i orzeczenia w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej” w rozumieniu tego rozporządzenia, zgodnie z celem przywołanym w jego motywie 5 (wyrok z dnia 21 października 2015 r., Gogowa, C‑215/15, EU:C:2015:710, pkt 26 i przytoczone tam orzecznictwo).
41 Pojęcie „odpowiedzialności rodzicielskiej” zostało w art. 2 ust. 7 rozporządzenia Bruksela II bis zdefiniowane szeroko, w tym znaczeniu, że oznacza ono ogół praw i obowiązków, które zostały przyznane osobie fizycznej lub prawnej orzeczeniem, z mocy prawa lub poprzez prawnie wiążące porozumienie, dotyczących osoby lub majątku dziecka. Ponadto, choć art. 1 ust. 2 owego rozporządzenia zawiera wyliczenie dziedzin objętych zakresem rozporządzenia jako należących do zakresu „odpowiedzialności rodzicielskiej”, wyliczenie to nie jest wyczerpujące, lecz ma charakter wyłącznie przykładowy, na co wskazuje użycie wyrażenia „w szczególności” (wyrok z dnia 21 października 2015 r., Gogowa, C‑215/15, EU:C:2015:710, pkt 27 i przytoczone tam orzecznictwo).
42 W celu ustalenia, czy dany pozew lub wniosek są objęte zakresem stosowania rozporządzenia Bruksela II bis, należy skupić się na ich przedmiocie (wyrok z dnia 21 października 2015 r., Gogowa, C‑215/15, EU:C:2015:710, pkt 28 i przytoczone tam orzecznictwo).
43 Z postanowienia odsyłającego wynika, że ojciec dziecka złożył do sądu odsyłającego pozew w celu doprowadzenia do niezwłocznego powrotu dziecka do Szwecji na podstawie konwencji haskiej. Tak więc, skoro przedmiot pozwu lub wniosku takiego jak w sprawie w postępowaniu jest związany z odpowiedzialnością rodzicielską, rozporządzenie Bruksela II bis znajduje zastosowanie.
44 W drugiej kolejności, co się tyczy zakwalifikowania uprowadzenia lub zatrzymania dziecka jako bezprawnego, z samego brzmienia art. 2 pkt 11 rozporządzenia Bruksela II bis wynika, że za takie należy uznać uprowadzenie lub zatrzymanie dziecka, do którego doszło z naruszeniem prawa do pieczy nad dzieckiem wynikającego z orzeczenia sądowego, z mocy prawa lub prawnie wiążącego porozumienia zgodnie z prawem państwa członkowskiego, w którym dziecko miało zwykły pobyt bezpośrednio przed uprowadzeniem lub zatrzymaniem, pod warunkiem że prawo pieczy nad dzieckiem było, wspólnie lub samodzielnie, faktycznie wykonywane w czasie uprowadzenia lub zatrzymania dziecka lub byłoby wykonywane, gdyby uprowadzenie lub zatrzymanie nie nastąpiło.
45 Jak zauważył rzecznik generalny w pkt 34 opinii, z przepisu tego wynika, że kwalifikacja uprowadzenia lub zatrzymania dziecka jako bezprawnego wymaga spełnienia dwóch przesłanek, a mianowicie, po pierwsze, uprowadzenia z naruszeniem prawa do pieczy przyznanego na podstawie prawa państwa członkowskiego, w którym dziecko miało zwykły pobyt, co wymaga ustalenia zwykłego pobytu dziecka przed jego uprowadzeniem (zob. podobnie wyrok z dnia 8 czerwca 2017 r., OL, C‑111/17 PPU, EU:C:2017:436, pkt 53), a po drugie, faktycznego wykonywania prawa do pieczy lub które byłoby tak wykonywane, gdyby bezprawne uprowadzenie lub zatrzymanie nie nastąpiło.
46 Pogląd taki znajduje potwierdzenie w celu rozporządzenia Bruksela II bis. O ile bowiem rozporządzenie to zmierza, jak wynika z jego preambuły, do utworzenia przestrzeni sądowniczej w oparciu o zasadę wzajemnego uznawania orzeczeń sądowych poprzez określenie zasad rządzących jurysdykcją, uznawaniem i wykonywaniem orzeczeń w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, podczas gdy przedmiotem konwencji haskiej – zgodnie z jej art. 1 lit. a) – jest zapewnienie niezwłocznego powrotu dzieci bezprawnie uprowadzonych lub zatrzymanych w jednym z umawiających się państw, o tyle istnieje ścisły związek między tymi dwoma aktami, których wspólnym celem jest co do zasady zniechęcanie do uprowadzania dzieci z jednego państwa członkowskiego do drugiego, a w przypadku gdy do takiego uprowadzenia dojdzie – spowodowanie niezwłocznego powrotu dziecka do państwa jego zwykłego pobytu (wyrok z dnia 19 września 2018 r., C.E. i N.E., C‑325/18 PPU i C‑375/18 PPU, EU:C:2018:739, pkt 47 i przytoczone tam orzecznictwo).
47 Procedura powrotowa przewidziana w konwencji haskiej i w rozporządzeniu Bruksela II bis zmierza do tego, by jedno z rodziców nie mogło wzmocnić swej pozycji w zakresie pieczy nad dzieckiem, uchylając się, w drodze faktów dokonanych, od jurysdykcji sądów wyznaczonych co do zasady, zgodnie z regułami przewidzianymi w szczególności w tym rozporządzeniu, do orzekania w przedmiocie odpowiedzialności rodzicielskiej za dziecko (zob. podobnie wyroki: z dnia 23 grudnia 2009 r., Detiček, C‑403/09 PPU, EU:C:2009:810, pkt 49; z dnia 9 października 2014 r., C, C‑376/14 PPU, EU:C:2014:2268, pkt 67); z dnia 8 czerwca 2017 r., OL, C‑111/17, EU:C:2017:436, pkt 63 i przytoczone tam orzecznictwo).
48 Tymczasem fakt, że rodzic, któremu przysługuje prawo do pieczy nad dzieckiem, przemieszcza się wraz z tym dzieckiem do państwa członkowskiego innego niż państwo, w którym dziecko miało zwykły pobyt, w celu zastosowania się do decyzji o przekazaniu dotyczącej zarówno tego rodzica, jak i jego dziecka, wydanej przez właściwe organy krajowe na podstawie rozporządzenia Dublin III, nie może zostać uznany za zachowanie bezprawne w rozumieniu orzecznictwa przytoczonego w poprzednim punkcie niniejszego wyroku, które mogłoby znamionować bezprawne uprowadzenie w rozumieniu art. 2 pkt 11 rozporządzenia Bruksela II bis. Nie jest w takiej sytuacji konieczne uprzednie zweryfikowanie, czy zostały spełnione przesłanki, o których mowa w pkt 45 niniejszego wyroku, w szczególności przesłanka dotycząca przemieszczenia z naruszeniem faktycznie wykonywanego prawa do pieczy.
49 Zastosowanie się do decyzji o przekazaniu, która była wiążąca dla rodzica i dziecka, którego sprawa dotyczy, jako że w dniu przekazania – w którym to dniu nie była ona ani zawieszona, ani uznana za nieważną – miała ona charakter wykonalny, należy bowiem uznać za zwykłą konsekwencję prawną tej decyzji, z której nie można czynić zarzutu temu rodzicowi.
50 Podobnie nie można uznać, że pozostawanie na terytorium państwa członkowskiego odpowiedzialnego za rozpatrzenie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej stanowi niezgodne z prawem zachowanie, nawet po stwierdzeniu nieważności decyzji o przekazaniu, w sytuacji gdy wobec rodzica i dziecka, którego sprawa dotyczy, nie została wydana – przez organy państwa członkowskiego, które przeprowadziło przekazanie – decyzja o wtórnym przejęciu na podstawie art. 29 ust. 3 rozporządzenia Dublin III po dacie przekazania i gdy nie zezwolono im na przebywanie w tym ostatnim państwie członkowskim.
51 W takiej sytuacji zatrzymanie dziecka stanowi bowiem zwykłą konsekwencję jego sytuacji administracyjnej, która wynika z wykonalnych decyzji państwa członkowskiego, w którym miało ono zwykły pobyt.
52 Wreszcie należy dodać, że wykładnia, zgodnie z którą osoba ubiegająca się o ochronę międzynarodową, taka jak matka w sporze w postępowaniu głównym, powinna powstrzymać się od zastosowania się do decyzji o przekazaniu ze względu na to, że jej zachowanie mogłoby zostać uznane za bezprawne w myśl rozporządzenia Bruksela II bis, naruszałoby zasadę pewności prawa i zagrażałoby realizacji celów rozporządzenia Dublin III.
53 W konsekwencji na pytania pierwsze i drugie należy udzielić następującej odpowiedzi: art. 2 pkt 11 rozporządzenia Bruksela II bis należy interpretować w ten sposób, że bezprawnego uprowadzenia lub bezprawnego zatrzymania w rozumieniu tego przepisu nie może stanowić sytuacja, w której jedno z rodziców, bez zgody drugiego rodzica, zostaje – w ramach wykonania decyzji o przekazaniu wydanej przez pierwsze państwo członkowskie na podstawie rozporządzenia Dublin III – doprowadzone do zabrania dziecka z jego państwa zwykłego pobytu do innego państwa członkowskiego, a następnie do pozostania w tym drugim państwie członkowskim, gdy została stwierdzona nieważność decyzji o przekazaniu, a organy pierwszego państwa członkowskiego nie zdecydowały o wtórnym przejęciu przekazanych osób lub wydaniu im zezwolenia na pobyt.
W przedmiocie pytań od trzeciego do piątego
54 Z uwagi na odpowiedź udzieloną na dwa pierwsze pytania nie ma potrzeby udzielania odpowiedzi na pytania od trzeciego do piątego.
W przedmiocie kosztów
55 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (pierwsza izba) orzeka, co następuje:
Artykuł 2 pkt 11 rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 należy interpretować w ten sposób, że bezprawnego uprowadzenia lub bezprawnego zatrzymania w rozumieniu tego przepisu nie może stanowić sytuacja, w której jedno z rodziców, bez zgody drugiego rodzica, zostaje – w ramach wykonania decyzji o przekazaniu wydanej przez pierwsze państwo członkowskie na podstawie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 604/2013 z dnia 26 czerwca 2013 r. w sprawie ustanowienia kryteriów i mechanizmów ustalania państwa członkowskiego odpowiedzialnego za rozpatrzenie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej złożonego w jednym z państw członkowskich przez obywatela państwa trzeciego lub bezpaństwowca – doprowadzone do zabrania dziecka z jego państwa zwykłego pobytu do innego państwa członkowskiego, a następnie do pozostania w tym drugim państwie członkowskim, gdy została stwierdzona nieważność decyzji o przekazaniu, a organy pierwszego państwa członkowskiego nie zdecydowały o wtórnym przejęciu przekazanych osób lub wydaniu im zezwolenia na pobyt.
Podpisy