OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO

VERICY TRSTENJAK

przedstawiona w dniu 28 czerwca 2007 r.(1)

Sprawy połączone C‑396/05, C‑419/05 i C‑450/05

Doris Habelt,

Martha Möser,

Peter Wachter

przeciwko

Deutsche Rentenversicherung Bund

[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Sozialgericht Berlin oraz Landessozialgericht Berlin‑Brandenburg (Niemcy)]

Rozporządzenie (EWG) nr 1408/71 – Zakres stosowania – Emerytury – Kwalifikacja świadczeń oraz dopuszczalność wymogu miejsca zamieszkania – Swobodny przepływ pracowników – Eksport świadczeń z zabezpieczenia społecznego – System świadczeń dla ofiar wojny i jej skutków – Uprawnienia emerytalne wysiedlonych pochodzenia niemieckiego z Pomorza, Sudetów i Rumunii

Spis treści

I –   Wprowadzenie

II – Ramy prawne

A –   Uregulowania wspólnotowe

1)     Rozporządzenie nr 1408/71

2)     Konwencja z dnia 22 grudnia 1966 r. pomiędzy Republiką Federalną Niemiec i Republiką Austrii o zabezpieczeniu społecznym

B –   Uregulowania niemieckie

III – Postępowanie przed sądem krajowym i pytania prejudycjalne

1)     Sprawa C‑396/05

2)     Sprawa C‑419/05

3)     Sprawa C‑450/05

IV – Postępowanie przed Trybunałem

V –   Ocena prawna

A –   Sprawy C‑396/05 i C‑419/05

1)     Rozważania wstępne

2)     Możliwość stosowania przepisów dotyczących swobody przepływu pracowników

a)     Kwalifikacja jako świadczenia zabezpieczenia społecznego

i)     Podmiotowy zakres ochrony

ii)   Przedmiotowy zakres stosowania

–       Rozgraniczenie w stosunku do specjalnych świadczeń nieskładkowych

–       Rozgraniczenie w stosunku do świadczeń dla ofiar wojny i jej skutków

–       Skutki prawne oświadczenia zgodnie z art. 5 rozporządzenia nr 1408/71

3)     Ograniczenie swobody przepływu pracowników przez klauzulę zamieszkania

4)     Uzasadnienie ograniczenia swobodnego przepływu pracowników

a)     Argumentacja stron

b)     Ocena prawna

B –   Sprawa C‑450/05

1)     Pierwsza część pytania

a)     Rozważania wstępne

b)     Stosowanie rozporządzenia nr 1408/71

i)     Podmiotowy zakres stosowania i odniesienie transgraniczne

ii)   Czasowy zakres stosowania

iii) Przedmiotowy zakres stosowania

–       Argumentacja stron

–       Ocena prawna

c)     Regulacja stanowiąca odstępstwo

i)     W przedmiocie przepisów przejściowych w umowie dwustronnej z 1995 r. i w załączniku III do rozporządzenia nr 1408/71

ii)   Ograniczenie swobody przepływu pracowników

–       Utrata korzyści socjalnej

–       Naruszenie swobody przepływu pracowników

2)     Druga część pytania

VI – Wnioski

I –    

II – Wprowadzenie

1.        U podstaw niniejszych spraw połączonych leżą trzy wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożone przez Sozialgericht Berlin (sprawy C‑396/05 i C‑419/05) oraz przez Landessozialgericht Berlin‑Brandenburg (sprawa C‑450/05), w których sądy te zwracają się do Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich w trybie art. 234 ust. 1 WE o wykładnię i sprawdzenie zgodności z prawem wspólnotowym wyższego rzędu poszczególnych przepisów załączników III i VI do rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych i ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie(2) (zwanego dalej „rozporządzeniem nr 1408/71”).

2.        Sporne przepisy załączników III i VI do rozporządzenia nr 1408/71 mają na celu umożliwienie Republice Federalnej Niemiec zawierania umów międzynarodowych z Republiką Austrii lub pozostawienia w mocy krajowego ustawodawstwa w zakresie zaopatrzenia emerytalnego uchodźców i repatriantów pochodzenia niemieckiego, na które przepisy rozporządzenia nr 1408/71, a w szczególności art. 10 dotyczący eksportu świadczeń, nie powinny mieć wpływu. Pomimo pewnych różnic w sformułowaniach prawnych przepisy te stanowią w istocie, że uprawnieni muszą pogodzić się ze zmniejszeniem lub nawet utratą tych świadczeń, jeżeli zmienili miejsce zamieszkania, opuszczając terytorium Republiki Federalnej Niemiec.

3.        W stosunku do skarżących w postępowaniach przed sądami krajowymi, którzy wszyscy uznani są zgodnie z odpowiednimi przepisami niemieckimi za uchodźców narodowości niemieckiej, znalazły zastosowanie te przepisy, w związku z ich decyzją o osiedleniu się w innych państwach członkowskich Unii Europejskiej. Są oni zdania, że stanowiące odstępstwo postanowienia załączników III i VI do rozporządzenia nr 1408/71 naruszają prawo do swobodnego przemieszczania się, ustanowione w art. 18 WE, 39 WE i 42 WE, a w szczególności naruszają zasadę eksportu świadczeń zgodnie z art. 42 WE, a w związku z tym są nieważne z powodu swojej niezgodności z prawem wspólnotowym wyższego rzędu.

III – Ramy prawne

A –    Uregulowania wspólnotowe

1.      Rozporządzenie nr 1408/71

4.        Artykuł 4 rozporządzenia nr 1408/71 stanowi:

„1.      Niniejsze rozporządzenie stosuje się do wszystkich ustawodawstw odnoszących się do działów zabezpieczenia społecznego, które dotyczą:

[…]

c)       emerytur;

[…]

2.      Niniejsze rozporządzenie stosuje się do powszechnych i szczególnych systemów zabezpieczenia społecznego, składkowych i nieskładkowych, jak również do systemów dotyczących obowiązków pracodawcy lub armatora w zakresie świadczeń określonych w ust. 1.

[…]

4.      Niniejszego rozporządzenia nie stosuje się do pomocy społecznej i opieki zdrowotnej ani do systemów świadczeń dla ofiar wojny lub jej skutków, ani do systemów szczególnych dla urzędników służby cywilnej i personelu równorzędnego”.

5.        Artykuł 6 rozporządzenia nr 1408/71 stanowi:

„W ramach podmiotowego i przedmiotowego zakresu niniejszego rozporządzenia zastępuje ono, z zastrzeżeniem przepisów art. 7, 8 oraz art. 46 ust. 4, postanowienia każdej konwencji o zabezpieczeniu społecznym wiążącej:

a)       wyłącznie dwa lub więcej państw członkowskich, lub

b)       co najmniej dwa państwa członkowskie i jedno lub kilka innych państw, w przypadku których rozporządzenie nie wymaga udziału instytucji jednego z tych ostatnich państw”.

6.        Artykuł 7 tego rozporządzenia, dotyczący postanowień międzynarodowych, których nie narusza to rozporządzenie, stanowi w ust. 2 lit. c):

„przepisy umów zabezpieczenia społecznego, wymienione w załączniku III”.

7.        Części A i B załącznika III do rozporządzenia nr 1408/71 wymieniają postanowienia konwencji, które pozostają w mocy lub mają nadal zastosowanie i stanowią w pkt 35, Niemcy – Austria, lit. e):

„Artykuł 4 ust. 1 konwencji […] [z dnia 22 grudnia 1966 r. o zabezpieczeniu społecznym] w odniesieniu do ustawodawstwa, zgodnie z którym wypadki (i choroby zawodowe) występujące poza terytorium Republiki Federalnej Niemiec, a także okresy ubezpieczenia ukończone poza jej terytorium nie uprawniają do wypłaty świadczeń lub uprawniają do wypłaty świadczeń tylko w niektórych warunkach, kiedy osoby uprawnione zamieszkują poza terytorium Republiki Federalnej Niemiec, w następujących przypadkach:

i)      świadczenie zostało już wypłacone lub jest płatne dnia 1 stycznia 1994 r.;

ii)      beneficjent wybrał Austrię na miejsce zwykłego pobytu przed dniem 1 stycznia 1994 r., a wypłata rent lub emerytur należnych z tytułu ubezpieczenia emerytalno‑rentowego i wypadkowego rozpoczyna się przed dniem 31 grudnia 1994 r.;

powyższe stosuje się również do okresów pobierania innych rent i emerytur, łącznie z rentą rodzinną, które zastępują początkowe świadczenie, w przypadku gdy okresy pobierania następują po sobie bez przerw”.

8.        Artykuł 10 ust. 1 akapit pierwszy rozporządzenia nr 1408/71 stanowi:

„O ile niniejsze rozporządzenie nie stanowi inaczej, świadczenia pieniężne z tytułu inwalidztwa, starości lub dla osób pozostałych przy życiu, renty z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej oraz świadczenia z tytułu śmierci uzyskane na podstawie ustawodawstwa jednego lub kilku państw członkowskich, nie ulegają zmniejszeniu, zmianie, zawieszeniu, zniesieniu, ani przepadkowi z tego tylko powodu, że uprawniony zamieszkuje terytorium innego państwa członkowskiego niż to, w którym znajduje się instytucja zobowiązana do wypłaty świadczeń”.

9.        Artykuł 89 rozporządzenia stanowi:

„Szczególne warunki stosowania ustawodawstw niektórych państw członkowskich wymienione są w załączniku VI”.

10.      Część C, Niemcy, pkt 1 załącznika VI do rozporządzenia nr 1408/71 stanowi:

„Przepisy art. 10 rozporządzenia pozostają bez uszczerbku dla przepisów, na podstawie których wypadki (i choroby zawodowe), które nastąpiły poza terytorium Republiki Federalnej Niemiec, a także okresy ukończone poza tym terytorium, nie powodują albo powodują tylko w pewnych warunkach, wypłatę świadczeń, jeśli uprawnieni zamieszkują poza terytorium Republiki Federalnej Niemiec”.

2.      Konwencja z dnia 22 grudnia 1966 r. pomiędzy Republiką Federalną Niemiec i Republiką Austrii o zabezpieczeniu społecznym

11.      Artykuł 4 ust. 1 zdanie pierwsze konwencji pomiędzy Republiką Federalną Niemiec i Republiką Austrii o zabezpieczeniu społecznym stanowi:

„O ile niniejsza konwencja nie stanowi inaczej, przepisy prawne państwa, będącego stroną konwencji, według których powstanie uprawnień do świadczeń lub przyznanie świadczeń lub też zapłata świadczeń pieniężnych zależy od pobytu w tym kraju, nie obowiązują osób wymienionych w art. 3, przebywających na terytorium drugiego państwa, będącego stroną konwencji”.

B –     Uregulowania niemieckie

12.      Księga VI § 110 kodeksu socjalnego – ustawowego systemu ubezpieczenia emerytalno‑rentowego (zwanego dalej „SGB VI”) stanowi:

„1.   Osoby uprawnione, przebywające tylko czasowo za granicą, otrzymują za ten okres świadczenia jak osoby uprawnione, mające swój zwykły pobyt w tym kraju.

2.     Osoby uprawnione, mające swój zwykły pobyt za granicą, otrzymują te świadczenia, o ile nie stanowią inaczej poniższe przepisy o świadczeniach dla osób uprawnionych za granicą.

3.     Przepisy tego rozdziału stosuje się tylko wówczas, o ile nie stanowi inaczej prawo ponadkrajowe lub międzynarodowe”.

13.      Paragraf 113 SGB VI stanowi:

„1.      Osobiste punkty emerytalne osób uprawnionych są obliczane:

1)      na podstawie punktów emerytalnych za okresy składkowe na terytorium Republiki Federalnej Niemiec […],

Okresami składkowymi na terytorium Republiki Federalnej Niemiec są okresy składkowe, za które zostały zapłacone składki według prawa niemieckiego po dniu 8 maja 1945 r., oraz okresy składkowe, które zostały zrównane z tymi okresami w rozdziale piątym.

2.      Dodatkowe osobiste punkty emerytalne w przypadku rent sierocych osób uprawnionych oblicza się wyłącznie na podstawie okresów składkowych ukończonych na terytorium Republiki Federalnej Niemiec.

3. Osobiste punkty emerytalne osób uprawnionych, nieposiadających obywatelstwa państwa, objętego rozporządzeniem (EWG) nr 1408/71, uwzględnia się w 70%”.

14.      Paragraf 271 SGB VI stanowi:

„Okresami składkowymi na terytorium Republiki Federalnej Niemiec są również okresy, za które zgodnie z ustawami o systemie ubezpieczeń emerytalno‑rentowych Rzeszy obowiązującymi przed dniem 9 maja 1945 r. zapłacono:

1)      składki obowiązkowe za zatrudnienie lub prowadzenie działalności na własny rachunek w kraju lub

2)      składki dobrowolne za okres zwykłego pobytu w kraju lub poza terytorium obowiązywania ustaw o systemie ubezpieczeń emerytalno‑rentowych Rzeszy.

Okresami poświęconymi na wychowywanie dzieci są okresy składkowe na terytorium Republiki Federalnej Niemiec, jeżeli wychowanie dziecka miało miejsce na terytorium Republiki Federalnej Niemiec”.

15.      Paragraf 272 SGB VI stanowi:

„1.      Osobiste punkty emerytalne osób uprawnionych, posiadających obywatelstwo państwa, objętego rozporządzeniem (EWG) nr 1408/71, a które urodziły się przed dniem 19 maja 1950 r. i rozpoczęły swój zwykły pobyt za granicą przed dniem 19 maja 1990 r., oblicza się dodatkowo na podstawie:

1)      punktów emerytalnych za okresy składkowe zgodnie z Fremdrentengesetz, ograniczając wysokość punktów emerytalnych do okresów składkowych na terytorium Republiki Federalnej Niemiec,

2)      dodatku do świadczeń za okresy składkowe zgodnie z Fremdrentengesetz, ograniczając wysokość dodatku do świadczeń do okresów składkowych na terytorium Republiki Federalnej Niemiec,

3)      odliczenia punktów emerytalnych z przeprowadzonego wyrównania emerytur za okresy składkowe w oparciu o Fremdrentengesetz proporcjonalnie do części punktów emerytalnych ograniczonych zgodnie z pkt 1 oraz należnych za okresy składkowe w oparciu o Fremdrentengesetz w stosunku do całości punktów emerytalnych odpowiadających tym okresom, oraz

4)      dodatku osobistych punktów emerytalnych w przypadku rent sierocych za okresy składkowe zgodnie z Fremdrentengesetz, w stosunku wynikającym z pkt 3.

2.      Punkty emerytalne za okresy składkowe w oparciu o Fremdrentengesetz, które również należy uwzględnić zgodnie z ust. 1 na podstawie punktów emerytalnych (Wschód), są uznawane za punkty emerytalne (Wschód).

3.      Do punktów emerytalnych osób uprawnionych w rozumieniu ust. 1, które należy uwzględnić z ograniczeniem limitu punktów emerytalnych za okresy składkowe na terytorium Republiki Federalnej Niemiec, należą także okresy składkowe na terytorium Rzeszy. Przy obliczaniu punktów emerytalnych wynikających z dodatku do świadczeń z odliczenia wynikającego z wyrównania emerytur oraz z dodatku w przypadku rent sierocych należy uwzględnić okresy składkowe z terytorium Rzeszy, tak jakby chodziło o okresy składkowe w oparciu o Fremdrentengesetz”.

16.      Paragraf 14 Fremdrentengesetz (ustawy o obcych emeryturach, zwanej dalej „FRG”) stanowi:

„O ile poniższe przepisy nie stanowią inaczej, prawa i obowiązki osób uprawnionych zgodnie z tym rozdziałem wynikają z ogólnych przepisów, obowiązujących w Republice Federalnej Niemiec”.

IV – Postępowanie przed sądem krajowym i pytania prejudycjalne

1.      Sprawa C‑396/05

17.      Skarżąca w postępowaniu przed sądem krajowym, D. Habelt, urodzona w dniu 30 stycznia 1923 r. w Eulau (Jilové) w Sudetach (wówczas Czechosłowacja, obecnie Republika Czeska), obywatelka Niemiec, pracowała w okresie od stycznia 1939 r. do maja 1946 r. w Eulau. Od dnia 1 stycznia 1939 r. do 30 kwietnia 1945 r. uiszczała obowiązkowe składki do systemu ubezpieczeń emerytalno‑rentowych, a mianowicie do zakładu ubezpieczeń Rzeszy Niemieckiej dla pracowników umysłowych, który był niemiecką instytucją ubezpieczeniową po aneksji Sudetów przez Rzeszę Niemiecką. Skarżąca była zobowiązana do płacenia ubezpieczenia społecznego od dnia 5 maja 1945 r. do dnia 13 maja 1946 r. w ówczesnej Czechosłowacji. Po jej wydaleniu skarżąca mieszkała na terytorium obecnej Republiki Federalnej Niemiec.

18.      Od dnia 1 lutego 1988 r. D. Habelt pobiera emeryturę od pozwanej w postępowaniu przed sądem krajowym. Emerytura ta oparta była, poza okresami poświęconymi na wychowywanie dzieci i dobrowolnymi składkami, na obowiązkowych składkach, które były uiszczane ze względu na pracę na terytorium dzisiejszej Republiki Czeskiej pomiędzy styczniem 1939 r. a dniem 30 kwietnia 1945 r., oraz na Fremdrentenzeiten (okresach przyznawanych zgodnie z FRG) za pracę podlegającą ubezpieczeniu w ówczesnej Czechosłowacji w okresie pomiędzy dniem 5 maja 1945 r. a dniem 13 maja 1946 r.

19.      Po przeprowadzeniu się D. Habelt do Belgii w dniu 1 sierpnia 2001 r. pozwana w postępowaniu przed sądem krajowym obliczyła ponownie emeryturę skarżącej i przyznała jej ze skutkiem od dnia 1 grudnia 2001 r. miesięczną emeryturę w wysokości 204,50 DM brutto (104,56 EUR). Tym samym zmniejszyła się dotychczasowa emerytura o 438,05 DM (223,96 EUR) miesięcznie.

20.      Według pozwanej w przypadku wypłaty emerytury z ustawowego systemu ubezpieczenia emerytalno‑rentowego uprawnionemu do emerytury mającemu zwykłe miejsce zamieszkania za granicą instytucja ubezpieczenia społecznego musi uwzględnić szczególne przepisy dotyczące płatności – w tym przypadku § 113 SGB VI. Zgodnie z tym przepisem oblicza się osobiste punkty emerytalne uprawnionych do pobierania emerytury lub renty, wynikające z punktów emerytalnych za okresy składkowe uiszczane za wykonywaną pracę na terytorium Republiki Federalnej Niemiec. Są to okresy składkowe, za które były płacone składki zgodnie z ustawodawstwem Republiki Federalnej Niemiec po 1945 r., oraz zrównane z nimi w księdze VI, rozdział 5 SGB okresy składowe. Składki za okresy składkowe posiadane przez skarżącą w okresie od stycznia 1939 r. do kwietnia 1945 r. za zatrudnienie na terytorium Sudetów nie były zapłacone w związku z tym zgodnie z prawem Republiki Federalnej Niemiec, obowiązującym po 1945 r.

21.      Paragraf 271 SGB VI reguluje, które składki, uiszczone przed dniem 9 maja 1945 r. należy uznawać za okresy składkowe na terytorium Republiki Federalnej Niemiec w rozumieniu § 113 ust. 1 pkt 1 SGB VI. Zgodnie z tym przepisem okresami składkowymi na terytorium Republiki Federalnej Niemiec są również okresy, za które były płacone składki obowiązkowe za zatrudnienie lub prowadzenie działalności na własny rachunek w kraju zgodnie z ustawami o systemie ubezpieczeń emerytalno‑rentowych Rzeszy, obowiązującymi przed dniem 9 maja 1945 r. Pod pojęciem „w kraju” nie należy rozumieć terytorium obowiązywania ustaw o systemie ubezpieczeń emerytalno‑rentowych Rzeszy, lecz wyłącznie terytorium dzisiejszej Republiki Federalnej Niemiec. Tym samym składki obowiązkowe, uiszczane wprawdzie zgodnie z ustawami o systemie ubezpieczeń emerytalno‑rentowych Rzeszy za zatrudnienie lub prowadzenie działalności na własny rachunek na terytorium ówczesnej Rzeszy Niemieckiej, ale poza terytorium obecnej Republiki Federalnej Niemiec, nie są składkami uiszczanymi na jej terytorium. Składki uiszczone przez D. Habelt, zgodnie z przepisami ustawy o systemie ubezpieczeń emerytalno‑rentowych na terytorium Rzeszy Niemieckiej od stycznia 1939 r. do kwietnia 1945 r. – stosując § 271 SGB VI – nie są okresami składkowymi na terytorium Republiki Federalnej Niemiec, ponieważ terytorium Sudetów nie znajduje się na terytorium dzisiejszej Republiki Federalnej Niemiec.

22.      Po przystąpieniu Republiki Czeskiej do Unii Europejskiej nie wynikła żadna zmiana. Zgodnie z pkt 1 części D (wcześniejsza część C) Niemcy, załącznika VI do rozporządzenia nr 1408/71 nie można zapłacić żadnego świadczenia w państwie członkowskim, wynikającego z punktów emerytalnych za okresy składkowe ukończone na terytorium Rzeszy Niemieckiej oraz za okresy zgodnie z Fremdrentengesetz.

23.      D. Habelt wniosła skargę do sądu krajowego w dniu 23 marca 2002 r. Sąd krajowy jest zdania, że okoliczności faktyczne postępowania przed tym sądem objęte są podmiotowym, przedmiotowym i czasowym zakresem obowiązywania rozporządzenia nr 1408/71. Ze względu na to, że sąd nie znalazł żadnego uzasadnienia dla będącego przedmiotem sporu ograniczenia zasady eksportu świadczeń emerytalno-rentowych przez pkt 1 części D załącznika VI, postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:

„Czy przepis części D (wcześniej część C) Niemcy, pkt 1 załącznika VI do rozporządzenia nr 1408/71 jest zgodny z prawem wspólnotowym wyższego rzędu, a w szczególności z zasadą swobodnego przemieszczania się – w tym przypadku: z zasadą eksportu świadczeń, o której stanowi art. 42 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską w zakresie, w jakim przepis ten wyłącza wypłatę emerytury lub renty, wynikającą z okresów składkowych ukończonych na terytorium Rzeszy Niemieckiej?”.

2.      Sprawa C‑419/05

24.      Skarżąca w postępowaniu przed sądem krajowym, M. Möser, obywatelka niemiecka, urodzona w dniu 2 stycznia 1923 r. w Pniewie (Polska), uciekła w 1946 r. z ówczesnej rosyjskiej strefy okupacyjnej i osiedliła się na terytorium dzisiejszej Republiki Federalnej Niemiec. Od dnia 1 lutego 1988 r. pobiera od pozwanej w postępowaniu przed sądem krajowym emeryturę, której podstawą obliczenia stanowiły między innymi okresy składek obowiązkowych za okres od dnia 1 kwietnia 1937 r. do dnia 1 lutego 1945 r. za pracę na Pomorzu na terytorium Rzeszy Niemieckiej w granicach z 1937 r. (dzisiejsza Polska).

25.      Po przeprowadzeniu się skarżącej do Hiszpanii w dniu 1 lipca 2001 r. emerytura została na nowo ustalona ze skutkiem od dnia 1 września 2001 r. Obniżenie emerytury o 143,15 EUR miesięcznie uzasadniono tym, że okresy składkowe spełnione poza terytorium Republiki Federalnej Niemiec, nie mogą zostać uwzględnione, ponieważ skarżąca mieszka za granicą. Od dnia 1 czerwca 2004 r. M. Möser mieszka w Wielkiej Brytanii.

26.      Po wielokrotnych upomnieniach o rozstrzygnięcie w przedmiocie zażaleń M. Möser wniosła w dniu 17 maja 2002 r. do sądu krajowego skargę na bezczynność. Decyzją z dnia 14 lipca 2003 r. pozwana w postępowaniu przed sądem krajowym odrzuciła zażalenie skarżącej.

27.      W dniu 9 sierpnia 2003 r. skarżąca zwróciła się do sądu krajowego o uchylenie decyzji z dnia 14 lipca 2003 r. Sąd, mając na względzie sprawę C‑396/05 oraz po stwierdzeniu, że skarżąca nie ma prawa do wypłaty emerytury z polskiego systemu emerytalnego, postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z tym samym pytaniem prejudycjalnym jak w sprawie C‑369/05.

3.      Sprawa C‑450/05

28.      P. Wachter, skarżący w postępowaniu przed sądem krajowym, urodził się w 1936 r. w Rumunii. Posiada on obywatelstwo austriackie i jest uznany za uchodźcę w rozumieniu federalnej ustawy o przesiedlonych i uchodźcach (Bundesvertriebenengesetz). W 1970 r. przeprowadził się on z Rumunii do Austrii, gdzie mieszka od tamtego czasu. W listopadzie 1995 r. pozwana w postępowaniu przed sądem krajowym uznała posiadane przez P. Wachtera okresy składkowe i okresy zatrudnienia w Rumunii między wrześniem 1953 r. i październikiem 1970 r. za okresy składek obowiązkowych zgodnie z ustawą FRG.

29.      W czerwcu 1999 r. P. Wachter, ze względu na ukończenie 63. roku życia, złożył wniosek o wypłatę emerytury od dnia 1 sierpnia 1999 r. Wniosek ten został oddalony, ponieważ nie może zostać wypłacona emerytura za granicę z okresów składkowych na podstawie FRG. Rozporządzenia wspólnotowe, które miałyby zastąpić konwencję o zabezpieczeniu społecznym zawartą między Austrią i Niemcami, także na to nie pozwalają.

30.      Po oddaleniu skargi wniesionej na tę decyzję do Sozialgericht Berlin skarżący podniósł w odwołaniu, że zgodnie z dwustronną konwencją o zabezpieczeniu społecznym z 1966 r. zawartą pomiędzy Niemcami i Austrią był on, jako mieszkający w Austrii Austriak, zrównany w prawach do dnia 31 grudnia 1993 r. z Niemcem, mieszkającym w Niemczech. Jako że konwencja ta została zastąpiona w dniu 1 stycznia 1994 r. przez rozporządzenie nr 1408/71, obowiązuje ustanowiona w konwencji zasada równości terytorialnej, jednakże z ograniczeniami (części A i B, tu pkt 35, Niemcy‑Austria, lit. e) załącznika III oraz część C, Niemcy, pkt 1 załącznika VI do rozporządzenia nr 1408/71), z czego wynika, że został on postawiony w gorszej pozycji prawnej z naruszeniem zasady swobody przemieszczania się.

31.      Sąd krajowy wywodzi, że art. 4 ust. 1 zdanie pierwsze dwustronnej konwencji o zabezpieczeniu społecznym z 1966 r. pomiędzy Niemcami i Austrią dawał prawo do wypłaty emerytur i rent za granicę, które odnosiły się do okresów składkowych zgodnie z FRG. Tym samym postanowiono jego zdaniem o zasadzie nieograniczonej równości terytorialnej, ponieważ wspomniana konwencja wykluczała zastosowanie przepisów prawa niemieckiego, pozostających w sprzeczności z odpowiednim eksportem świadczeń z zabezpieczenia społecznego (§ 110 ust. 2, § 113 ust. 1 i § 272 SGB VI). Sąd krajowy ma wątpliwości, czy zasadnicze zastąpienie wszystkich dwustronnych konwencji przez stosowanie rozporządzenia nr 1408/71 w odniesieniu do Austrii od dnia 1 stycznia 1994 r. jest zgodne z prawem do swobodnego przemieszczania się w rozumieniu art. 39 WE i 42 WE.

32.      Według sądu krajowego rozporządzenie nr 1408/71 zawiera wprawdzie w art. 10 zasadę równości terytorialnej, jednakże traci ona ponownie moc obowiązującą przez przepisy części C (obecnie część D), Niemcy, pkt 1 załącznika VI w zakresie okresów składkowych na terytorium Rzeszy Niemieckiej, lub okresów składkowych, podlegających FRG. Jednakże w tym zakresie obowiązuje postanowienie o charakterze wyjątkowym – właśnie w odniesieniu do art. 4 ust. 1 zdanie pierwsze konwencji z 1966 r. między Niemcami i Austrią. W  częściach A i B załącznika III wymienione są postanowienia konwencji o zabezpieczeniu społecznym, obowiązujące bez naruszenia przepisów art. 6 rozporządzenia (część A), tj. dalej obowiązujące postanowienia konwencji, których zakres obowiązywania nie obejmuje wszystkich osób, w stosunku do których stosuje się rozporządzenie (część B). Skarżący nie spełnia jednak warunków, aby móc się powołać na wspomnianą konwencję.

33.      Z tego względu przepisy te mogłyby, przynajmniej w tych okolicznościach, jak w postępowaniu przed sądem krajowym, naruszać prawo do swobodnego przemieszczania się (art. 18 WE, 39 WE i 42 WE), a w szczególności zasadę eksportu świadczeń według art. 42 WE, gdyż w przypadku skarżącego mogą one spowodować, że jego emerytura nie zostanie wypłacona w innym państwie członkowskim, ponieważ opiera się ona wyłącznie na okresach podlegających FRG.

34.      W tych okolicznościach sąd krajowy postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:

„Czy pkt 35 lit. e) odpowiednio części A i B Niemcy – Austria załącznika III do rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 oraz pkt 1 części C Niemcy załącznika VI do tego rozporządzenia jest zgodny z prawem wspólnotowym wyższego rzędu, w szczególności z zasadą swobodnego przemieszczania się określoną w art. 39 WE w związku z art. 42 WE?”.

35.      Pismem z dnia 2 lutego 2006 r. sąd krajowy doprecyzował pytanie prejudycjalne w następujący sposób:

„1.      Przez punkt 35 lit. e) części A i B Niemcy – Austria załącznika III do rozporządzenia nr 1408/71 – pkt 83 po nowym przenumerowaniu załączników do rozporządzenia nr 1408/71 w związku z rozszerzeniem Unii Europejskiej w dniu 1 maja 2004 r. – rozumiemy wersję obowiązującą do wejścia w życie w dniu 5 maja 2005 r. rozporządzenia WE nr 647/2005. Regulacja zawarta w załączniku odpowiada art. 14 ust. 2 lit. b) niemiecko‑austriackiej konwencji z dnia 4 października 1995 r. (BGBl. 1998 II, str. 313 – weszła w życie w dniu 1 października 1998 r. (publikacja BGBl. 1998 II, str. 2544) – do której odnosi się logicznie pytanie prejudycjalne, jeżeli chodzi o odpowiednią sytuację prawną w 1999 r. (zdarzenie ubezpieczeniowe ukończenia 63. roku życia).

2.      Punkt 1 części C Niemcy załącznika VI do rozporządzenia nr 1408/71 odpowiada pkt 1 części D Niemcy załącznika VI do rozporządzenia nr 1408/71 po przenumerowaniu w związku z rozszerzeniem Unii Europejskiej w dniu 1 maja 2004 r.”.

V –    Postępowanie przed Trybunałem

36.      Prezes Trybunału w dniu 6 grudnia 2005 r. postanowił połączyć sprawy C‑396/05 i C‑419/05 oraz w dniu 27 stycznia 2006 r. te sprawy ze sprawą C‑450/05.

37.      Skarżąca w postępowaniu przed sądem krajowym w sprawie C‑419/05, pozwana w postępowaniu przed sądem krajowym, rządy niemiecki i włoski oraz Komisja przedstawiły pisemne uwagi zgodnie z art. 23 statutu Trybunału Sprawiedliwości.

38.      Na rozprawie, która odbyła się w dniu 6 marca 2007 r., pełnomocnik procesowy skarżącej w postępowaniu przed sądem krajowym w sprawie C‑419/05 oraz pełnomocnicy pozwanej w postępowaniu przed sądem krajowym, rządu niemieckiego oraz Komisji złożyli ustne wyjaśnienia.

VI – Ocena prawna

A –     Sprawy C‑396/05 i C‑419/05

1.      Rozważania wstępne

39.      Zwracając się do Trybunału w swoich tak samo brzmiących pytaniach Sozialgericht Berlin dąży do ustalenia, czy przepis pkt 1 części D Niemcy w załączniku VI do rozporządzenia nr 1408/71 jest zgodny z prawem wspólnotowym wyższego rzędu.

40.      Jak już na wstępie wspomniano, ów przepis wtórnego prawa wspólnotowego ma na celu umożliwienie Republice Federalnej Niemiec zachowania krajowych przepisów prawnych SGB VI, na podstawie których mieszkańcy pochodzenia niemieckiego z terytoriów wschodnich ówczesnej Rzeszy Niemieckiej, nienależących do terytorium obecnej Republiki Federalnej Niemiec, jako uchodźcy w rozumieniu § 1 Bundesvertriebenengesetz (federalnej ustawy o przesiedlonych i uchodźcach, zwanej dalej „BVFG”), mogą wywodzić roszczenia o wypłatę emerytury. Ten przepis prawa wtórnego, zgodnie z jednomyślną opinią uczestników procedury odesłania prejudycjalnego, obejmuje ponadto owe przepisy SGB VI, zgodnie z którymi nie można przenosić za granicę powstałych w myśl tej ustawy roszczeń emerytalno-rentowych. Tym samym pkt 1 części D Niemcy załącznika VI do rozporządzenia nr 1408/71 należy rozumieć jako przepis, który wyłącza z przedmiotowego zakresu stosowania tego rozporządzenia dokładnie określoną dziedzinę i zastrzega ją do właściwości prawa Republiki Federalnej Niemiec.

41.      Tym samym nie ma zastosowania w szczególności ustanowione w art. 10 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71 uchylenie klauzul zamieszkania(3), które zabrania państwom członkowskim zmniejszania lub znoszenia emerytalnych świadczeń pieniężnych, uzyskanych na podstawie ustawodawstwa jednego z państw członkowskich, z tego tylko powodu, że uprawniony zamieszkuje terytorium innego państwa członkowskiego niż to, gdzie znajduje się instytucja zobowiązana do wypłaty świadczeń(4).

42.      Eksport świadczeń z zabezpieczenia społecznego nie stanowi jednak w żadnym przypadku zasady, która byłaby oparta wyłącznie na prawie wtórnym. Artykuł 10 ust. 1 stanowi raczej wykonanie obowiązku koordynacji, o którym stanowi art. 42 lit. b) WE, zgodnie z którym należy zagwarantować wypłatę świadczeń osobom, mającym miejsce zamieszkania na terytorium jednego z państw członkowskich i uprawnionym do tych świadczeń na podstawie systemu zabezpieczenia społecznego jednego lub kilku państw członkowskich. Zasada eksportu świadczeń pieniężnych z zabezpieczenia społecznego, jak wynika z podstawy prawnej prawa pierwotnego art. 42 lit. b) WE, ma zatem na celu, poprzez zakaz stosowania sprzecznych z nim przepisów krajowych, wykluczenie ryzyka utraty praw do świadczeń pieniężnych, w związku z opuszczeniem jednego państwa członkowskiego, po to by osiedlić się w innym, a tym samym umożliwienie pracownikom skorzystanie ze swobody przemieszczania się, gwarantowanej przez prawo wspólnotowe(5).

43.      Ze względu na znaczenie art. 42 lit. b) WE dla realizacji swobodnego przepływu pracowników należy zgodzić się z Komisją w jej ocenie, że pytanie prejudycjalne Sozialgericht Berlin dotyczy ogólnie zgodności pkt 1 części D Niemcy załącznika VI z przepisami prawa pierwotnego, dotyczącymi swobodnego przepływu pracowników, włączając w to art. 42 WE i 39 WE, chociaż centralne znaczenie w odpowiedzi na pytanie prejudycjalne ma z mojego punktu widzenia także zasada eksportu świadczeń.

2.      Możliwość stosowania przepisów dotyczących swobody przepływu pracowników

a)      Kwalifikacja jako świadczenia zabezpieczenia społecznego 

44.      Zasada eksportu świadczeń z zabezpieczenia społecznego w rozumieniu art. 42 lit. b) WE została skonkretyzowana i rozgraniczona przez prawodawcę wspólnotowego w rozporządzeniu nr 1408/71 w zakresie jej przedmiotowego zakresu zastosowania w ten sposób, że nie wszystkie świadczenia systemów zabezpieczenia społecznego podlegają transferowi i mogą być transferowane, lecz tylko te kategorie, które są wymienione w art. 10 ust. 1 i w głównym przepisie art. 4 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71(6). Zgodnie z art. 4 ust. 1 lit. c) świadczenia emerytalne są objęte przedmiotowym zakresem stosowania rozporządzenia. Ograniczenie wymogu eksportu świadczeń wynika dla specjalnych świadczeń nieskładkowych z art. 4 ust. 2a. Rozporządzenie nie ma natomiast wyraźnie zastosowania zgodnie z art. 4 ust. 4 do systemów świadczeń dla ofiar wojny i jej skutków.

i)      Podmiotowy zakres ochrony

45.      Strony skarżące, wnosząc w postępowaniu przed Sozialgericht Berlin swoje roszczenia emerytalne wobec pozwanej, są w tym względzie objęte podmiotowym zakresem ochrony rozporządzenia. Do chronionego kręgu osób, zgodnie z art. 2 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71, należą nie tylko pracownicy najemni w ścisłym tego słowa znaczeniu, lecz także emeryci i renciści, to znaczy, wcześniejsi pracownicy, pod warunkiem że są objęci ustawowym systemem ubezpieczeń emerytalno‑rentowych(7). Warunek ten jest spełniony, ponieważ w przypadku stron skarżących chodzi o byłych pracowników w wieku emerytalnym, których przynależność do niemieckiego systemu zabezpieczenia społecznego nie jest kwestionowana przez żadną ze stron uczestniczących w postępowaniu. Natomiast konkretne zakwalifikowanie przedmiotowych świadczeń pieniężnych do katalogu świadczeń art. 4 ust. 1 pozostaje kwestią otwartą.

ii)    Przedmiotowy zakres stosowania

46.      Artykuł 4 ust. 1 ogranicza się do wyliczenia określonych kategorii świadczeń zabezpieczenia społecznego, całkowicie pomijając definicję prawną. Orzecznictwo zdefiniowało te kategorie bliżej i wskazało przy tym, że nie można ich interpretować, biorąc za podstawę odpowiednie kryteria prawa krajowego, lecz należy je raczej określić z punktu widzenia prawa wspólnotowego. W konsekwencji należy uzależnić zakwalifikowanie świadczenia do zakresu zabezpieczenia społecznego od jego bezpośredniego odniesienia do systemu zabezpieczenia społecznego danego państwa członkowskiego, który należy ocenić odpowiednio do celów i przesłanek przyznania(8). Innymi słowy kwalifikacja świadczenia pieniężnego państwa członkowskiego jako świadczenia z zabezpieczenia społecznego w rozumieniu art. 4 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71 zależy głównie od celu i od podstawy obliczenia każdego świadczenia(9).

47.      Rząd niemiecki i pozwana w postępowaniu przed sądem krajowym stoją na stanowisku, że sporne emerytury należy zakwalifikować jako systemy świadczeń dla ofiar wojny, które nie wchodzą do zakresu stosowania rozporządzenia nr 1408/71. Wskazują oni w tym zakresie przede wszystkim wyroki w sprawach Fossi(10) i Tinelli(11), w których Trybunał stwierdził, że renty z tytułu wypadku i renty inwalidzkie, oparte na okresach ubezpieczeniowych powstałych przed 1945 r. poza terytorium Republiki Federalnej Niemiec, nie należy uznawać za należące do zakresu zabezpieczenia społecznego. Trybunał oparł ten wniosek na następujących motywach: po pierwsze nie ma już właściwych dla tamtego okresu instytucji ubezpieczeniowych, po drugie niemiecki przepis łagodzi tylko trudne przypadki, powstałe w związku z narodowo‑socjalistycznymi rządami i drugą wojną światową, a po trzecie zapłata świadczenia dla własnych obywateli, zamieszkujących za granicą, ma charakter decyzji uznaniowej.

48.      Zdaniem rządu niemieckiego i pozwanej przepisy krajowe zawarte w SGB VI mają na celu sprostanie trudnym przypadkom, wynikającym z faktu, że instytucje prawa zabezpieczenia społecznego zostały rozwiązane wskutek zmian terytorialnych i migracji ludności podczas i po zakończeniu drugiej wojny światowej, a roszczeń nie można już zaspokoić. Reichversicherungsanstalt für Angestellte (zakład ubezpieczeń społecznych Rzeszy Niemieckiej dla pracowników umysłowych) po upadku Rzeszy został zawieszony, a w 1953 r. rozwiązany. Z tego względu nie można obecnie już zaspokoić roszczeń wobec tej niemieckiej instytucji ubezpieczeniowej.

49.      Zarówno Komisja, jak i rząd włoski oraz skarżąca w sprawie C‑419/05 i sąd krajowy stoją natomiast na stanowisku, że sporne świadczenia emerytalne nie są specjalnymi świadczeniami nieskładkowymi w rozumieniu art. 4 ust. 2a ani świadczeniami dla ofiar wojny w rozumieniu art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1408/71, lecz świadczeniami, które należy zakwalifikować do katalogu świadczeń emerytalnych i świadczeń dla pozostałych przy życiu w rozumieniu art. 4 ust. 1 lit. c) i d), a tym samym do zakresu zabezpieczenia społecznego.

50.      Moim zdaniem należy przyjąć drugie stanowisko. Wypłaty spornych świadczeń emerytalnych, wynikające z SGB VI, nie stanowią specjalnych świadczeń nieskładkowych w rozumieniu art. 4 ust. 2a, ani świadczeń dla ofiar wojny w rozumieniu art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1408/71.

–       Rozgraniczenie w stosunku do specjalnych świadczeń nieskładkowych

51.      Orzecznictwo definiuje świadczenie specjalne w rozumieniu art. 4 ust. 2a przez jego cel. Powinno ono zastępować lub uzupełniać świadczenie zabezpieczenia społecznego i posiadać cechy pomocy społecznej uzasadnionej względami gospodarczymi i społecznymi oraz powinno być przyznawane na podstawie uregulowań ustalających obiektywne kryteria(12). Co do nieskładkowego charakteru Trybunał uważa, że decydującym kryterium w tym względzie jest sposób faktycznego finansowania świadczenia. Trybunał bada, czy to finansowanie jest zapewnione bezpośrednio lub pośrednio ze składek na ubezpieczenie społeczne czy ze środków publicznych(13).

52.      Jak słusznie zauważa Komisja i sąd krajowy w sprawach C‑395/05 oraz C‑419/05, świadczenia z okresów składkowych ukończonych na terytorium Rzeszy Niemieckiej nie mogą być traktowane z tego względu jako nieskładkowe świadczenia specjalne, wyłączone z nakazu eksportu, w rozumieniu art. 4 ust. 2a, ponieważ podstawą zapłaty za okresy składkowe ukończone na terytorium Rzeszy Niemieckiej jest właśnie fakt, że wcześniejsze składki zostały zapłacone do ustawowego niemieckiego systemu ubezpieczeń emerytalno‑rentowych. Powyższe wynika także z sytuacji faktycznej i prawnej w postępowaniu przed sądem krajowym, gdyż z postanowień odsyłających w sprawach C‑396/05 i C‑419/05 wynika jednoznacznie, że obie skarżące w dobrej wierze płaciły składki do ówczesnej instytucji ubezpieczeniowej, co powoduje związanie Trybunału tym ustaleniem sądu krajowego.

53.      Zgodnie z wyjaśnieniami sądu krajowego w sprawach C‑396/05 i C‑419/05 uznanie okoliczności, że składki zostały uiszczone w przeszłości, było również powodem, dla którego okresy składkowe ukończone na terytorium Rzeszy Niemieckiej zostały przez Fremdrenten‑ und Auslandrenten‑ Neuregelunsgesetz (ustawę na nowo regulującą renty obce i zagraniczne) z dnia 25 lutego 1960 r. wyłączone z Fremdrentenrecht (prawa o obcym prawie rentowym) i przejęte do ogólnych przepisów, a mianowicie Reichversicherungsordnung (rozporządzenia Rzeszy w sprawie ubezpieczeń, zwanego dalej „RVO”, § 1250) oraz Angestelltenversicherunsgesetz (ustawy o ubezpieczeniu społecznym pracowników, zwanej dalej „AVG”, § 27), powodując, że obecnie znajdują się one w ogólnych przepisach, a mianowicie SGB VI.

54.      Dalsza przesłanka zakwalifikowania do systemu świadczeń zabezpieczenia społecznego zgodnie z art. 4 ust. 1, a tym samym przeciwko umieszczeniu w kategorii specjalnych świadczeń nieskładkowych w rozumieniu art. 4 ust. 2a rozporządzenia nr 1408/71 wynika z samego rodzaju finansowania. Jak zwróciły na to uwagę Komisja i sąd krajowy, świadczenia z okresów składkowych ukończonych na terytorium Rzeszy Niemieckiej, takie jak emerytury, opierające się na okresach ukończonych na terytorium dzisiejszej Republiki Federalnej Niemiec, nie są finansowane z dopłat federalnych zgodnie z § 213 SGB VI(14), lecz zgodnie z procedurą rozdziału określoną w § 153 SGB VI(15). Oznacza to, że ubezpieczeni wykonujący obecnie działalność zawodową finansują swoimi składkami emerytury tych, którzy wcześniej uiszczali składki.

55.      Argumenty te przemawiają za tym, że system świadczeń wynikających z okresów składkowych ukończonych na terytorium Rzeszy Niemieckiej należy postrzegać jako część niemieckiego systemu emerytalno‑rentowego. Tym samym możliwość zakwalifikowania do kategorii specjalnych świadczeń nieskładkowych zgodnie z art. 4 ust. 2a rozporządzenia nr 1408/71 jest wyłączona.

–       Rozgraniczenie w stosunku do świadczeń dla ofiar wojny i jej skutków

56.      W zakresie preferowanej przez rząd niemiecki i pozwaną klasyfikacji świadczeń z okresów składkowych ukończonych na terytorium Rzeszy Niemieckiej jako części systemu świadczeń dla ofiar wojny i jej skutków, zgodnie z art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1408/71 należy wskazać, że postanowienie to, podobnie jak art. 4 ust. 2a stanowi przepis będący odstępstwem, który należy interpretować stosownie do utrwalonego orzecznictwa Trybunału w świetle art. 42 WE, którego celem jest ustanowienie swobodnego przepływu pracowników migrujących w jak najszerszym zakresie(16). Cel art. 39 WE, 40 WE i 42 WE nie zostałby osiągnięty, gdyby pracownicy, korzystający ze swojego prawa do swobodnego przemieszczania się, traciliby korzyści zabezpieczenia społecznego, które zapewniają im przepisy państwa członkowskiego(17), a w szczególności jeżeli korzyści te odpowiadają opłaconym przez nich składkom(18). Wprawdzie prawodawca wspólnotowy może przyjąć przepisy stanowiące odstępstwa od zasady eksportu świadczeń zabezpieczenia społecznego, jednak te przepisy o charakterze wyjątkowym jak art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1408/71 należy interpretować ściśle(19).

57.      W konsekwencji Trybunał uznał tylko w szczególnych przypadkach świadczenia państw członkowskich za systemy świadczeń dla ofiar wojny i jej skutków. Obok już wspomnianych wyroków w sprawach Fossi(20) i Tinelli(21) należy wymienić wyroki w sprawach Gillard(22) i Baldinger(23), w których chodziło o wypłaty odszkodowań Belgii i Austrii dla ich własnych obywateli, którzy dostali się do niewoli podczas wojny, w uznaniu ich usług oddanych krajowi i znoszenia długiego okresu niewoli. Ze ścisłego związku z wydarzeniami wojennymi w obu sprawach wynikał charakter odszkodowawczy zapłaty. Natomiast w niniejszych postępowaniach przed sądem krajowym nie można w sposób oczywisty wyciągnąć takiego wniosku, tym bardziej że w przypadku spornych świadczeń nie chodzi o typowe odszkodowania wojenne, lecz o zwykłe emerytury.

58.      Chciałabym zauważyć, że wbrew stanowisku rządu niemieckiego stosowanie zasad ustanowionych w wyrokach w sprawach Fossi i Tinelli do niniejszych spraw wydaje się nieprawidłowe, ponieważ, jak słusznie zauważa sąd krajowy, Trybunał w każdej z tych spraw zajmował się przypadkami obcych emerytur według FRG, a nie przypadkami objętymi zakresem stosowania SGB VI, co stanowi inną okoliczność będącą podstawą rozstrzygnięcia. Moim zdaniem należy dokonać rozróżnienia między Fremdrentenzeiten (okresami przyznawanymi zgodnie z FRD), ukończonymi z uwzględnieniem okresów składkowych w obcym, tzn. nie niemieckim systemie, a okresami składkowymi ukończonymi na terytorium Rzeszy Niemieckiej, w przypadku których składki były opłacane do niemieckiej instytucji. Ze względu na to, że w niniejszym przypadku chodzi o te drugie okresy, wydaje mi się, że konieczne jest dokładne zbadanie przesłanek art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1408/71.

59.      Nie jest przekonujące powołanie się niemieckiego rządu i pozwanej na domniemany charakter odszkodowawczy świadczeń wynikających z okresów składkowych ukończonych na terytorium Rzeszy Niemieckiej, ponieważ uznanie za okresy składkowe nie opiera się na fakcie, że miała miejsce wojna, lecz na tym, że – jak to już ustalono – składki płacono w przeszłości do niemieckiej instytucji ubezpieczeniowej. Powodem wypłaty emerytury nie może być z tego względu decyzja czysto uznaniowa Republiki Federalnej Niemiec, mająca na celu wywiązanie się z jej historycznej odpowiedzialności wobec ofiar reżimu narodowosocjalistycznego, lecz realizacja prawnie określonej okoliczności, opisanej w niemieckim prawie emerytalno‑rentowym, w szczególności w SGB VI.

60.      Należy również odrzucić uzasadnienie rządu niemieckiego i pozwanej, zgodnie z którym sporne wypłaty świadczeń emerytalnych stanowią świadczenia odszkodowawcze dla płatników składek za spowodowane wojną zniknięcie ówczesnej instytucji ubezpieczeniowej na obszarach wschodnich Rzeszy Niemieckiej. Ponieważ niniejsze uzasadnienie odnosi się do dawnego Reichsversicherungsanstalt (zakładu ubezpieczeniowego Rzeszy Niemieckiej) jako wówczas właściwej instytucji ubezpieczeniowej, to należy w tym miejscu podnieść zarzut, że nie zmienia to faktu, że składki były bezspornie uiszczane do państwowej instytucji ubezpieczeniowej. W związku z tym należy przychylić się do argumentacji rządu włoskiego, który uważa, że nie może to stanowić żadnej różnicy, czy strony skarżące miały swoje miejsce zamieszkania na terytorium Rzeszy Niemieckiej (Pomorze), czy na terytorium anektowanego terytorium (terytorium Sudetów). Decydujący jest wyłącznie fakt, że składki były płacone do Reichsversicherungsanstalt.

61.      Moim zdaniem pozbawienie instytucji ubezpieczeniowej jej infrastruktury wskutek terytorialnego rozdzielenia Pomorza i terytorium Sudetów od Rzeszy Niemieckiej jest bez znaczenia dla oceny przedłożonych spraw, zważywszy, że modyfikacja w odniesieniu do środków materialnych i zatrudnionych pracowników zakładu ubezpieczeniowego, nawet spowodowana skutkami wojny, nie ma wpływu na jego osobowość prawną(24). Należy również zgodzić się z argumentacją sądu krajowego w sprawach C‑396/05 i C‑419/05, zgodnie z którą to, jaki kapitał instytucja ubezpieczeniowa wcześniej zebrała i czy kapitał ten przykładowo zaginął na skutek wojny, nie ma znaczenia. Z mojego punktu widzenia decydująca jest kwestia, czy Reichsversicherungsanstalt istniał dalej jako zorganizowana jednostka administracyjna po zakończeniu wojny.

62.      Rząd niemiecki i pozwana podnoszą w swoich pismach, że Rentenversicherung Bund (federalna instytucja ubezpieczenia emerytalno-rentowego) jest wprawdzie następcą funkcjonalnym, jednak nie jest następcą prawnym Reichsversicherungsanstalt. Rząd niemiecki na zapytanie Trybunału sprecyzował na rozprawie tę argumentację w ten sposób, że przejęcie funkcji różni się w swoim znaczeniu od następstwa prawnego tym, że następca funkcjonalny nie przejmuje zobowiązań. Abstrahując od niejasności, które wiążą się z zastosowaniem takiego pojęcia, uważam w tych okolicznościach tezę tę za niezrozumiałą, biorąc pod uwagę ustalenia sądu krajowego. Z postanowień odsyłających w sprawach C‑396/05 i C‑419/05 można mianowicie wyciągnąć wniosek, że Reichsversicherungsanstalt wprawdzie już nie istnieje, miał jednak swoją siedzibę w Berlinie, a więc na terytorium obecnej Republiki Federalnej Niemiec, a jego majątek (np. nieruchomości gruntowe i budynki administracyjne) przeszedł na własność pozwanej. W związku z tym nie można zgodzić się z wyjaśnieniami rządu niemieckiego i pozwanej, dotyczącymi częściowego zniknięcia Reichsversicherungsanstalt na ówczesnych terenach wschodnich. Gdyby przychylono się do opinii prawnej rządu niemieckiego w zakresie rzekomego zniknięcia Reichsversicherungsanstalt, należałoby raczej wyjść z założenia, jak słusznie zauważa rząd włoski, że instytucja ubezpieczeniowa znikła w całości, tzn. nie tylko dla tych ubezpieczonych, którzy mieszkali na ówczesnych obszarach wschodnich, lecz także dla tych, którzy byli w niej ubezpieczeni i mieli swoje miejsce zamieszkania na terytorium obecnej Republiki Federalnej Niemiec. Sporny przepis krajowy nie dotyczy jednak ostatniej wymienionej kategorii osób, chociaż w obydwu przypadkach opłacono składki.

63.      W związku z tym zapłata emerytury z okresów składkowych ukończonych na terytorium Rzeszy Niemieckiej nie może mieć jakiegokolwiek charakteru odszkodowawczego. Zatem nie chodzi tu o świadczenie z systemu świadczeń dla ofiar wojny zgodnie z art. 4 ust. 4, lecz, stosownie do jego określonego celu, finansowania i warunków jego przyznania, o świadczenie z zabezpieczenia społecznego zgodnie z art. 4 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71.

–       Skutki prawne oświadczenia zgodnie z art. 5 rozporządzenia nr 1408/71

64.      Wniosek ten jest poparty oświadczeniem, które wydała Republika Federalna Niemiec zgodnie z art. 5 rozporządzenia nr 1408/71, w którym wymieniła w pkt I.3.a) Sozialgesetzbuch (kodeksu socjalnego) księgę szóstą z dnia 18 grudnia 1989 r. jako przepisy i systemy w rozumieniu art. 4 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71(25). Uwzględnienie okresów składkowych z terytorium Rzeszy Niemieckiej przy obliczaniu emerytury wynika z przepisu ustawy, a mianowicie z § 247 ust. 3 akapit pierwszy SGB VI, zgodnie z którym okresami składkowymi są także okresy, za które zapłacono składki obowiązkowe (obowiązkowe okresy składkowe) lub dobrowolne zgodnie z ustawami o systemie zabezpieczenia społecznego Rzeszy Niemieckiej.

65.      Jeżeli państwo członkowskie wymieniło w oświadczeniu przepis zgodnie z art. 5 rozporządzenia nr 1408/71, to wynika z tego w sposób bezwzględny, że świadczenia wymienione w tym przepisie są świadczeniami z zabezpieczenia społecznego w rozumieniu art. 4 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71(26). Zgłoszone świadczenia są wówczas objęte przedmiotowym zakresem stosowania rozporządzenia(27). Z prawnego punktu widzenia zgłoszenie oznacza zobowiązanie państw członkowskich, tym samym są one zobowiązane przestrzegać swoich oświadczeń(28).

3.      Ograniczenie swobody przepływu pracowników przez klauzulę zamieszkania

66.      Spełnienie warunków art. 4 ust. 1 pociąga za sobą skutek prawny z art. 10 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71, który zabrania państwom członkowskim stosowania przepisów krajowych, które przewidują uszczuplenie emerytalnych świadczeń pieniężnych w przypadku wyprowadzania się osób uprawnionych do innego państwa członkowskiego. Ta tak zwana zasada uchylenia klauzuli zamieszkania nie obowiązuje jednak bez ograniczeń, jak wynika już z jej brzmienia i co potwierdził Trybunał(29), lecz tylko z zastrzeżeniem, że rozporządzenie nie stanowi inaczej. Natomiast co innego wynika wyraźnie ze stanowiącego odstępstwo przepisu pkt 1 części D Niemcy załącznika VI do rozporządzenia nr 1408/71.

67.      Ponieważ obydwa przepisy prawa wtórnego są prawnie równorzędne, nie jest możliwe sprawdzenie ważności pkt 1 części D Niemcy załącznika VI, bezpośrednio na podstawie art. 10 ust. 1. W tej kwestii uwzględnić jednak trzeba to, że funkcja art. 10 ust. 1 polega na tym, aby, spełniając zalecenie koordynacji art. 42 WE, wprowadzić system norm dla Wspólnoty, który przyczyni się w dziedzinie zabezpieczenia społecznego do zapewniania zagwarantowanej w art. 39 WE swobody przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty(30). Stwierdzona tu możliwość stosowania rozporządzenia nr 1408/71 w odniesieniu do okoliczności faktycznych, leżących u podstaw postępowania przed sądem krajowym, otwiera tym samym możliwość sprawdzenia zgodności tego wpisu dotyczącego Niemiec z prawem wspólnotowym wyższego rzędu. Do prawa wspólnotowego wyższego rzędu zaliczają się art. 39 WE i 42 WE jako decydujące przepisy w zakresie swobody przepływu pracowników, jak i art. 18 WE w zakresie obywatelstwa Unii Europejskiej.

68.      Zgodnie z art. 39 ust. 1 WE zagwarantowana jest swoboda przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty. Przepis ten gwarantuje nie tylko zakaz dyskryminacji, lecz wymaga ponadto, aby zapobiegać negatywnemu oddziaływaniu prawa na swobodę przepływu osób(31). Ponadto Trybunał wielokrotnie wyjaśniał, że art. 39 WE wprowadza w życie fundamentalną zasadę wynikającą z art. 3 lit. c) WE, zgodnie z którą działalność Wspólnoty obejmuje zniesienie między państwami członkowskimi przeszkód w swobodnym przepływie osób(32). Dla skarżących w postępowaniach przed sądem krajowym przeniesienie miejsca zamieszkania do innych państw członkowskich spowodowało wskutek nowego sposobu obliczenia ich roszczeń emerytalnych, utratę ich emerytury w około 60% oraz 25%. Strata tego rodzaju nabytych zgodnie z prawem roszczeń emerytalnych może utrudnić osobom uprawnionym, takim jak skarżącym, skorzystanie z ich prawa do swobodnego przemieszczania się i z tego względu należy ją uznać za ograniczenie tej podstawowej wolności. To samo dotyczy ich prawa jako obywateli Unii Europejskiej do korzystania ze swobodnego przemieszczania się, przyznanego im w art. 18 ust. 1 WE.

4.      Uzasadnienie ograniczenia swobodnego przepływu pracowników

69.      Ponieważ niemiecki ustawodawca rezerwuje sobie prawo tworzenia szczególnych norm ustawowych dla kręgu osób, które ukończoły okresy składkowe na terytorium Rzeszy Niemieckiej poza obszarem Republiki Federalnej Niemiec, zobowiązany jest do oceny zmniejszenia pełnego świadczenia z tytułu okresów nabytych zgodnie z Fremdrentenzeiten w przypadku miejsca zamieszkania poza terytorium Niemiec w taki sposób, aby nie naruszyć prawa do swobodnego przemieszczania się.

70.      W wyroku w sprawie Elsen(33) Trybunał stwierdził, nie zajmując się bliżej ważnością postanowienia części D w załączniku VI, że państwa członkowskie przy tworzeniu swoich systemów zabezpieczenia społecznego „muszą przestrzegać prawa wspólnotowego, w szczególności postanowień traktatu w sprawie swobodnego przepływu pracowników lub też w sprawie swobody przyznanej każdemu obywatelowi Unii do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich”.

a)      Argumentacja stron

71.      Rząd niemiecki w celu uzasadnienia ograniczenia swobodnego przepływu pracowników wskazuje na dążenie niemieckiego ustawodawcy do integracji uchodźców z ówczesnych terenów wschodnich ze społeczeństwem Republiki Federalnej Niemiec.

72.      Ponadto rząd niemiecki argumentuje, że SGB VI, wymagając miejsca zamieszkania uprawnionego do świadczeń emerytalnych, wyciąga konsekwencje z faktu, że zakłady ubezpieczeń emerytalno-rentowych w Republice Federalnej Niemiec są wprawdzie następcami funkcjonalnymi, jednak nie są następcą prawnym Reichsversicherungsanstalt. Tego rodzaju przejęcie funkcji może i powinno znaleźć zastosowanie jednak tylko w przypadku aktualnej właściwości terytorialnej. W przeciwnym razie wskutek wydarzeń drugiej wojny światowej, w czasie której znaczne części Europy Wschodniej dostały się pod niemiecką okupację, powstałby trudny do oszacowania krąg osób potencjalnie uprawnionych do świadczeń. Tej kategorii osób nie da się zawęzić w sposób racjonalny przez inne obiektywne kryteria aniżeli miejsce zamieszkania.

73.      Przepisy dotyczące zarówno okresów składkowych, ukończonych na terytorium Rzeszy Niemieckiej, jak i okresów składkowych zgodnie z FRG służą także według argumentacji rządu niemieckiego ochronie przed trudnym do przezwyciężenia ryzykiem finansowym. Ryzyko to obciążyłoby nie tylko niemiecki skarb państwa, przybierając formę odszkodowań do kas emerytalno-rentowych, lecz także podważyłoby zasady niemieckiego systemu ubezpieczeń emerytalno-rentowych, ponieważ system ten opiera się obecnie w znacznym stopniu na finansowaniu ze składek ubezpieczonych.

74.      Natomiast Komisja jest zdania, że wymóg miejsca zamieszkania jako warunek wypłaty emerytury lub renty na podstawie okresów składkowych, ukończonych na terytorium Rzeszy Niemieckiej jest niewspółmierną ingerencją w swobodny przepływ pracowników zgodnie z art. 39 WE i 42 WE, której nie można uzasadniać w świetle orzecznictwa Trybunału w sprawie obywatelstwa w Unii Europejskiej zgodnie z art. 18 WE.

b)      Ocena prawna

75.      Należy zgodzić się z jednej strony ze stanowiskiem rządu niemieckiego odnośnie do funkcji integracyjnej spornego ustawodawstwa krajowego, zgodnie z którym w obecnym stanie prawa wspólnotowego na skutek braku harmonizacji w obszarze zabezpieczenia społecznego państwa członkowskie są nadal odpowiedzialne za ustalanie przesłanek przyznania świadczeń społecznych(34) i posiadają szeroki margines uznania w ustalaniu kryteriów oceny więzi ze społeczeństwem danego państwa(35). Prawodawca wspólnotowy świadomie nie ograniczył tego uznania, w szczególności jeżeli chodzi o klauzule zamieszkania w odniesieniu do specjalnych świadczeń nieskładkowych. Co więcej, prawodawca wspólnotowy uznał wyraźnie klauzule zamieszkania w art. 10a rozporządzenia nr 1408/71 za dopuszczalne(36).

76.      Z drugiej strony należy za to sprzeciwić się temu, że zasady te znajdują zastosowanie co do zasady wyłącznie w stosunku do specjalnych świadczeń nieskładkowych zgodnie z art. 10a(37). Natomiast w niniejszych postępowaniach przed sądem krajowym analogiczne zastosowanie jest wykluczone z powodu wyraźnie wyrażonej w art. 10 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71 woli prawodawcy wspólnotowego, aby uchylić klauzule zamieszkania dla emerytalnych świadczeń pieniężnych.

77.      Argumentacja rządu niemieckiego opiera się w głównej mierze na już podważonej opinii, że w przypadku będących przedmiotem sporu wypłat emerytur chodzi o świadczenia społeczne, które nie wynikają z żadnych okresów składkowych wobec jeszcze obecnie istniejącej, krajowej lub zagranicznej instytucji ubezpieczeniowej. Z perspektywy prawa wspólnotowego nie może mieć znaczenia, czy Rentenversicherung Bund przejęła następstwo prawne i funkcjonalne Reichsversicherungsanstalt, zwłaszcza że istnieją wystarczające dowody pewnej kontynuacji w kształcie Rentenversicherung Bund. Nie ulega również wątpliwości, że wypłaty te nie służą uznaniu szczególnych świadczeń, związanych ze skutkami wojny, lecz stanowią świadczenia zabezpieczenia społecznego w rozumieniu art. 4 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71.

78.      W zakresie, w jakim rząd niemiecki wskazuje na rzekome, trudne do przezwyciężenia ryzyko finansowe, należy zauważyć, że rząd ten nie wypełnił w tym względzie obowiązku wykazania tego ryzyka i nie przedstawił dowodów. Rząd niemiecki powinien w szczególności dowieść dokładnej liczby zainteresowanych osób oraz przedstawić koszty obciążające Republikę Federalną Niemiec w przypadku zapłaty nieuszczuplonej emerytury dla tych osób. Mimo to argumentacja ta nie jest zrozumiała, ponieważ pełna zapłata emerytur w przypadku pozostania osób zainteresowanych na terytorium Republiki Federalnej Niemiec musiałaby tak czy owak nastąpić. Z tego względu niemiecki przepis SGB VI może mieć wyłącznie na celu uniemożliwienie uprawnionym do świadczeń wyprowadzenie się do innych krajów członkowskich.

79.      Ponadto należy zbadać, czy „idea integracji”, będąca według informacji rządu niemieckiego podstawą przepisu SGB VI, jest zgodna z ideą obywatelstwa Unii Europejskiej, zapisaną w art. 17 WE i 18 WE. Artykuł 18 WE przyznaje obywatelom Unii prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich, z zastrzeżeniem ograniczeń i warunków ustanowionych w traktacie i w środkach przyjętych w celu jego wykonania.

80.      W świetle tego przepisu podstawowa wolność swobodnego przepływu pracowników przekształciła się w pełną swobodę przepływu obywateli(38). Trybunał w wyroku w sprawie Martínez Sala(39) po raz pierwszy przyznał obywatelstwu Unii bezpośredni skutek w zakresie zabezpieczenia społecznego, ograniczając się przy badaniu roszczenia wyłącznie do skutków obywatelstwa Unii. W wyroku w sprawie Elsen(40) Trybunał uściślił, że należy powołać również jako podstawę rozporządzenia nr 1408/71 art. 18 WE, stwierdzając, że przepisy tych norm wspólnotowych nie tylko przyczynią się do zagwarantowania swobody przepływu pracowników zgodnie z art. 39 WE, lecz również do zagwarantowania swobody przepływu obywateli Unii zgodnie z art. 18 WE.

81.      Jedno z głównych zadań europejskiego prawa zabezpieczenia społecznego – podobnie jak w obszarze swobodnego przemieszczania się – stanowi włączenie pracowników, a zatem również obywateli Unii w socjalne i społeczne życie państwa członkowskiego(41). W oczywisty sposób naruszane są art. 39 WE i 18 ust. 1 WE przez ustawodawstwo krajowe, takie jak to w niniejszej sprawie, dążące wprawdzie do włączenia określonej kategorii osób do społeczności kraju ojczystego, jednak sprzeciwiające się równocześnie ich włączeniu do społeczeństwa innych państw członkowskich.

82.      Cel integracji obywateli Unii zostałby zniweczony, i tym samym naruszony byłby art. 18 ust. 1 WE, gdyby państwo członkowskie izolowało bez wyraźnej przyczyny określoną kategorię własnych obywateli i traktowało ich gorzej w stosunku do większości, utrudniając im korzystanie z prawa do swobodnego przemieszczania się przez obniżanie rent i emerytur.

83.      Nie jest zrozumiałe, dlaczego włączenie do niemieckiego społeczeństwa nie może być zawsze równocześnie powiązane z włączeniem do wspólnoty narodów wewnątrz Unii Europejskiej, zwłaszcza że pożądany cel traktatu WE zgodnie z motywem pierwszym preambuły polega na tym, aby stworzyć podstawę dla coraz ściślejszego związku między narodami europejskimi.

84.      W konsekwencji cel integracji uchodźców narodowości niemieckiej ze społeczeństwem Republiki Federalnej Niemiec, realizowany przez SGB VI odnośnie do świadczeń uzyskanych na terytorium Rzeszy Niemieckiej, nie może stanowić uzasadnienia w zakresie, w jakim sprzeciwiałoby się to ich integracji ze społeczeństwem państw przyjmujących.

85.      Ze względu na to, że istotny dla procedury odesłania prejudycjalnego, zgodnie z art. 234 ust. 1 lit. b) WE, wpis znajdujący się w pkt 1 części D załącznika VI do rozporządzenia nr 1408/71 ogranicza się do zagwarantowania zawartej w prawie krajowym klauzuli zamieszkania, bez jej osłabiania lub łagodzenia, nie można go uznać za zgodny z prawem wspólnotowym wyższego rzędu.

B –     Sprawa C‑450/05

86.      Pytanie prejudycjalne, z którym zwrócił się Landessozialgericht Berlin‑Brandenburg do Trybunału Sprawiedliwości, składa się poniekąd z dwóch części. Należy zbadać, czy zgodne są z prawem wspólnotowym wyższego rzędu przepisy przejściowe w pkt 35 części A i B, Niemcy – Austria lit. e) załącznika III [po rozszerzeniu od dnia 1 maja 2004 r. zarówno w części A, jak i w części B pkt 83 lit. e)] oraz pkt 1 części C Niemcy załącznika VI do rozporządzenia nr 1408/71.

1.      Pierwsza część pytania

a)      Rozważania wstępne

87.      Skarżący w postępowaniu przed sądem krajowym podnosi, że pozbawiony został korzyści przez niemiecko‑austriacką konwencję z dnia 4 października 1995 r. w związku z ograniczeniem równości terytorialnej, zawartej w art. 4 poprzedniej niemiecko‑austriackiej konwencji z dnia 22 grudnia 1966 r. o zabezpieczeniu społecznym(42). Nowa konwencja uwzględnia w swoich przepisach przejściowych fakt, że przez przystąpienie Austrii do Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) oraz do Unii Europejskiej, również w tym państwie członkowskim weszło w życie rozporządzenie nr 1408/71 oraz zgodnie z jego art. 6 zmieniło ono dotychczasową dwustronną konwencję.

88.      Przepisy przejściowe art. 14 ust. 2 lit. b) niemiecko‑austriackiej konwencji z dnia 4 października 1995 r. przewidują wyraźnie pozostawienie w mocy równości terytorialnej, ograniczonej jednakże do przypadków, w których: i) świadczenia w dniu 1 stycznia 1994 r. są już wymagalne, ii) zainteresowana osoba przed dniem 1 stycznia 1994 r. miała zwykły pobyt w Austrii, a wypłata świadczenia z zabezpieczenia rentowo‑emerytalnego i wypadkowego rozpoczyna się przed dniem 31 grudnia 1994 r(43). Skarżący nie spełnia tych warunków, jako że chociaż ma on w Austrii miejsce zamieszkania od 1970 r., to dopiero od dnia 1 sierpnia 1999 r. po ukończeniu 63. roku życia uprawniony był do złożenia wniosku o emeryturę.

89.      Te przepisy przejściowe są potwierdzane przez identyczny w swym brzmieniu wpis w lit. e) pkt 35 części A i B, Niemcy – Austria załącznika III w stosunku do właśnie przytoczonego przepisu. Kompetencja Trybunału w ramach postępowania w trybie prejudycjalnym, zgodnie z art. 234 ust. 1 lit. b) WE ogranicza się do kwestii ważności tego wpisu jako przepisu w obrębie normy prawnej wynikającej z wtórnego prawa wspólnotowego. Konwencje o zabezpieczeniu społecznym między Niemcami i Austrią nie stanowią dopuszczalnego przedmiotu kontroli, ponieważ te dwustronne konwencje zgodnie z orzecznictwem Trybunału należy zakwalifikować do prawa krajowego państw uczestniczących w tym postępowaniu(44). Jednocześnie mają one znaczenie przy ocenie kwestii, w jakim stopniu wyparły je przepisy rozporządzenia nr 1408/71. Z tego względu skarżącemu nie przysługuje prawo do wypłaty emerytury z okresów składkowych ukończonych zgodnie z FRG, tak długo jak nie mieszka w Republice Federalnej Niemiec, jeżeli niniejsze świadczenie objęte jest zakresem stosowania rozporządzenia nr 1408/71 oraz jeśli nie ma do niego zastosowania norma stanowiąca odstępstwo.

b)      Stosowanie rozporządzenia nr 1408/71

i)      Podmiotowy zakres stosowania i odniesienie transgraniczne

90.      Jako dawny pracownik w Austrii i obecny emeryt zgodnie z art. 2 ust. 1 skarżący objęty jest podmiotowym zakresem stosowania rozporządzenia.

91.      Ponadto istnieje także wymiar wspólnotowy(45) niezbędny do stosowania rozporządzenia, który wymaga, aby osoby, okoliczności faktyczne lub żądania wykazywały relację prawną w stosunku do innego państwa członkowskiego. Może on mieć miejsce także wtedy, jeśli osoba podlega lub podlegała ustawodawstwu tylko jednego państwa członkowskiego, natomiast nie występuje, jeśli nie ma jakiegokolwiek łącznika z okolicznościami faktycznymi, do których odnosi się prawo wspólnotowe i które nie wykracza w żadnym istotnym elemencie poza granice danego państwa członkowskiego(46). Ponadto należy wysunąć wniosek, że relacja prawna z odniesieniem międzynarodowym ma miejsce wówczas, jeżeli można zastosować do pracownika przepisy innego państwa członkowskiego aniżeli państwa członkowskiego, w którym osoba uprawniona do świadczeń ma swoje miejsce zamieszkania. Zasada ta powinna obowiązywać np. wówczas, gdy przepisy przyznają pracownikom prawo do emerytury(47). Skarżący spełnia te wymogi. Prawdą jest, że po opuszczeniu Rumunii pracował i mieszkał tylko w Austrii. Ponieważ jednak niemiecka instytucja ubezpieczenia rentowo-emerytalnego uznała mu zgodnie z przepisami FRG, niemieckie emerytalne okresy składkowe, istnieje od czasu przystąpienia Austrii do Unii Europejskiej relacja prawna z innym państwem członkowskim.

ii)    Czasowy zakres stosowania

92.      Rozporządzenie nr 1408/71 ma zastosowanie w odniesieniu do Republiki Austrii od dnia 1 stycznia 1994 r. na podstawie Porozumienia o utworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego (zwanego dalej „porozumieniem EOG”)(48) z dnia 2 maja 1992 r. Od dnia 1 stycznia 1995 r. rozporządzenie ma zastosowanie do Republiki Austrii jako państwa członkowskiego Unii Europejskiej(49). Nie stoi to jednak na przeszkodzie jego stosowaniu do okresów zatrudnienia i okresów ubezpieczenia skarżącego, ukończonych przed tą datą. Artykuł 94 ust. 2 rozporządzenia nr 1408/71 przewiduje mianowicie sumowanie okresów ubezpieczenia, zatrudnienia lub zamieszkania, ukończonych także przed datą wejścia w życie niniejszego rozporządzenia. Ponadto art. 94 ust. 3 rozporządzenia stanowi, że prawo do świadczenia nabywa się nawet, jeżeli odnosi się ono do zdarzenia, które nastąpiło przed wejściem w życie niniejszego rozporządzenia na terytorium danego państwa członkowskiego.

93.      Zakaz działania wstecz art. 94 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71, zgodnie z którym niniejsze rozporządzenie nie daje podstawy do nabycia jakichkolwiek praw za okres poprzedzający datę jego wejścia w życie na terytorium danego państwa członkowskiego, nie jest w niniejszym przypadku właściwy, ponieważ prawo skarżącego do domagania się emerytury powstało dopiero od dnia 1 sierpnia 1999 r., po ukończeniu 63. roku życia, a tym samym dopiero po wejściu w życie rozporządzenia w Austrii.

iii) Przedmiotowy zakres stosowania

94.      Stan prawny w niniejszym przypadku należy ocenić inaczej aniżeli w przypadkach, będących podstawą połączonych spraw Habelt i Möser. Fremdrentenzeiten zgodnie z ustawą FRG różnią się od okresów składkowych na terytorium Rzeszy Niemieckiej w rozumieniu SGB VI przede wszystkim tym, że zmierzają do uwzględnienia okresów składkowych, ukończonych w obcym, to znaczy nie niemieckim systemie zabezpieczeń społecznych. Inaczej mówiąc, w przypadkach renty lub emerytury dla obcych państwowe świadczenie nie odpowiada zapłacie składki uiszczonej we wcześniejszym czasie przez osoby uprawnione. Ponadto uprawniony krąg osób zgodnie z ustawą FRG jest większy, gdyż obejmuje osoby narodowości niemieckiej, które miały swoje miejsce zamieszkania na obszarach osiedleńczych poza ówczesną Rzeszą Niemiecką.

95.      W tych okolicznościach należy zbadać oddzielnie świadczenia z ustawy FRG zgodnie z ich celami, w oparciu o ich dokładne zakwalifikowanie do kategorii świadczeń z art. 4 rozporządzenia nr 1408/71. W niniejszym przypadku należy wąsko interpretować zawarte w nim stanowiące odstępstwo postanowienia, do których należą także systemy odszkodowawcze za skutki wojenne, po to by jak najszerzej wprowadzić w życie swobodny przepływ pracowników migrujących(50).

–       Argumentacja stron

96.      Zgodnie z argumentacją rządu niemieckiego i pozwanej postanowienia ustawy FRG należy postrzegać z uwzględnieniem tego, że mniejszości niemieckie żyjące w Europie Wschodniej i Środkowej wiele wycierpiały w czasie drugiej wojny światowej i po jej zakończeniu. Niemcy przejmują szczególną odpowiedzialność za ich los, pozostawiając osobom zainteresowanym decyzję, czy chcą zaplanować swoją przyszłość w ich obecnej ojczyźnie, czy w ramach ustawowych przepisów o asymilacji chcieliby przeprowadzić się do Niemiec, oraz wspierając integrację społeczną osób przesiedlonych do Niemiec. Ustawa FRG jest częścią tych środków integracyjnych, przy czym osoby zainteresowane mają taki status, jak gdyby swoje życie zawodowe spędziły w Niemczech. Ich okresy składkowe, ukończone w zagranicznej instytucji emerytalno-rentowej, są zintegrowane z niemieckim prawem rentowym i zrekompensowane na poziomie renty niemieckiej.

97.      Integracja zagranicznych okresów z niemieckim systemem jest konieczna, ponieważ właściwe zagraniczne instytucje ubezpieczeniowe albo nie eksportują swoich rent i emerytur, albo eksportowane zagraniczne renty i emerytury nie wystarczają, aby zagwarantować osobom uprawnionym w Niemczech minimalny dochód na pokrycie kosztów utrzymania. W tym znaczeniu świadczenia z okresów zgodnie z ustawą FRG mają na celu przyznanie dodatkowej, zastępczej lub uzupełniającej ochrony przed ryzykiem starości, które istnieje w związku z gospodarczym i społecznym środowiskiem w Niemczech.

98.      Rząd niemiecki podnosi, że przyznawanie świadczeń za okresy wynikające z ustawy FRG w kraju nie było zależne od tego, czy osoby zainteresowane płaciły także składki na niemieckie ubezpieczenie emerytalno-rentowe.

99.      Komisja jest natomiast zdania, że chodzi w tym przypadku o świadczenia, które należy zakwalifikować do katalogu świadczeń emerytalnych w rozumieniu art. 4 ust. 1 lit. c), a tym samym do zakresu zabezpieczenia społecznego. Komisja argumentuje w uzupełnieniu, że na świadczenia zgodnie z ustawą FRG nie płacono w rzeczywistości żadnych składek do systemu niemieckiego, co nie oznacza jednak, że stają się one specjalnymi świadczeniami nieskładkowymi.

100. Komisja podnosi następnie, że po zakończeniu zimnej wojny nietrafiony jest argument, iż wysiedleńcy nie mogli dochodzić skutecznie swoich roszczeń ubezpieczeniowych, uzyskanych w swoich krajach ojczystych, ponieważ właściwe instytucje mają siedzibę poza terytorium Niemiec. W dużej części obszarów wymienionych w BVFG obowiązuje w międzyczasie prawo wspólnotowe, a tym samym także rozporządzenie nr 1408/71. Argument braku możliwości skutecznego dochodzenia roszczeń nie odnosi się więc do tych państw członkowskich.

–       Ocena prawna

Rozgraniczenie w stosunku do świadczeń dla ofiar wojny i jej skutków

101. Z jednej strony należy zgodzić się z rządem niemieckim w tym zakresie, że ustawa FRG w związku z BVFG była nakierowana początkowo na integrację ze społeczeństwem Republiki Federalnej Niemiec tych osób narodowości niemieckiej, które straciły w związku z wydarzeniami drugiej wojny światowej swoje miejsce zamieszkania za granicą wskutek przesiedlenia, w szczególności przez wydalenie. Rząd niemiecki znajduje podstawę dla swojej opinii prawnej w wyroku w sprawie Tinelli, z którego wynika, że ustawa FRG służy celowi „ponownego zintegrowania wydalonych i uchodźców, którzy przyczyniali się swoją pracą do odbudowy Republiki Federalnej Niemiec, po wydarzeniach, mających związek z nazistowskimi rządami i drugą wojną światową”(51).

102. Z drugiej strony należy się zgodzić także z Komisją i sądem krajowym w ich ocenie, że argument ten zasługuje w świetle dzisiejszych okoliczności na inną ocenę. W szczególności w odniesieniu do tak zwanych późnych wysiedleńców, którzy nie przyczynili się do odbudowy Republiki Federalnej Niemiec, przepisy takie jak ustawa FRG nie mogą dzisiaj służyć temu celowi, lecz powinny zmierzać coraz bardziej do zintegrowania ubezpieczonych na podstawie okresów zgodnych z ustawą FRG z ustawowym niemieckim systemem ubezpieczenia emerytalno-rentowego(52).

103. Ponadto argument podnoszony przez rząd niemiecki w niniejszej sprawie, zgodnie z którym świadczenia według ustawy FRG mają na celu odszkodowanie dla osób uprawnionych, które nie mogły dochodzić swoich uprawnień, uzyskanych w krajach pochodzenia, ponieważ właściwe instytucje znajdowały się poza terytorium Niemiec, wydaje się być nieaktualny. Uzasadnienie to, będące wcześniej podstawą wyroków w sprawach Fossi i Tinelli, po zakończeniu zimnej wojny i po ostatnich dwóch rozszerzeniach Unii Europejskiej, nie jest już właściwe, jak słusznie wywodzi Komisja. W dużej części obszarów Europy Wschodniej, wymienionych w Bundesvertriebenengesetz, obowiązuje w międzyczasie prawo wspólnotowe, a tym samym także rozporządzenie nr 1408/71. Zgodnie z rozporządzeniem nr 1408/71 każde państwo członkowskie przyznaje odpowiednio do spełnionych zgodnie z jego przepisami okresów ubezpieczenia proporcjonalną emeryturę lub rentę, którą należy eksportować zgodnie z art. 10 rozporządzenia do innych państw członkowskich. Artykuł 94 rozporządzenia, będący przepisem przejściowym, odnosi się także do okresów ubezpieczeniowych i warunków, które zostały spełnione lub nastąpiły przed przystąpieniem kraju do Unii Europejskiej. Wraz z przystąpieniem Rumunii do Unii Europejskiej w dniu 1 stycznia 2007 r. skarżący może najpóźniej od tej daty dochodzić skutecznie rumuńskiej renty na podstawie rumuńskich okresów ubezpieczeniowych. Argument braku możliwości skutecznego dochodzenia roszczeń nie odnosi się więc do tych państw członkowskich.

104. W związku z tym w przypadku świadczeń wynikających z okresów ukończonych według ustawy FRG nie można mówić o systemie świadczeń dla ofiar wojny i jej skutków w rozumieniu art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1408/71.

Rozgraniczenie w stosunku do specjalnych świadczeń nieskładkowych

105. Natomiast wchodzi w grę zakwalifikowanie świadczeń za okresy emerytalno‑rentowe zgodnie z FRG do kategorii specjalnych świadczeń nieskładkowych zgodnie z art. 4 ust. 2a rozporządzenia nr 1408/71. W tym celu konieczne jest, aby dla uznania świadczenia za szczególne świadczenie nieskładkowe w rozumieniu art. 4 ust. 2a rozporządzenia nr 1408/71 spełnione były materialnoprawne przesłanki tego przepisu i wymienienie każdego świadczenia w załączniku IIa(53).

106. Za taką kwalifikacją przemawia przede wszystkim rodzaj finansowania, gdyż przyznanie świadczeń z okresów emerytalnych przyznawanych zgodnie z FRG nie jest uzależnione od tego, czy zainteresowani płacili również składki na niemieckie ubezpieczenie emerytalno‑rentowe. Świadczenia te finansowane są ze środków publicznych, przy czym państwo federalne zwraca instytucji wydatki na świadczenia według FRG zgodnie z § 291b SGB VI(54). Jednak w celu jednoznacznego rozgraniczenia świadczeń zabezpieczenia społecznego zgodnie z art. 4 ust. 1 nie można oprzeć się tylko na tej właściwości, co więcej z art. 4 ust. 2 wynika, że rozporządzenie nr 1408/71 ma zastosowanie do składkowego i nieskładkowego systemu zabezpieczenia społecznego.

107. O zakwalifikowaniu jako specjalne świadczenia nieskładkowe zgodnie z art. 4 ust. 2a rozporządzenia nr 1408/71 dodatkowo decyduje to, czy dane świadczenie ma charakter świadczenia specjalnego. W tym zakresie musi ono zastąpić lub uzupełnić świadczenie zabezpieczenia społecznego oraz wykazać charakter świadczenia pomocy społecznej, które uzasadnione jest przyczynami ekonomicznymi i społecznymi. Ponadto konieczne jest przyznanie tego świadczenia zgodnie z regulacją ustalającą obiektywne kryteria(55). Świadczenia za okresy emerytalno‑rentowe zgodnie z FRG są uznawane za emerytury i w tym zakresie są zrównane z określonym świadczeniem zabezpieczenia społecznego w rozumieniu art. 4 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 1408/71. Wprawdzie mają one na celu m.in. również pod względem gospodarczym społeczną integrację osób uprawnionych, jednakże, wbrew stanowisku rządu niemieckiego, nie wykazują one właściwości, które cechują pomoc społeczną(56). Dotyczy to np. powiązania z kryterium niedostatku, jako że świadczenia za okresy emerytalno‑rentowe zgodnie z FRG są przyznawane bez jakiejkolwiek kontroli niedostatku poszczególnych osób lub określonej kategorii osób. Ponadto ich przyznanie polega na sumowaniu okresów zatrudnienia, które osoba uprawniona spełniła w swoim kraju pochodzenia, co z kolei przemawia przeciw pokrewieństwu z pomocą społeczną.

108. Wreszcie przeciwko zakwalifikowaniu świadczeń za okresy emerytalno‑rentowe zgodnie z FRG do kategorii specjalnych świadczeń nieskładkowych zgodnie z art. 4 ust. 2a rozporządzenia nr 1408/71 przemawia fakt, że nie jest ona wymieniona w załączniku IIa. Jednakże świadczenie o charakterze socjalnym może zostać tylko wówczas zaliczone do tej kategorii, jeżeli kumulatywnie spełnione są materialnoprawne przesłanki i wymienienie danego świadczenia w załączniku IIa(57).

109. Z całości powyższych rozważań wynika, że świadczenia za okresy emerytalno‑rentowe zgodnie z FRG należy zakwalifikować do kategorii świadczeń zabezpieczenia społecznego w rozumieniu art. 4 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 1408/71.

110. Wynika stąd, że rozporządzenie nr 1408/71 ma zastosowanie do niniejszego przypadku.

c)      Regulacja stanowiąca odstępstwo

i)      W przedmiocie przepisów przejściowych w umowie dwustronnej z 1995 r. i w załączniku III do rozporządzenia nr 1408/71

111. Wejście w życie w Austrii rozporządzenia nr 1408/71 spowodowało zgodnie z jego art. 6 lit. a), że zastąpiło ono dwustronną konwencję z 1966 r. Na poziomie międzypaństwowym została ona najpierw zastąpiona przez konwencję z dnia 4 października 1995 r., która następnie weszła w życie w dniu 1 października 1998 r. Z uwagi na ochronę uzasadnionych oczekiwań w starych sprawach wprowadzone zostały przepisy przejściowe w art. 2 lit. b) konwencji.

112. Na poziomie wspólnotowym przepisy przejściowe zostały zagwarantowane przez brzmienie identycznego wpisu w  częściach A i B, pkt 35 Niemcy – Austria lit. e) załącznika III [po zmianie części A i B, pkt 83 lit. e) załącznika III po rozszerzeniu od dnia 1 maja 2004 r.]. Jako podstawę prawną dla wymienienia w załączniku III może zostać przywołany tylko art. 7 ust. 2 lit. c). Zgodnie z tym przepisem, bez względu na przepisy art. 6 pozostają w mocy konwencje o zabezpieczeniu społecznym wymienione w załączniku III. Z powyższego wynika, że art. 7 ust. 2 lit. c) znajduje zastosowanie tylko do takich konwencji, które zostały zawarte przed wejściem w życie rozporządzenia nr 1408/71, podczas gdy zgodnie z art. 8 państwa członkowskie mają możliwość zawierania nowych konwencji, również po wejściu w życie rozporządzenia(58). Jednakże do konwencji wymienionych w załączniku III nie stosuje się art. 8. Skoro po wejściu w życie w Austrii rozporządzenia nr 1408/71 została podpisana konwencja między Republiką Austrii i Republiką Federalną Niemiec o zabezpieczeniu społecznym w dniu 4 października 1995 r., mogłoby w odniesieniu do niej, jak zaznacza Komisja, chodzić tylko o nową konwencję, a nie o jedną z wymienionych w załączniku III. Opinia taka znajduje z jednej strony potwierdzenie w fakcie, iż preambuła konwencji powołuje się wyraźnie na art. 8 rozporządzenia nr 1408/71 i stanowi o zamiarze stron umowy „zawarcia nowej konwencji o zabezpieczeniu społecznym, która zastąpi konwencję z dnia 22 grudnia 1966 r.”.

113. Z drugiej strony art. 14 ust. 2 lit. b) konwencji, a tym samym również wpis w załączniku III dotyczy wyłącznie postanowień konwencji z 1966 r., których treść normatywna zasadniczo pozostaje niezmieniona i dla których wprowadzane są terminy dla przyznania świadczeń, jeżeli uprawnieni mają miejsce zamieszkania poza terytorium Republiki Federalnej Niemiec. Artykuł 14 ust. 1 konwencji stanowi wyraźnie, że wraz z wejściem w życie tej konwencji z wyjątkiem przepisów wymienionych w ust. 2 traci moc obowiązującą konwencja z dnia 22 grudnia 1966 r. między Republiką Austrii i Republiką Federalną Niemiec o zabezpieczeniu społecznym. W tym zakresie można zauważyć w art. 14 ust. 2 lit. b) konwencji z 1995 r. ograniczone terminem dalsze obowiązywanie starej regulacji. W związku z powyższym wymienienia w załączniku III nie można podważyć.

ii)    Ograniczenie swobody przepływu pracowników

–       Utrata korzyści socjalnej

114. Przeanalizować należy natomiast kwestię, czy zachodzi naruszenie materialnego prawa wspólnotowego. Skarżący w postępowaniu przed sądem krajowym podnosi naruszenie jego prawa do swobody przepływu osób, twierdząc, że przez ograniczenie zasady równości terytorialnej pozbawiony został korzyści.

115. Artykuł 4 ust. 1 konwencji z 1966 r. przewidywał równość terytorialną pomiędzy Austrią i Niemcami, nieistniejącą według rozporządzenia nr 1408/71. Zatem mimo równości terytorialnej przewidzianej w art. 10 rozporządzenia zostaje ona ponownie zniesiona właśnie dla omawianych świadczeń, w drodze wpisu w części D, Niemcy, pkt 1 załącznika VI. Ponieważ równość terytorialna według konwencji z 1966 r. prowadziłaby do wypłaty emerytury do Austrii na podstawie okresów emerytalno‑rentowych stosownie do FRG, stanowiłaby ona korzyść socjalną, która jako taka nie jest przewidziana w rozporządzeniu.

116. Odstępstwo od załącznika VI do rozporządzenia przewiduje wprawdzie w załączniku III przepis przejściowy – do utraty mocy obowiązującej w dniu 5 maja 2005 r. – jednak nie w przypadkach, w których emerytura jest wypłacana po raz pierwszy po dniu 1 stycznia 1995 r. Powyższe stosuje się do sytuacji, w której znajduje się skarżący, ponieważ otrzymuje emeryturę dopiero od 1999 r. Z tego względu skarżący nie może powoływać się na równość terytorialną konwencji z 1966 r., ponieważ rozporządzenie na podstawie wpisu w załączniku VI nie przewiduje równości terytorialnej dla tego rodzaju świadczeń i ponieważ rozporządzenie nie przewidywało we wpisie w załączniku III przepisów przejściowych w takich przypadkach jak przypadek skarżącego, i ponieważ wreszcie przez wejście w życie nowej konwencji w październiku 1998 r. została zniesiona równość terytorialna dla nowych zdarzeń w stosunkach dwustronnych, ponieważ niniejsza konwencja – jak załącznik III do rozporządzenia nr 1408/71 – wymaga wypłaty rent najpóźniej po raz pierwszy w 1994 r.

117. Mimo wejścia w życie rozporządzenia nr 1408/71 skarżący mógłby powołać się na dalsze obowiązywanie przepisów konwencji o zabezpieczeniu społecznym z 1966 r., gdyby wpisy w załącznikach III i VI nie były zgodne z prawem wspólnotowym wyższego rzędu, w szczególności z przepisami dotyczącymi swobodnego przepływu pracowników.

–       Naruszenie swobody przepływu pracowników

118. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału przepisy traktatu w dziedzinie swobodnego przemieszczania się nie zezwalają, żeby pracownik, który skorzystał z przysługującego mu prawa do swobodnego przemieszczania się, utracił korzyści socjalne ze względu na to, że wprowadzona do systemu prawa krajowego dwustronna konwencja nie ma zastosowania po wejściu w życie rozporządzenia(59). U podstaw tego orzeczenia leży uznanie, że zainteresowany pracownik mógł w uzasadniony sposób oczekiwać, iż będzie mógł skorzystać z korzystniejszych przepisów konwencji po zastosowaniu prawa, nawet gdy skorzysta z prawa do swobodnego przemieszczania się. Trybunał w sprawach Rönfeldt(60), Thévenon(61), Naranjo Arjona(62) oraz Grajera Rodriguez(63) wskazał na warunki, przy których spełnieniu znajdą nadal zastosowanie przepisy dwustronnej konwencji, pomimo regulacji zastępującej z art. 6 rozporządzenia nr 1408/71.

119. W wyroku z dnia 9 listopada 1995 r. w sprawie Thévenon Trybunał sprecyzował swoje orzeczenie z wyroku w sprawie Rönfeldt w ten sposób, że zasada ochrony uzasadnionych oczekiwań nie może być stosowana do pracowników, którzy do dnia wejścia w życie rozporządzenia nr 1408/71 ukończyli okresy ubezpieczenia tylko w jednym państwie członkowskim i skorzystali ze swojego prawa do swobodnego przemieszczania dopiero po wejściu w życie tego rozporządzenia(64).

120. W sprawach Naranjo Arjona oraz Grajera Rodriguez nie ulegało wątpliwości, że zainteresowani byli już zatrudnieni w Niemczech, zanim wraz z przystąpieniem Hiszpanii w dniu 1 stycznia 1986 r. w tym państwie członkowskim weszło w życie rozporządzenie nr 1408/71, a tym samym zastąpiło zgodnie z jego art. 6, co do zasady przepisy niemiecko‑hiszpańskiej konwencji. Zdaniem Trybunału zastąpienie to nie może powodować, że zainteresowani zostaną pozbawieni praw i przywilejów, przysługujących im na podstawie konwencji(65).

121. Orzeczenie to pozwala dojść do wniosku, że zastąpienie przepisów konwencji zawartej pomiędzy państwami członkowskimi o zabezpieczeniu społecznym przez rozporządzenie wspólnotowe obowiązuje zasadniczo bezwzględnie(66), i że niezależnie od przypadków wyraźnie wskazanych w rozporządzeniu wyjątek dopuszczalny jest tylko w przypadku, w którym zastąpienie prowadzi do tego, że pracownik, który uprzednio skorzystał z prawa do swobodnego przemieszczania się, tracił wraz z wejściem w życie rozporządzenia korzyści zabezpieczenia społecznego, przysługujące mu na podstawie konwencji wprowadzonych do prawa krajowego, a zawartych między dwoma lub większą liczbą państw członkowskich.

122. W tym kontekście ważne jest przypomnienie, że zasady te zostały wyprowadzone w drodze wykładni art. 39 WE i 42 WE, i że sens i cel tego orzecznictwa może polegać wyłącznie na tym, żeby zagwarantować możliwość korzystania ze swobody przepływu pracowników(67). W istocie jako warunek dla ich zastosowania należy uznać wymóg skorzystania z tej podstawowej wolności przez zainteresowanych. Inaczej niż w sprawach C‑396/05 i C‑419/05 skarżący w postępowaniu przed sądem krajowym w sprawie C‑450/05 mieszkał i pracował tylko w Rumunii i Austrii, a tym samym fizycznie nie migrował między dwoma państwami członkowskimi Unii Europejskiej. Wspólnotowe regulacje dotyczące swobody przepływu osób stosuje się również wtedy, jeżeli będąca przedmiotem sporu działalność wykonywana jest poza Unią Europejską, ale mimo to ma terytorialne odniesienie lub istnieje wystarczająco ścisły związek z prawem państwa członkowskiego, a tym samym z odpowiednimi uregulowaniami prawa wspólnotowego. W sprawie Boukhalfa(68) Trybunał potwierdził w wystarczającym stopniu ścisły związek m.in. wówczas, gdy pracownik wykonujący działalność zawodową w państwie trzecim zostaje włączony do systemu ubezpieczeń społecznych państwa członkowskiego. W niniejszym przypadku skarżący został uznany za uchodźcę w rozumieniu odpowiednich przepisów ustawy BVFG, co powoduje, że co do zasady miał on prawo do emerytury, przy czym jego okresy składkowe w Rumunii powinny zostać uwzględnione zgodnie ze stosownymi przepisami FRG.

123. Wystarczającym warunkiem dla stosowania regulacji prawa wspólnotowego dotyczących swobodnego przepływu osób jest przekroczenie granicy przez świadczenie, a nie fizyczne skorzystanie z tej podstawowej wolności przez osoby, ponieważ w przeciwnym razie mogłoby to prowadzić do nieuzasadnionych odmiennych rezultatów. Z tego względu Trybunał potwierdził w sprawie Rundgren(69) stosowanie rozporządzenia nr 1408/71, a tym samym postanowień dotyczących swobodnego przepływu pracowników w przypadku osoby, która mieszkała w państwie członkowskim, nie wykonując tam działalności zawodowej, ale zamiast tego uzyskiwała emeryturę jako emerytowany urzędnik z innego państwa członkowskiego. W niniejszej sprawie świadczenie przekracza granicę dwóch państw członkowskich. Skarżącemu, wykonującemu do tej pory działalność zawodową w Austrii, przysługiwała do wejścia w życie nowej konwencji w 1998 r. emerytura zgodnie z ustawami niemieckimi, bez powiązania tego przywileju z wymogiem miejsca zamieszkania.

124. Skarżący wyprowadził się w 1970 r. z Rumunii do Austrii z pokładaną ufnością w to, że po osiągnięciu wieku emerytalnego w 1999 r. na podstawie konwencji z 1966 r. zostanie mu wypłacona emerytura, znajdująca podstawę w okresach składkowych, spełnionych w Rumunii. Skarżący został pozbawiony korzyści socjalnej w drodze wprowadzenia rozporządzenia wraz z postanowieniami w załączniku III.

125. Tego rodzaju pozbawienie korzyści socjalnej wydaje się być w świetle orzecznictwa w sprawie Rönfeldt naruszeniem prawa, zagwarantowanego w art. 18 WE, 39 WE i 42 WE, gdyż osoby pobierające emeryturę tracą korzyści socjalne, których mogły się domagać jeszcze na podstawie konwencji dwustronnej, jeżeli przed utratą mocy obowiązującej tej konwencji i przed wejściem w życie rozporządzenia nr 1408/71 realizowali swoje prawo do swobodnego przemieszczania się. Skarżący uzyskał w drodze dwustronnej konwencji z 1966 r. status prawny, na podstawie którego jego decyzja o zamieszkaniu i pracy w Austrii zamiast w Niemczech nie mogła mu wyjść na niekorzyść ze względu na jego roszczenia o wypłatę za Fremdrentenzeiten (okresy składkowe obcej renty) w momencie ziszczenia się ryzyka ubezpieczeniowego.

126. Ponieważ art. 6 i 7 rozporządzenia nr 1408/71 stoją na przeszkodzie zastosowaniu korzystniejszych postanowień dwustronnej konwencji, prawo wspólnotowe wyższego rzędu, a mianowicie art. 18 WE, 39 WE oraz 42 WE, jest naruszane przez okoliczność, iż skarżący, który na podstawie przepisu przejściowego w częściach A i B, pkt 35 (później pkt 83) lit. e) załącznika III oraz na podstawie art. 14 ust. 2 lit. b) konwencji dwustronnej z 1995 r. nie może się powołać na korzystniejsze postanowienie konwencji dwustronnej z 1966 r.

127. 127.  W związku z tym regulacje przejściowe zawarte w  częściach A i B pkt 35 lit. e) Niemcy – Austria załącznika III [lub części A i B pkt 83 lit. e) załącznika III po rozszerzeniu od dnia 1 maja 2004 r.] naruszają przepisy prawa wspólnotowego, dotyczące swobodnego przepływu pracowników i obywatelstwa w Unii Europejskiej w rozumieniu art. 18 WE, 39 WE i 42 WE.

2.      Druga część pytania

128. Jako świadczenia zabezpieczenia społecznego w rozumieniu art. 4 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 1408/71 świadczenia za Fremdrentenzeiten (okresy składkowe obcej renty) zgodnie z ustawą FRG podlegają obowiązkowi koordynacji stosownie do art. 10 ust. 1 niniejszego rozporządzenia. Tym samym państwa członkowskie są zobowiązane do uchylenia klauzul w przepisach prawa krajowego, które uzależniają przyznanie świadczeń od wymogu miejsca zamieszkania w danym państwie członkowskim.

129. Jak wynika z uwag do spraw C‑396/05 i C‑419/05, trzeba w tym przypadku zbadać zgodność części C Niemcy pkt 1 załącznika VI do rozporządzenia nr 1408/71 z art. 42 WE jako prawa wspólnotowego wyższego rzędu, z uwzględnieniem celu Wspólnoty, polegającego na zagwarantowaniu swobody przepływu pracowników w jak największym zakresie.

130. Wbrew wpisowi w załączniku III, który umożliwia w okresie przejściowym przyznawanie świadczeń za Fremdrentenzeiten (okresy składkowe obcej renty) osobom uprawnionym, zamieszkałym w Austrii, wpis w części D Niemcy, pkt 1 załącznika VI, w związku z przepisami prawa niemieckiego (§ 110 ust. 2, § 113, ust. 1 i § 272 SGB VI) przewiduje całkowite wyłączenie eksportu rent i emerytur z Republiki Federalnej Niemiec.

131. Dla skarżącego w postępowaniu przed sądem krajowym ten przepis stanowiący odstępstwo nie ma w zasadzie innego skutku jak dla skarżących w sprawach C‑396/05 i C‑419/05. Zmniejszenie lub całkowity przepadek emerytury spowodowany samym tylko przeniesieniem miejsca zamieszkania za granicę może, jako finansowa ingerencja w zaopatrzenie emerytalne, powstrzymać zainteresowaną osobę przed skorzystaniem z jej prawa do swobodnego przemieszczania się wynikającego z art. 39 WE i 42 WE i dlatego w tym środku należy dopatrywać się ograniczenia tej podstawowej wolności.

132. Dla uzasadnienia krajowych przepisów dotyczących niewypłacania za granicę rent i emerytur za Fremdrentenzeiten (okresy składkowe obcej renty) zgodnie z ustawą FRG, o których stanowi przepis stanowiący odstępstwo w części D Niemcy, pkt 1 załącznika VI, rząd niemiecki przywołuje zasadniczo te same argumenty co dla świadczeń nabytych na podstawie okresów składkowych na terytorium Rzeszy Niemieckiej, które podlegają przepisom SGB VI. Rząd niemiecki powołuje się po pierwsze na konieczność integracji uchodźców ze społeczeństwem Republiki Federalnej Niemiec, a po drugie na obronę przed niebezpieczeństwem trudnej do oszacowania liczby potencjalnych uprawnionych.

133. Także w tym miejscu należy zwrócić uwagę na to, że państwa członkowskie, tworząc swoje systemy zabezpieczenia społecznego, są zobowiązane do przestrzegania postanowień traktatu o swobodnym przepływie pracowników i swobodzie przyznanej każdemu obywatelowi Unii Europejskiej do przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich(70). Z tego względu integracja uchodźców narodowości niemieckiej, do której dąży niemiecki ustawodawca, nie może negatywnie wpływać na podstawowe wolności. Jest tak tym bardziej wówczas, gdy osobom tym jako obywatelom państw członkowskich należy się specjalna ochrona z tytułu obywatelstwa Unii Europejskiej zgodnie z art. 18 WE. Jednym z głównych zadań socjalnej ochrony prawnej jest – podobnie jak w zakresie swobodnego przemieszczania się – integracja pracowników, a tym samym także obywateli Unii Europejskiej w socjalne i społeczne życie państwa członkowskiego. Z tego względu przepis krajowy, taki jak ten w niniejszej sprawie, narusza art. 39 WE i 18 ust. 1 WE, gdyż jest ukierunkowany na uniemożliwienie integracji określonego kręgu obywateli ze społeczeństwami innych państw członkowskich.

134. Ponieważ rząd niemiecki wskazuje ponadto na rzekome, trudne do przezwyciężenia ryzyko finansowe, należy zauważyć, że rząd ten nie spełnił w tym zakresie ani spoczywającego na nim ciężaru dowodu, ani obowiązku przedstawienia dowodów. Z tego względu należy argumentację tę odrzucić jako niepopartą w dostatecznym stopniu.

VII – Wnioski

135. Uwzględniając powyższe rozważania, proponuję Trybunałowi:

1)      na pytanie prejudycjalne Sozialgericht Berlin w sprawach C‑396/05 i C‑419/05 odpowiedzieć następująco:

Przepis taki jak ten zawarty w części D Niemcy pkt 1 załącznika IV do rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych i ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie jest niezgodny z art. 18 WE, 39 WE oraz 42 WE w zakresie, w jakim wyklucza on wypłatę świadczeń emerytalno‑rentowych za okresy składkowe ukończone na terytorium Rzeszy Niemieckiej i zawarte tam odstępstwo w sprawie uchylenia klauzuli miejsca zamieszkania może powstrzymać osobę zainteresowaną przed skorzystaniem przez nią z jej prawa do swobodnego przemieszczania się;

2)      na pytania prejudycjalne Landsozialgericht Berlin‑Brandenburg w sprawie C‑450/05 odpowiedzieć następująco:

a)      ograniczenie dalszego obowiązywania konwencji pomiędzy Niemcami i Austrią z dnia 22 grudnia 1966 r. w  pkt 35 (później pkt 83) części A i B Niemcy – Austria lit. e) załącznika III do rozporządzenia nr 1408/71 w sprawie zabezpieczenia społecznego do przypadków, w których:

i)      świadczenie zostało już wypłacone lub jest wymagalne w dniu 1 stycznia 1994 r.;

ii)      beneficjent wybrał Austrię na miejsce zwykłego zamieszkania przed dniem 1 stycznia 1994 r., a wypłata rent lub emerytur należnych z tytułu ubezpieczenia emerytalno‑rentowego i wypadkowego rozpoczyna się przed dniem 31 grudnia 1994 r.,

nie jest zgodne z art. 18 WE, 39 WE oraz 42 WE;

b)      to samo ograniczenie w art. 14 ust. 2 lit. b) konwencji między Niemcami a Austrią z dnia 4 października 1995 r. w sprawie zabezpieczenia społecznego jest niezgodne z art. 18 WE, 39 WE oraz 42 WE;

c)      część D Niemcy pkt 1 załącznika VI do rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 jest niezgodny z art. 18 WE, 39 WE oraz 42 WE w zakresie, w jakim w załączniku tym Republika Federalna Niemiec jest upoważniona do nieprzyznawania świadczeń zgodnie z Fremdrentengesetz dla uprawnionych do świadczeń z miejscem zamieszkania poza Republiką Federalną Niemiec.

1 – Język oryginału: niemiecki.

2 – Rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie, w wersji zmienionej i zaktualizowanej rozporządzeniem Rady (WE) nr 118/97 z dnia 2 grudnia 1996 r. (Dz.U. 1997, L 28, str. 1).

3 – R. Schuler, Europejskie prawo socjalne, red. Maximilian Fuchs, wydanie czwarte, art. 10, pkt 13 wskazuje na to, że załącznik VI do rozporządzenia nr 1408/71 zawiera odstępstwa od zasady eksportu świadczeń.

4 – Artykuł 10 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71 wyłącza wszelkie zmniejszenie uprawnień z powodu miejsca zamieszkania w innym państwie członkowskim. Artykuł ten wylicza praktycznie wszystkie zakazane możliwości ograniczenia w drodze przepisów krajowych, które ustanawiają wymóg miejsca zamieszkania w danym państwie członkowskim. Zobacz wyroki: z dnia 10 czerwca 1982 r. w sprawie 92/81 Camera, Rec. str. 2213, pkt 16; z dnia 24 lutego 1987 r. w sprawach połączonych 379/85, 380/85, 381/85 i 93/86 Gilette i in., Rec. str. 955, pkt 17 i z dnia 20 czerwca 1991 r. w sprawie C‑356/89 Newton, Rec. str. I‑3017, pkt 23. Dzięki uchyleniu klauzul zamieszkania w prawie państw członkowskich osiągnięte zostaje w rezultacie zrównanie terytoriów państw członkowskich w zakresie uprawnienia do świadczeń. Sformułowane pozytywnie oznacza, że przepis ten zobowiązuje państwa członkowskie do tego, aby transferować wszystkie wymienione w art. 10 ust. 1 świadczenia do innych państw członkowskich, objętych przedmiotowym zakresem stosowania rozporządzenia nr 1408/71. Niektórzy autorzy widzą w tym przepisie wyjątek od tradycyjnej zasady terytorialności w prawie socjalnym. Zobacz R. Schuler, op.cit., art. 10 pkt 3; K. Louven, C. Louven, „Das Territorialitätsprinzip im Internationalen Sozialrecht”, w: Neue Zeitschrift für Arbeitsrecht, 1991, zeszyt 13, str. 497; E. Eichenhofer, „Export von Sozialleistungen nach Gemeinschaftsrecht”, w: Die Sozialgerichtsbarkeit, 1999, str. 57.

5 – Bez sumowania okresów ubezpieczenia i eksportu świadczeń pieniężnych pracownik korzystający ze swobody przemieszczania się utraciłby uprawnienia do zabezpieczenia społecznego, gdyby miały one podstawę w prawie państwa jego poprzedniego zatrudnienia. Z tego względu Trybunał stwierdził w wyroku z dnia 7 listopada 1973 r. w sprawie 51/73 Smieja, Rec. str. 1213, pkt 14–17): artykuł 10 ust. 1 „zapewnia, że osoby uprawnione mogą pobierać bez ograniczeń określone świadczenia emerytalne i inne świadczenia pieniężne, które nabyły zgodnie z przepisami jednego lub kilku państw członkowskich, nawet jeśli zamieszkują na terytorium innego państwa członkowskiego niż to, gdzie znajduje się instytucja zobowiązana do wypłaty świadczeń. Celem tego przepisu jest zagwarantowanie prawa osób uprawnionych do takich świadczeń również wówczas, gdy mają one miejsce zamieszkania w innym państwie członkowskim, na przykład w ich kraju pochodzenia”. Zgodnie ze stanowiskiem Trybunału w wyroku z dnia 10 czerwca 1982 r. w sprawie 92/81 Caracciolo, Rec. str. 2213, pkt 14 i 16, celem nieograniczonego eksportu świadczeń pieniężnych jest „nie tylko utrzymanie w mocy uprawnień do świadczeń emerytalnych i świadczeń z tytułu śmierci uzyskanych na podstawie ustawodawstwa jednego lub kilku państw członkowskich, nawet po zmianie miejsca zamieszkania osoby uprawnionej do innego państwa członkowskiego, lecz także, aby osobie uprawnionej nie można było odmówić uzyskania takiego uprawnienia tylko dlatego, że zamieszkuje na terytorium innego państwa członkowskiego niż to, gdzie znajduje się instytucja zobowiązana do wypłaty świadczeń. […] Artykuł 10 ust. 1 należy interpretować w ten sposób, że instytucja ubezpieczeniowa państwa pochodzenia nie może stosować zasady terytorialności, przytoczonej przez sąd krajowy, do świadczeń z tytułu inwalidztwa”. Według Borchardta, Handbuch des EU‑Wirtschaftsrechts, red. M.A. Dauses, München 2004, t. 1, D.II, pkt 64, przepisy dotyczące zabezpieczenia socjalnego pracowników stanowią w tym względzie konieczne uzupełnienie prawa do swobodnego przemieszczania się. To dlatego F. Ruland, „Rentenversicherung”, w: B. Schulze, H. Zacher (red.), Wechselwirkungen zwischen dem Europäischen Sozialrecht und dem Sozialrecht der Bundesrepublik Deutschland, Schriftenreihe für Internationales und Vergleichendes Sozialrecht, t. 12, Berlin 1991, str. 75, określa europejskie prawa socjalne jako „uzupełniające swobodę przemieszczania się”. Europejskie prawo socjalne zawiera „normy sprzęgające”, które są konieczne, aby częściowe biografie pracowników migrujących w poszczególnych krajach członkowskich stały się ich jednolitą biografią socjalną.

6 – E. Eichenhofer, „Export von Sozialleistungen nach Gemeinschaftsrecht”, w: Die Sozialgerichtsbarkeit, 1999, str. 58, zwraca uwagę na to, że art. 10 rozporządzenia nr 1408/71 nie uzasadnia ogólnego obowiązku do eksportu całości świadczeń, jak wydaje się faktycznie wymagać art. 42 WE.

7 – W wyrokach: z dnia 5 marca 1998 r. w sprawie C‑194/96 Kulzer, Rec. str.  I‑895, pkt 24 oraz z dnia 31 maja 1979 r. w sprawie 182/78 Pierik, Rec. str. 1977 pkt 4, Trybunał zauważył, że pojęcie „pracownik” w rozumieniu art. 2 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71 ma znaczenie ogólne i odnosi się do każdej osoby, która, bez względu na to, czy wykonuje działalność zawodową, czy nie, posiada status ubezpieczonego zgodnie z przepisami o zabezpieczeniu społecznym, obowiązującymi w jednym lub kilku krajach członkowskich. Z powyższego wynika, że renciści i emeryci, uprawnieni zgodnie z przepisami jednego lub kilku państw członkowskich do pobierania emerytury lub renty, nawet jeśli nie są zatrudnieni, podlegają z racji ich przynależności do systemu zabezpieczenia społecznego przepisom rozporządzenia o „pracownikach”, o ile nie należy stosować żadnych przepisów szczególnych.

8 – Jak już Trybunał wielokrotnie orzekł, różnica między świadczeniami, wyłączonymi z zakresu stosowania rozporządzenia nr 1408/71, oraz takimi, które są tym zakresem objęte, zależy zasadniczo od podstawowych cech każdorazowego świadczenia, a w szczególności od jego celu i warunków jego przyznania, a nie od tego, czy krajowe przepisy prawne kwalifikują dane świadczenie jako świadczenie z zabezpieczenia społecznego. W wyroku z dnia 5 lipca 1983 r. w sprawie 171/82 Valentini, Rec. str. 2157, pkt 13, Trybunał przykładowo zakwestionował przynależność do świadczeń emerytalnych w rozumieniu art. 4 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 1408/71, ponieważ zasiłek, realizując cel polityki zatrudnienia, przyczynia się do zwalniania miejsc pracy, zajętych przez pracowników znajdujących się przed emeryturą, na rzecz młodszych bezrobotnych. Zobacz również wyroki: z dnia 27 marca 1985 r. w sprawie 249/83 Hoeckx, Rec. str. 973, pkt 11, z dnia 4 czerwca 1987 r. w sprawie 375/85 Campana, Rec. str. 2387, z dnia 16 lipca 1992 r. w sprawie C‑78/91 Hughes, Rec. str. I‑4839, pkt 14, oraz z dnia 10 października 1996 r. w sprawach połączonych C‑245/94 i C‑312/94 Hoever i Zachow, Rec. str. I‑4895, pkt 17.

9 – M. Fuchs, op.cit., art. 4, pkt 13 i 14. Wyżej wymieniony w przypisie 8 wyrok w sprawie Valentini, pkt 13.

10 – Wyrok z dnia 31 marca 1977 r. w sprawie 79/76 Fossi, Rec. str. 667.

11 – Wyrok z dnia 22 lutego 1979 r. w sprawie 144/78 Tinelli, Rec. str. 757.

12 – Wyroki: z dnia 4 listopada 1997 r. w sprawie C‑20/96 Snares, Rec. str. I‑6057, pkt 33, 42 i 43, z dnia 11 czerwca 1998 r. w sprawie C‑297/96 Partridge, Rec. str. I‑3467, pkt 34, z dnia 31 maja 2001 r. w sprawie C‑43/99 Leclère i Deaconescu, Rec. str. I‑4265, pkt 32, i z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie C‑160/02 Skalka, Rec. str. I‑5613, pkt 25.

13 – Wyroki: z dnia 8 marca 2001 r. w sprawie C‑215/99 Jauch, Rec. str. I‑1901, pkt 32 i 33, ww. w przypisie 12 wyrok w sprawie Skalka, pkt 28, i z dnia 16 stycznia 2007 r. w sprawie C‑265/05 Pérez Naranjo, Zb.Orz. str. I‑347, pkt 36, dotyczą wypłaty zasiłku opiekuńczego (składkowego) i przyznania dodatku wyrównawczego do emerytury (nieskładkowego) w Austrii, jak i wypłaty dodatkowego zasiłku z funduszu solidarnościowego (nieskładkowość co do zasady potwierdzona, bliższa ocena jest zastrzeżona dla sądu krajowego) we Francji.

14 – Przepis ten reguluje udział finansowy państwa federalnego w wydatkach powszechnego ubezpieczenia emerytalnego. Wprowadzając w życie zasadę państwa socjalnego, państwo federalne stworzyło system ubezpieczeń emerytalnych polegający w przeważającej mierze na przymusie. Tym samym jest ono zobowiązane do zaplanowania obciążeń wynikających z systemu, którym będzie można podołać. Dopłata państwa ma za zadanie zagwarantować świadczenie z ubezpieczenia emerytalnego i ochronić przed nadmiernym obciążeniem płatników składek. Tym samym państwo przejmuje funkcję gwarancyjną i zabezpieczającą (U. Diel, Sozialgesetzbuch VI, red. K. Hauck, W. Noftz, t. 2, Berlin 2006, art. 213, pkt 8 i 9, str. 4).

15 – Procedura rozdziału jest metodą finansowania ubezpieczeń społecznych, w szczególności zaopatrzenia emerytalnego, lecz także ubezpieczenia chorobowego i ubezpieczenia od bezrobocia. Uiszczone składki są bezpośrednio wykorzystywane na finansowanie wypłaconych świadczeń, przy czym instytucja ubezpieczeniowa tylko w nieznacznym zakresie może tworzyć rezerwy (np. rezerwa stała ustawowego ubezpieczenia emerytalno‑rentowego). Za opłacone składki płatnik nabywa prawo do świadczenia w razie potrzeby (bezrobocia, choroby, wieku). Podstawą tego systemu jest tzw. „umowa pokoleniowa”. Pojęcie to opisuje stan, w którym płatnicy określonego okresu zaspokajają potrzeby każdego obecnego pokolenia emerytów, a w zamian za to mogą mieć ze swej strony roszczenie – a raczej: uzasadnione oczekiwanie – na takie samo wsparcie obecnego pokolenia dzieci (H. Finke, op.cit., t. 2, Berlin 2006, art. 153, pkt 20, str. 7).

16 – Zobacz wyrok z dnia 22 października 1978 r. w sprawie 10/78 Belbouab, Rec. str.  1915, pkt 5.

17 – Wyroki: z dnia 21 października 1975 r. w sprawie 24/75 Petroni, Rec. str. 1149, pkt 13, z dnia 3 lutego 1977 r. w sprawie 62/76 Strehl, Rec. str. 1977, pkt 211, z dnia 10 stycznia 1980 r. w sprawie 69/79 Jordan‑Vosters, Rec. str. 75, z dnia 12 czerwca 1981 r. w sprawie 733/79 CCAF przeciwko Laterza, Rec. str. 1915, z dnia 23 lutego 1986 r. w sprawie 254/84 De Jong, Rec. str. 671, pkt 15 i z dnia 14 grudnia 1989 r. w sprawie 168/88 Dammer, Rec. str. 4553, pkt 21.

18 – Wyżej wymieniony w przypisie 13 wyrok w sprawie Jauch, pkt 20 i wyrok z dnia 25 lutego 1986 r. w sprawie 284/84 Spruyt, Rec. str. 685, pkt 18 i nast.

19 – Wyżej wymieniony w przypisie 13 wyrok w sprawie Jauch, pkt 21 i wyrok z dnia 21 lutego 2006 r. w sprawie C‑286/03 Hosse, Rec. str. I‑1771, pkt 24 i 25.

20 – Wyżej wymieniony w przypisie 10 wyrok, str. 667.

21 – Wyżej wymieniony w przypisie 11, str. 757.

22 – Wyrok z dnia 6 lipca 1978 r. w sprawie 9/78 Gillard, Rec. str. 1661.

23 – Wyrok z dnia 16 września 2004 r. w sprawie C‑386/02 Baldinger, Rec. str. I‑8411.

24 – Reichsversicherungsanstalt für Angestellte (zakład ubezpieczeń Rzeszy Niemieckiej dla pracowników) został założony jako instytucja państwowego ubezpieczenia obowiązkowego dla pracowników w 1912 r. w Berlinie. Jako podmiot prawa publicznego o statusie urzędu instytucja ta była najpierw pod nadzorem kanclerza Rzeszy, a od 1919 r. była instytucją wydziału podporządkowanego ministerstwu pracy Rzeszy Niemieckiej. W 1934 r. Reichsversicherungsanstalt został podporządkowany Reichsversicherungsamt (urzędowi ubezpieczeniowemu Rzeszy Niemieckiej) i przejął obok swoich dotychczasowych zadań również nadzór nad kasami chorych prawa publicznego, właściwych dla ubezpieczenia pracowników na wypadek choroby. Podmioty prawa publicznego są publiczno-prawnymi stowarzyszeniami osób, które same zarządzają swoimi sprawami, a tym samym powinny równocześnie odciążać administrację państwową. Nie mają one związku z ogólną właściwością miejsca zamieszkania lub siedziby na określonym obszarze, lecz ewidencjonują swoich członków według specyficznych, a mianowicie zawodowych, ekonomicznych, społecznych, kulturalnych i innych aspektów. Z tego względu w przeciwieństwie do władz lokalnych lub regionalnych określane są podmiotami osobowymi (Personalkörperschaften). W zakresie zabezpieczenia społecznego należą do nich Allgemeinen Ortskrankenkassen (powszechne lokalne kasy chorych) i zrównane z nimi Ersatzkassen (kasy chorych prawa publicznego), Berufsgenossenschaften (stowarzyszenia zawodowe), die Landesversicherungsanstalten (krajowe zakłady ubezpieczeniowe) i Bundesversicherungsanstalt für Angestellte (federalny zakład ubezpieczeń pracowników, H. Maurer, Allgemeines Verwaltungsrecht, wydanie 3, München 1999, § 23, Randnr. 30. F. Koja, Allgemeines Verwaltungsrecht, wydanie trzecie, Wien 1996, str. 322, wskazuje na to, że instytucje zabezpieczenia społecznego zajmują pozycję pośrednią pomiędzy podmiotem osobowym a wspólnotą interesów, lecz wykazują cechy zakładu prawa publicznego. Tak jak instytucje stanowią one zorganizowaną grupę pracowników administracyjnych i zbiór środków materialnych (budynki, urządzenia, wyposażenie techniczne) w służbie samodzielnej jednostki administracyjnej.

25 – Oświadczenie Republiki Federalnej Niemiec zgodnie z art. 5 rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (Dz.U. 2003, C 210, str. 1, pod pkt I.3.a). Wynika z niego, że przepisy w sprawie regulacji ustawowego ubezpieczenia emerytalno-rentowego, zawarte w „księdze szóstej kodeksu socjalnego z 18 grudnia 1989 r.”, obowiązują jako część przepisów prawnych i systemów, na które powołuje się art. 4 ust. 1 i 2 rozporządzenia.

26 – Wyrok z dnia 29 listopada 1977 r. w sprawie 35/77 Beerens, Rec. str. 2249, pkt 9 i 10.

27 – W. Brechmann, Kommentar zum EUV/EGV, wydanie pierwsze (1999), art. 42, str. 647, pkt 11, wskazuje na to, że wraz ze złożeniem oświadczenia przepisy i systemy obowiązkowo w całości wchodzą w zakres stosowania rozporządzenia. Ponadto Trybunał stwierdził w wyrokach: z dnia 5 maja 1977 r. w sprawie 104/76 Jansen, Rec. str. 829, pkt 7, z dnia 27 stycznia 1981 r. w sprawie 70/80 Vigier, Rec. str. 229, pkt 12 i nast. oraz z dnia 18 maja 1995 r. w sprawie C‑327/92 Rheinhold i Mahla, Rec. str. I‑1235, pkt 15 i nast.), że zakres stosowania art. 4 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71 jest opisany w taki sposób, który pozwala stwierdzić, że przepisy prawa wspólnotowego obejmują w całości krajowe systemy zabezpieczenia społecznego.

28 – Zobacz ww. w przypisie 12 wyrok w sprawie Partridge, pkt 35, wyroki: z dnia 22 lutego 1990 r. w sprawie 228/88 Bronzino, Rec. str. I‑531, pkt 11, oraz z dnia 12 lutego 1990 r. w sprawie C‑12/89 Gatto, Rec. str. I‑557; M. Fuchs, op.cit., art. 5, pkt 5; N. Brall, Der Export von Leistungen der sozialen Sicherheit in der Europäischen Union, Baden‑Baden 2003, str. 153.

29 – Wyżej wymieniony w przypisie 12 wyrok w sprawie Snares, pkt 39.

30 – N. Brall, op.cit., str. 28. Według B. Kahil, Europäisches Sozialrecht und Subsidiarität, Baden‑Baden 1996, str. 252, zalecenie prawodawcy wspólnotowego do wydania zasad koordynacji poza brzmieniem art. 42 WE wynika w szczególności z teleologicznej wykładni przepisu, jak i z jego stosunku, z punktu widzenia jego celu, do art. 39 WE.

31 – R. Langer, op.cit., art. 39, pkt 1.

32 – Zobacz opinię rzecznika generalnego A. Saggia przedstawioną w dniu 13 kwietnia 2000 r. w sprawie C‑135/99 Elsen, Rec. str. I‑10409, pkt 25. Wyrok z dnia 26 stycznia 1999 r. w sprawie C‑18/95 Terhoeve, Rec. str. I‑345.

33 – Wyżej wymieniony w przypisie 32 wyrok z dnia 23 listopada 2000 r. w sprawie Elsen, pkt 33; podobnie wyroki: z dnia 28 kwietnia 1998 r. w sprawie C‑120/95 Decker, Rec. str. I‑1831, pkt 23 oraz z dnia 28 kwietnia 1998 r. w sprawie C‑158/96 Kohll, Rec. str. I‑1931, pkt 19, z dnia 12 maja 1998 r. w sprawie C‑85/96 Martínez Sala, Rec. str. I‑2708, pkt 33 oraz z dnia 7 lutego 2002 r. w sprawie C‑28/00 Kauer, Rec. str. I‑1343, pkt 45.

34 – Wyżej wymieniony w przypisie 12 wyrok w sprawie Snares, pkt 45.

35 – W opinii przedstawionej w dniu 30 marca 2006 r. w sprawie C‑192/05 Tas‑Hagen, Rec. str. I‑10451, pkt 61 i 62, rzecznik generalna J. Kokott wyjaśniła, że państwo członkowskie ma, ogólnie rzecz biorąc, swobodny wybór ustalania warunków przyznawania świadczeń społecznych, nieuregulowanych w prawie wspólnotowym, oraz swobodę działania odnośnie do oceny stopnia integracji, który osoba zainteresowana musi udowodnić. Jako kryterium więzi ze społeczeństwem państwa członkowskiego, przyznającego świadczenie, można odwołać się co do zasady do miejsca zamieszkania osoby zainteresowanej. Integrację ze społeczeństwem można więc wykazać przez stwierdzenie, że mieszkała ona przez pewien czas w tym państwie członkowskim. Zobacz wyrok z dnia 15 marca 2005 r. w sprawie C‑209/03 Bidar, Zb.Orz. str. I‑2119, pkt 57; zob. także wyroki: z dnia 11 lipca 2002 r. w sprawie C‑224/98 D’Hoop, Rec. str. I‑6191, pkt 38, z dnia 23 marca 2004 r. w sprawie C‑138/02 Collins, Rec. str. I‑2703, pkt 67 oraz z dnia 15 września 2005 r. w sprawie C‑258/04 Ioannidis, Zb.Orz. str. I‑8275, pkt 30. Zobacz wreszcie opinię rzecznik generalnej J. Kokott przedstawioną w dniu 29 marca 2007 r. w sprawie C‑287/05 Hendrix, Zb.Orz. str. I‑6909, pkt 72.

36 – Zobacz wreszcie ww. w przypisie 34 opinię rzecznik generalnej J. Kokott, pkt 72.

37 – Zobacz ww. w przypisie 12 wyroki: w sprawie Leclère i Deaconescu, pkt 32, w sprawie Snares, pkt 42, i wyrok z dnia 27 września 1988 r. w sprawie 313/86 Lenoir, Rec. str. 5391, pkt 16, w których Trybunał podkreślił, że jeżeli chodzi o specjalne świadczenia nieskładkowe, to prawodawca wspólnotowy ma swobodny wybór wydawania przepisów w ramach wykonania art. 42 WE, odbiegających od zasady eksportu świadczeń zabezpieczenia społecznego. Jak już Trybunał dopuścił, przyznanie świadczeń związanych ściśle ze środowiskiem społecznym można uzależniać w szczególności od miejsca zamieszkania w państwie właściwej instytucji. Artykuł 10a rozporządzenia nr 1408/71 umożliwia włączanie do koordynacji świadczeń mieszanych zdefiniowanych odtąd w art. 4 ust. 2a, bez podporządkowania ich w ten sposób obowiązkowi eksportu świadczeń. Świadczenia te są przyznawane wyłącznie w państwie członkowskim miejsca zamieszkania zgodnie z jego przepisami prawa i na jego koszt. Trybunał Sprawiedliwości stwierdził w swoim orzecznictwie, że w pewnych swoich cechach świadczenia te są pokrewne pomocy społecznej w tym zakresie, że potrzeba jest zasadniczym kryterium przy ich przyznawaniu oraz iż nie opierają się one na sumowaniu okresów zatrudnienia lub okresów składkowych, choć z punktu widzenia innych cech są bliskie zabezpieczeniu społecznemu w tym zakresie, że nie ma tu swobody decyzji co do sposobu, w jaki udziela się świadczeń, oraz że przyznaje się beneficjentom prawnie określoną pozycję, a równocześnie świadczenia należą zarówno do kategorii zabezpieczenia społecznego, jak i do kategorii pomocy społecznej. Zobacz R. Schuler, op.cit., art. 10a, pkt 1 i 2, oraz S. van Raepenbusch, La sécurité sociale des travailleurs européens – Principes directeurs et grands arrêts de la Cour de justice des Communautés européennes, Bruxelles 2001, str. 28 i nast. 

38 – N. Brall, op.cit., str. 30 i nast.

39 – Wyżej wymieniony w przypisie 33.

40 – Wyżej wymieniony w przypisie 32 wyrok, pkt 35.

41 – Borchardt, op.cit., pkt 81 i 82.

42 – Artykuł 4 ust. 1 niemiecko‑austriackiej konwencji z dnia 22 grudnia 1966 r. o zabezpieczeniu społecznym stanowił, że o ile niniejsza konwencja nie stanowi inaczej, przepisy państwa sygnatariusza umowy, zgodnie z którymi powstanie uprawnień do świadczeń lub przyznania świadczeń lub zapłata świadczeń pieniężnych uzależnione było od pobytu na terytorium kraju, nie obowiązywały osób wymienionych w art. 3, które zamieszkały na terytorium drugiego państwa sygnatariusza umowy. Artykuł 3 lit. a) stanowił, że w przypadku stosowania przepisów państwa sygnatariusza umowy na równi traktowano jego obywateli i obywateli drugiego państwa sygnatariusza umowy. Z tego względu art. 4 ust. 1 w związku z art. 3 lit. a) konwencji należy rozumieć jako zniesienie klauzuli zamieszkania na rzecz obywateli obu państw sygnatariuszy umowy. W drodze tej regulacji terytorium Niemiec i Austrii było rzeczywiście uważane za jedną całość (równość terytorialna) dla potrzeb realizacji uprawnień do świadczeń z zabezpieczenia społecznego.

43 – Artykuł 14 ust. 2 lit. b) konwencji pomiędzy Republiką Federalną Niemiec i Republiką Austrii o zabezpieczeniu społecznym (niemiecki BGBl. 1998, II, str. 313; austriacki BGBl. III nr 138/1998) stanowi: „2. W dalszym ciągu stosuje się poniższe przepisy: […] b) art. 4 akapit pierwszy wymienionej w akapicie pierwszym konwencji w odniesieniu do niemieckich przepisów, zgodnie z którymi wypadki (choroby zawodowe), które wystąpiły poza terytorium Republiki Federalnej Niemiec, oraz okresy ukończone poza tym terytorium nie uzasadniają prawa do świadczenia lub uzasadniają takie prawo tylko pod określonymi warunkami, jeżeli uprawnieni mają miejsce zamieszkania poza terytorium Republiki Federalnej Niemiec i w wypadkach, w których: i) świadczenia zostają wypłacone lub są wymagalne w dniu wejścia w życie rozporządzenia w stosunku między dwoma państwami sygnatariuszy umowy; ii) zainteresowana osoba przed wejściem w życie rozporządzenia w stosunku między dwoma państwami sygnatariuszy umowy miała zwykłe miejsce zamieszkania w Republice Austrii, a świadczenie z zabezpieczenia rentowo‑emerytalnego i ubezpieczenia wypadkowego rozpoczyna się w terminie jednego roku od dnia wejścia w życie rozporządzenia w stosunku między dwoma państwami sygnatariuszami umowy; to samo dotyczy również okresów dalszego prawa do renty lub do emerytury włącznie z rentą rodzinną, jeżeli okresy uprawnienia do renty lub emerytury następują nieprzerwanie po sobie”.

44 – Trybunał wypowiada się w wyroku z dnia 7 lutego 1991 r. w sprawie C‑227/89 Rönfeldt, Rec. str. I‑323, pkt 29, o „wprowadzonych do prawa krajowego konwencjach między dwoma lub większą liczbą państw członkowskich”. M. Költzsch, „Eine Entscheidung des EuGH und ihre Folgen für das internationale Sozialrecht – Zum Rönfeldt‑Urteil des EuGH”, w: Die Sozialgerichtsbarkeit, 1992, str. 593, wnioskuje ze streszczenia wyroku w sprawie Rönfeldt, że Trybunał kwalifikuje konwencje o zabezpieczeniu społecznym do prawa wewnętrznego uczestniczących państw. Jest to także zgodne z niemieckim prawem, ponieważ podstawę niemieckiej konstytucji stanowi dualistyczna teoria w zakresie stosunków między prawem międzynarodowym a prawem krajowym.

45 – E. Eichenhoffer, op.cit., art. 2 pkt 6 wskazuje na to, że kolejnym warunkiem stosowania rozporządzenia nr 1408/71 jest występowanie transgranicznych okoliczności faktycznych. Niniejszy wymóg jest wyrażony w sformułowaniu w art. 2 ust. 2, zgodnie z którym warunek ten dotyczy osób, „które podlegają lub podlegały ustawodawstwu jednego lub kilku państw członkowskich”. Należy warunek ten rozumieć w ten sposób, że stosowanie przepisów dotyczących koordynacji świadczeń z zabezpieczenia społecznego wchodzi w rachubę tylko w stosunku do transgranicznych okoliczności faktycznych.

46 – Wyrok z dnia 11 października 2001 r. w sprawie C‑95/99 Khalil, Rec. str. I‑7413, pkt 68 i 69.

47 – W wyroku z dnia 10 maja 2001 r. w sprawie C‑389/99 Rundgren, Rec. str. I‑3731, pkt 35, Trybunał stwierdził, że dana osoba jest włączona w zakres ochrony rozporządzenia nr 1408/71, jeżeli mieszkała w jednym państwie członkowskim, nie wykonując tam działalności zawodowej, lecz pobierając zamiast tego emeryturę z innego państwa członkowskiego jako urzędnik na emeryturze.

48 – Dz.U. 1994, L 1, str. 3.

49 – Zobacz ww. w przypisie 32 wyrok w sprawie Kauer, pkt 3.

50 – Wyżej wymieniony w przypisie 18 wyrok w sprawie Spruyt, pkt 18 i nast., ww. w przypisie 13 wyrok w sprawie Jauch, pkt 21, i ww. w przypisie 19 wyrok w sprawie Hosse, pkt 24 i 25.

51 – Wyżej wymieniony w przypisie 11 wyrok w sprawie Tinelli, pkt 7.

52 – Niemieckie obce prawo rentowe ma zastosowanie do ubezpieczenia rentowego i wypadkowego oraz znajduje obecnie swoją podstawę prawną w ustawie FRG. Ustawa ta zastąpiła ustawę o rentach obcych i zagranicznych (FAG). E. Eichenhoffer, Handbuch des Sozialversicherungsrechts, red. B. Schulin, t. 3, München 1999, § 76, pkt 51, wskazuje, że choć FAG miała na celu wypłatę odszkodowania dla uchodźców poprzez niemieckie okresy i uprawnienia za każdorazową stratę według prawa o zabezpieczeniu społecznym w państwie, z którego zostali wydaleni, to ustawa FRG charakteryzuje się, zgodnie z zamiarem niemieckiego ustawodawcy, dążeniem do integracji uchodźców: uchodźcy – nie uwzględniając ich indywidualnej pozycji z punktu widzenia prawa o zabezpieczeniu społecznym, zależnego od warunków polityki społecznej ich kraju ojczystego – nie powinni po pierwsze otrzymywać odszkodowania za straty spowodowane przez wydalenie, lecz powinni mieć taką pozycję w Niemczech z punktu widzenia prawa o zabezpieczeniu społecznym, która by im się należała, gdyby zamiast na obszarach, z których zostali wydaleni, cały okres życia, podlegającego ubezpieczeniu, przebywali w Niemczech. Z tego względu należy włączyć okresy, które uchodźcy ukończyli na obszarach, z których zostali wydaleni, zgodnie z § 15 FRG jako okresy składkowe, do ustawowego ubezpieczenia rentowo‑emerytalnego. Autor wnioskuje z powyższego, że FRG opiera się wprawdzie na idei odszkodowania, jednak uzupełnia ją i ma istotne znaczenie koncepcja integracji.

53 – Wyżej wymieniony w przypisie 13 wyrok w sprawie Jauch, pkt 32 i 33.

54 – Paragraf 291b SGB VI (zwrot niepokrytych składkami świadczeń) stanowi: „Państwo federalne zwraca instytucji zabezpieczenia emerytalno‑rentowego pracowników fizycznch i umysłowych wydatki na świadczenia zgodnie z obcym prawem rentowym”. Przepis dotyczy świadczeń, które mają być wypłacone z zabezpieczenia emerytalno‑rentowego, zgodnie z prawem o obcym prawie rentowym i tym samym określonej części niepokrytych składkami – lub innych niż ubezpieczeniowe – świadczeń, stanowiącymi obciążenie ubezpieczenia emerytalno‑rentowego (zob. w tym zakresie H. Finke, SGB VI – Gesetzliche Rentenversicherung einschließlich Übergangsrecht für das Beitrittsgebiet, t. 3, Lieferung 4/06, § 291b, pkt 1).

55 – Wyżej wymienione w przypisie 12 wyroki: w sprawie Snares, pkt 33, 42 i 43, w sprawie Partridge, pkt 34, w sprawie Leclère i Deaconescu, pkt 32 i w sprawie Skalka, pkt 25.

56 – Trybunał uznał za charakterystyczne dla pomocy społecznej przyznanie świadczenia przewidzianego w przepisie niezależnie od spełnienia okresów działalności zawodowej, ubezpieczenia czy też opłacenia składki. Zobacz ww. w przypisie 4 wyrok w sprawie Newton, pkt 13.

57 – W swojej opinii w ww. w przypisie 19 sprawie Hosse, pkt 30, rzecznik generalna J. Kokott uznała, powołując się na orzecznictwo Trybunału, że przepisy ustanawiające wyjątki od eksportu świadczeń zabezpieczenia społecznego należy interpretować wąsko. Ta zasada wykładni ma zastosowanie zwłaszcza wtedy, gdy przepis ustanawiający wyjątek, tak jak art. 4 ust. 2b rozporządzenia nr 1408/71, prowadzi wręcz do wyłączenia możliwości stosowania przepisów całego rozporządzenia. W celu wyłączenia danego świadczenia z zakresu zastosowania rozporządzenia zgodnie z art. 4 ust. 2b, oprócz wymienienia danego świadczenia w sekcji III załącznika II do rozporządzenia, muszą być zatem spełnione w sposób kumulatywny następujące przesłanki materialnoprawne: świadczenie wynika z ustawodawstwa, którego stosowanie jest ograniczone do części terytorium państwa członkowskiego, świadczenie jest świadczeniem nieskładkowym oraz ma ono charakter świadczenia specjalnego. Zobacz ww. w przypisie 13 wyrok w sprawie Jauch, pkt 21, i ww. w przypisie 19 wyrok w sprawie Hosse, pkt 25. M. Fuchs, op.cit., wskazuje na to, że osoby korzystają ze specjalnych świadczeń pieniężnych nieskładkowych, określonych w art. 4 ust. 2a, wyłącznie na terytorium państwa członkowskiego, w którym zamieszkują, zgodnie z ustawodawstwem tego państwa, pod warunkiem, że te świadczenia wymienione są w załączniku IIa.

58 – Zarówno z art. 6, 7 i 8 rozporządzenia nr 1408/71, jak i z orzecznictwa Trybunału wynika, że art. 8 dotyczy tylko konwencji zawartych przez państwa członkowskie po wejściu w życie rozporządzenia. Zobacz w tym zakresie wyroki: z dnia 28 kwietnia 1994 r. w sprawie C‑305/92 Hoorn, Rec. str. I‑1525, pkt 19, i z dnia 2 sierpnia 1993 r. w sprawie C‑23/92 Grana‑Novoa, Rec. str. I‑4505, pkt 22.

59 – Zobacz ww. w przypisie 44 wyrok w sprawie Rönfeldt, pkt 23. Wyrok ten stanowi rozwinięcie wcześniejszego orzecznictwa, w szczególności ww. w przypisie 17 wyroków: w sprawie Petroni, pkt 13, w sprawie De Jong, pkt 15, i w sprawie Dammer, pkt 21, zgodnie z którymi cel art. 48–51 traktatu WE nie zostałby osiągnięty, gdyby w wyniku korzystania ze swojego prawa do swobodnego przemieszczania się pracownicy utracili korzyści z tytułu zabezpieczenia społecznego, które zapewniają im przepisy państwa członkowskiego. Ponadto Trybunał wyciągnął konsekwencje z wyroku z dnia 9 lipca 1980 r. w sprawie 807/79 Gravina, Rec. str. 2205, pkt 7, z którego wywiódł, że stosowanie regulacji wspólnotowych nie może powodować zmniejszenia przyznawanych świadczeń zgodnie z prawem państwa członkowskiego. F. Kessler, „Pensions d’invalidité de droit communautaire et conventions bilatérales de sécurité sociale – des précisions”, w: Revue de droit sanitaire social, styczeń–marzec 1996, str. 148, jest zdania, że Trybunał stosuje tu rodzaj „zasady wyboru korzystniejszego przepisu” w przypadku kolizji między przepisem rozporządzenia nr 1408/71 a dwustronną konwencją o zabezpieczeniu społecznym.

60 – Wyżej wymieniony w przypisie 44.

61 – Wyrok z dnia 9 listopada 1995 r. w sprawie C‑475/93 Thévenon, Rec. str. I‑3813, pkt 26.

62 – Wyrok z dnia 9 października 1997 r. w sprawach połączonych C‑31/96, C‑32/96 i C‑33/96 Naranjo Arjona, Rec. str. I‑19971, pkt 27.

63 – Wyrok z dnia 17 grudnia 1998 r. w sprawie C‑153/97 Grajera Rodriguez, Rec. str. I‑8645.

64 – Wyżej wymieniony w przypisie 61 wyrok w sprawie Thévenon, pkt 26.

65 – Wyżej wymienione w przypisie 62 wyroki w sprawach: Naranjo Arjona, pkt 29 i Grajera Rodriguez, pkt 29.

66 – Wyrok z dnia 7 czerwca 1973 r. w sprawie 82/72 Walder, Rec. str. 599, pkt 6 i 7, oraz ww. w przypisie 61 wyrok w sprawie Thévenon, pkt 15.

67 – Cel tego orzeczenia nie polega natomiast na tym, aby przyznać pracownikom wszelkie możliwe korzyści wynikające z konwencji o zabezpieczeniu społecznym i z krajowego porządku prawnego. S. van Raepenbusch, „Les rapports entre le règlement (CEE) n° 1408/71 et les conventions internationales dans le domaine de la sécurité sociale des travailleurs circulant à l’intérieur de la Communauté”, w: Cahiers de droit européen, 1991, str. 466, podaje np. w wątpliwość, nawet w przypadku uznania, że art. 42 WE nie zezwala Radzie w ramach jej działalności prawodawczej, pozbawiać pracowników przyznanych im praw, priorytetowy cel art. 42 WE polegający na tym, że klasyczne systemy są zastępowane przez mechanizm koordynacji krajowych systemów zabezpieczenia społecznego celem zagwarantowania swobody przepływu pracowników w obrębie Wspólnoty. A. Ottevaere, „Le règlement 1408/71 et les conventions de sécurité sociale: suite et fin des incertitudes – l’arrêt Thévenon”, w: Revue belge de sécurité sociale, 1996, str. 849, uznaje niebezpieczeństwo, że pracownik wybiera pomiędzy stosowaniem rozporządzenia nr 1408/71 a dwustronnymi konwencjami dotyczącymi zabezpieczenia społecznego, aby ubiegać się o pożądane korzyści. Z tego względu autor akceptuje sprecyzowanie orzeczenia w sprawie Rönfeldt w wyroku w sprawie Thévenon.

68 – Wyrok z dnia 30 kwietnia 1996 r. w sprawie C‑214/94 Boukhalfa, Rec. str. I‑2253, pkt 15. Niniejsza sprawa dotyczyła obywatelki Belgii zatrudnionej jako pracownik miejscowy w niemieckiej ambasadzie w Algierze w biurze paszportowym, która jeszcze przed nawiązaniem stosunku pracy zamieszkiwała już na stałe w Algierii. Skarżąca żądała równego traktowania z niemieckimi pracownikami miejscowymi, czego Republika Federalna Niemiec nie uwzględniła, uzasadniając, iż nie może powołać się na prawo wspólnotowe z powodu braku terytorialnego zastosowania. Trybunał przypomniał jednak, że zgodnie z orzecznictwem przepisy wspólnotowe mają zastosowanie do wykonywanej działalności zawodowej poza terytorium Wspólnoty, jeżeli stosunek pracy wykazuje wystarczająco ścisły związek z terytorium Wspólnoty. Zasadę tę należy rozumieć w ten sposób, że ma ona zastosowanie w odniesieniu do przypadków, w których stosunek pracy wykazuje wystarczająco ścisły związek z prawem państwa członkowskiego, a tym samym do odpowiednich uregulowań prawa wspólnotowego. W konsekwencji Trybunał stwierdził, że w przypadkach jak ten skarżącej ma zastosowanie prawo wspólnotowe, a tym samym zapisany w przepisach wspólnotowych zakaz dyskryminacji ze względu na obywatelstwo w zakresie wszystkich aspektów stosunku pracy, uregulowanych przez prawo państwa członkowskiego.

69 – Wyżej wymieniony w przypisie 47 wyrok w sprawie Rundgren, pkt 35. Niniejsza sprawa dotyczyła szwedzkiego urzędnika na emeryturze, który pobierał emeryturę w Szwecji, a zamieszkał w Finlandii, przed wejściem w życie rozporządzenia nr 1408/71 w tym państwie. Trybunał stwierdził, że fakt zakończenia działalności zawodowej p. Rundgren i jego przeprowadzenie się ze Szwecji do Finlandii przed wejściem w życie rozporządzenia nr 1408/71 nie może go wyłączyć w Finlandii z czasowego, podmiotowego i przedmiotowego zakresu stosowania tego rozporządzenia. W niniejszym przypadku decydujący był fakt, że pobierał on emeryturę urzędniczą z innego państwa członkowskiego. W konsekwencji Trybunał uznał, że w tym przypadku ma zastosowanie rozporządzenie nr 1408/71.

70 – Wyżej wymieniony w przypisie 32 wyrok w sprawie Elsen, pkt 33, podobnie ww. w przypisie 33 wyroki: w sprawie Decker, pkt 23, w sprawie Kohll, pkt 19, w sprawie Martínez Sala, pkt 33, i ww. w przypisie 32 wyrok w sprawie Kauer, pkt 45.