WYROK TRYBUNAŁU (czwarta izba)
z dnia 9 listopada 2023 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Wspólna polityka w dziedzinie azylu i ochrony uzupełniającej – Dyrektywa 2011/95/UE – Artykuł 15 – Przesłanki przyznania ochrony uzupełniającej – Uwzględnienie okoliczności dotyczących indywidualnej sytuacji i osobistych uwarunkowań wnioskodawcy, jak również ogólnej sytuacji w kraju pochodzenia – Sytuacja humanitarna
W sprawie C‑125/22
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez rechtbank Den Haag, zittingsplaats ’s-Hertogenbosch (sąd rejonowy w Hadze, ośrodek zamiejscowy w ’s-Hertogenbosch, Niderlandy) postanowieniem z dnia 22 lutego 2022 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 22 lutego 2022 r., w postępowaniu:
X,
Y,
ich sześcioro małoletnich dzieci
przeciwko
Staatssecretaris van Justitie en Veiligheid,
TRYBUNAŁ (czwarta izba),
w składzie: C. Lycourgos, prezes izby, O. Spineanu-Matei, J.‑C. Bonichot, S. Rodin i L.S. Rossi (sprawozdawczyni), sędziowie,
rzecznik generalny: P. Pikamäe,
sekretarz: A. Lamote, administratorka,
uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 23 marca 2023 r.,
rozważywszy uwagi, które przedstawili:
– w imieniu Y, X oraz ich sześciorga małoletnich dzieci – S. Rafi, P.J. Schüller oraz J.W.J. van den Broek, advocaten,
– w imieniu rządu niderlandzkiego – M.K. Bulterman, H.S. Gijzen, A. Hanje oraz J.M. Hoogveld, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu belgijskiego – M. Jacobs oraz M. Van Regemorter, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu niemieckiego – J. Möller oraz A. Hoesch, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu francuskiego – R. Bénard, A.‑L. Desjonquères oraz J. Illouz, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Europejskiej – A. Azéma oraz F. Wilman, w charakterze pełnomocników,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 8 czerwca 2023 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 15 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/95/UE z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie norm dotyczących kwalifikowania obywateli państw trzecich lub bezpaństwowców jako beneficjentów ochrony międzynarodowej, jednolitego statusu uchodźców lub osób kwalifikujących się do otrzymania ochrony uzupełniającej oraz zakresu udzielanej ochrony (Dz.U. 2011, L 337, s. 9).
2 Wniosek ten został przedstawiony w ramach sporu toczącego się między X, Y oraz ich sześciorgiem małoletnich dzieci – przy czym wszyscy oni są obywatelami Libii – a Staatssecretaris van Justitie en Veiligheid (sekretarzem stanu ds. sprawiedliwości i bezpieczeństwa, Niderlandy, zwanym dalej „sekretarzem stanu”) w przedmiocie oddalenia przez niego ich wniosków o udzielenie ochrony międzynarodowej.
Ramy prawne
Prawo Unii
3 Motywy 12, 16 i 34 dyrektywy 2011/95 stanowią:
„(12) Głównym celem niniejszej dyrektywy jest po pierwsze to, by państwa członkowskie stosowały wspólne kryteria identyfikacji osób rzeczywiście potrzebujących ochrony międzynarodowej, a po drugie, by osoby takie miały dostęp do minimalnego poziomu świadczeń we wszystkich państwach członkowskich.
[…]
(16) Niniejsza dyrektywa nie narusza praw podstawowych i jest zgodna z zasadami uznanymi w szczególności w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej [zwanej dalej »kartą«]. Celem niniejszej dyrektywy jest w szczególności zapewnienie pełnego poszanowania godności ludzkiej i prawa do azylu dla osób ubiegających się o azyl oraz towarzyszących im członków ich rodzin oraz wspieranie stosowania art. 1, 7, 11, 14, 15, 16, 18, 21, 24, 34 i 35 tej karty, w związku z czym należy odpowiednio wdrożyć niniejszą dyrektywę.
[…]
(34) Konieczne jest wprowadzenie wspólnych kryteriów, na podstawie których wnioskodawcy ubiegający się o ochronę międzynarodową będą uznawani za kwalifikujących się do otrzymania ochrony uzupełniającej. Kryteria takie powinny wynikać ze zobowiązań międzynarodowych określonych instrumentami ochrony praw człowieka i z praktyki obowiązującej w państwach członkowskich”.
4 Artykuł 2 tej dyrektywy, zatytułowany „Definicje”, stanowi:
„Na użytek niniejszej dyrektywy stosuje się następujące definicje:
a) »ochrona międzynarodowa« oznacza status uchodźcy lub status osoby potrzebującej ochrony uzupełniającej określony w lit. e) i g);
b) »beneficjent ochrony międzynarodowej« oznacza osobę, której nadano status uchodźcy lub status osoby potrzebującej ochrony uzupełniającej określony w lit. e) i g);
[…]
f) »osoba kwalifikująca się do otrzymania ochrony uzupełniającej« oznacza obywatela państwa trzeciego lub bezpaństwowca, który nie kwalifikuje się do uznania go za uchodźcę, lecz co do którego wykazano zasadnie, że jeśli wróci do swojego kraju pochodzenia, a w przypadku bezpaństwowca – do państwa swojego dawnego miejsca zwykłego pobytu, może mu rzeczywiście grozić poważna krzywda określona w art. 15, i do którego nie ma zastosowania art. 17 ust. 1 i 2 oraz który nie może lub ze względu na takie ryzyko nie chce korzystać z ochrony tego państwa;
g) »status osoby potrzebującej ochrony uzupełniającej« oznacza uznanie przez państwo członkowskie obywatela państwa trzeciego lub bezpaństwowca za osobę kwalifikującą się do otrzymania ochrony uzupełniającej;
h) »wniosek o udzielenie międzynarodowej ochrony« oznacza wniosek do państwa członkowskiego o ochronę złożony przez obywatela państwa trzeciego lub bezpaństwowca, którego można uznać za osobę ubiegającą się o status uchodźcy lub status osoby potrzebującej ochrony uzupełniającej, a który nie występuje wyraźnie o inny rodzaj ochrony pozostający poza zakresem stosowania niniejszej dyrektywy i mogący stanowić przedmiot osobnego wniosku;
i) »wnioskodawca« oznacza obywatela państwa trzeciego lub bezpaństwowca, który złożył wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej, ale w odniesieniu do jego wniosku nie zapadła jeszcze prawomocna decyzja;
[…]”.
5 Artykuł 4 tej dyrektywy, zatytułowany „Ocena faktów i okoliczności”, który znajduje się w jej rozdziale II, dotyczącym „[o]cen[y] wniosków o udzielenie ochrony międzynarodowej”, stanowi:
„1. Państwa członkowskie mogą nałożyć na wnioskodawcę obowiązek jak najszybszego przedstawienia wszystkich elementów niezbędnych do uzasadnienia wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej. Obowiązkiem państwa członkowskiego jest ocenienie odpowiednich elementów wniosku we współpracy z wnioskodawcą.
[…]
3. Ocena wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej jest przeprowadzana indywidualnie dla każdego przypadku i obejmuje m.in.:
a) wszystkie istotne fakty odnoszące się do kraju pochodzenia w momencie podejmowania decyzji w sprawie wniosku […];
b) odpowiednie oświadczenia i dokumenty przedstawione przez wnioskodawcę, informujące, czy wnioskodawca doznał lub może doznać prześladowań lub poważnej krzywdy;
c) indywidualną sytuację i osobiste uwarunkowania wnioskodawcy, w tym takie czynniki, jak jego przeszłość, płeć i wiek – by ocenić, czy w świetle osobistych uwarunkowań wnioskodawcy akty, których doświadczył lub na które mógłby zostać narażony, stanowią prześladowanie lub powodują poważną krzywdę;
[…].
4. Fakt, że wnioskodawca już doznał prześladowania lub poważnej krzywdy albo że bezpośrednio groziło mu takie prześladowanie lub poważna krzywda, jest istotną przesłanką potwierdzającą uzasadnioną obawę wnioskodawcy przed prześladowaniem lub rzeczywiste ryzyko doznania poważnej krzywdy, chyba że istnieją zasadne powody, aby uznać, iż akty prześladowania lub wyrządzania poważnej krzywdy się nie powtórzą.
5. W wypadku gdy państwo członkowskie stosuje zasadę, że obowiązkiem wnioskodawcy jest uzasadnienie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej, i gdy niektóre treści oświadczeń wnioskodawcy nie są poparte dokumentami ani innymi dowodami, potwierdzenie takich treści nie jest konieczne pod następującymi warunkami:
a) wnioskodawca poczynił rzeczywisty wysiłek, aby uzasadnić swój wniosek;
b) wszystkie właściwe elementy będące w posiadaniu wnioskodawcy zostały przedstawione oraz złożono zadowalające wyjaśnienia co do braku innych istotnych elementów;
c) oświadczenia wnioskodawcy zostały uznane za spójne i wiarygodne i nie są sprzeczne z dostępnymi szczegółowymi i ogólnymi informacjami mającymi znaczenie dla sprawy wnioskodawcy;
d) wnioskodawca wystąpił o udzielenie ochrony międzynarodowej w najwcześniejszym możliwym terminie, chyba że może on wskazać zasadny powód, dlaczego tego nie zrobił; oraz
e) stwierdzono ogólną wiarygodność wnioskodawcy”.
6 Artykuł 8 omawianej dyrektywy, zatytułowany „Ochrona wewnętrzna”, ma w ust. 2 następujące brzmienie:
„Oceniając, czy wnioskodawca ma uzasadnione powody, aby obawiać się, że będzie prześladowany, lub czy istnieje realne niebezpieczeństwo, że doświadczy on poważnej krzywdy, lub czy ma on dostęp do ochrony przed prześladowaniem lub poważną krzywdą w części terytorium kraju pochodzenia zgodnie z ust. 1, państwa członkowskie, przy podejmowaniu decyzji w sprawie wniosku, uwzględniają ogólną sytuację panującą w tej części kraju oraz osobiste uwarunkowania wnioskodawcy zgodnie z art. 4. W tym celu państwa członkowskie zapewniają, aby uzyskano dokładne i aktualne informacje z odpowiednich źródeł, takich jak Urząd Wysokiego Komisarza ds. Uchodźców i Europejski Urząd Wsparcia w dziedzinie Azylu”.
7 Zgodnie z art. 15 dyrektywy 2011/95, zatytułowanym „Poważna krzywda”, który znajduje się w jej rozdziale V, dotyczącym „[k]walifikowani[a] się do objęcia ochroną uzupełniającą”:
„Poważna krzywda obejmuje:
a) karę śmierci lub egzekucję; lub
b) tortury lub nieludzkie lub poniżające traktowanie lub karanie wnioskodawcy w kraju jego pochodzenia; lub
c) poważne indywidualne zagrożenie życia lub fizycznej integralności osoby cywilnej wynikające z masowej przemocy w sytuacjach międzynarodowych lub wewnętrznych konfliktów zbrojnych”.
8 Artykuł 18 tej dyrektywy, zatytułowany „Nadanie statusu osoby potrzebującej ochrony uzupełniającej”, stanowi:
„Państwa członkowskie nadają status osoby potrzebującej ochrony uzupełniającej obywatelowi państwa trzeciego lub bezpaństwowcowi, który kwalifikuje się do otrzymania ochrony uzupełniającej zgodnie z rozdziałem II i V”.
Prawo niderlandzkie
9 Artykuł 29 Vreemdelingenwet 2000 (ustawy o cudzoziemcach z 2000 r.) z dnia 23 listopada 2000 r. (Stb. 2000, 495), w brzmieniu mającym zastosowanie do sporu w postępowaniu głównym, stanowi w ust. 1:
„1. Zezwolenie na pobyt na czas określony […] może zostać wydane cudzoziemcowi, który:
a) ma status uchodźcy; lub
b) dostatecznie wykaże, że ma uzasadnione powody, by sądzić, że w razie wydalenia grozi mu realne niebezpieczeństwo, iż doświadczy poważnej krzywdy, która obejmuje:
1) karę śmierci lub egzekucję;
2) tortury, nieludzkie lub poniżające traktowanie lub karanie; lub
3) poważne indywidualne zagrożenie życia lub fizycznej integralności osoby cywilnej wynikające z masowej przemocy w sytuacjach międzynarodowych lub wewnętrznych konfliktów zbrojnych”.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
10 W dniu 28 stycznia 2018 r. X i Y, dwoje małżonków, będących obywatelami Libii, złożyło, również w imieniu swoich sześciorga małoletnich dzieci, wnioski do sekretarza stanu o udzielenie ochrony międzynarodowej, argumentując, że w wypadku odesłania ich do Libii może im grozić realne niebezpieczeństwo doświadczenia „poważnej krzywdy” w rozumieniu art. 15 lit. b) lub c) dyrektywy 2011/95.
11 W uzasadnieniu wniosków o udzielenie ochrony międzynarodowej X i Y powołali się zarówno na swoje osobiste uwarunkowania, jak i na ogólną sytuację w kraju pochodzenia, w szczególności na ogólny poziom przemocy w Libii i wynikającą z niego sytuację humanitarną.
12 Konkretnie rzecz ujmując, X oświadczył, że od 2012 r. do czerwca 2017 r. pracował w Trypolisie (Libia) jako osobisty ochroniarz wysokiej rangi polityków, w tym dwóch premierów, wicepremiera i kilku ministrów. Twierdzi on, że w trakcie w strzelaniny, której padł ofiarą poza godzinami pracy, został trafiony w głowę i w jego lewym policzku utkwił odłamek, zaś pięć miesięcy i około rok–dwa po tejże strzelaninie dwukrotnie grożono mu przez telefon śmiercią. X twierdzi, że miał podejrzenia co do tożsamości osób odpowiedzialnych za te czyny, jednakże nie był w stanie niczego udowodnić. X powołał się też na informacje uzyskane od swojego brata, według którego milicja próbuje przejąć jego odziedziczoną po ojcu ziemię i grozi zabiciem każdej osoby, która się temu sprzeciwi. Wreszcie, X oświadczył, że jego wyjazd z Libii był również spowodowany trudnymi warunkami życia w Trypolisie, między innymi brakiem paliwa, wody pitnej i elektryczności. Z kolei Y uzasadniła swój wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej obawami wynikającymi z osobistych przejść X, a także ogólnie niepewną sytuacją w Libii, która spowodowała u niej również problemy zdrowotne.
13 Odrębnymi decyzjami z dnia 24 grudnia 2020 r. sekretarz stanu oddalił wnioski o udzielenie ochrony międzynarodowej, złożone przez X i Y, jako bezzasadne. Po pierwsze, stwierdził on, że wnioskodawcy nie mają powodu obawiać się poważnej krzywdy w rozumieniu art. 15 lit. b) dyrektywy 2011/95. Uznał bowiem, że dwie groźby, na które powołał się X, nie były wiarygodne oraz że X nie wykazał, że podczas strzelaniny, której został ofiarą, to właśnie on był celem ani też że istnieje związek między tym aktem przemocy a działalnością zawodową X w charakterze osobistego ochroniarza wysokiej rangi polityków. Po drugie, sekretarz stanu stwierdził, że to do niego należy określenie grup ryzyka i ustalenie, czy istnieje taka sytuacja zagrożenia jak ta przewidziana w art. 15 lit. c) powyższej dyrektywy. Otóż, nie uznając za konieczne dokonania oceny ogólnego stanu bezpieczeństwa w Libii, stwierdził on, że wnioskodawcy nie mieli powodu obawiać się poważnej krzywdy również w rozumieniu tego drugiego przepisu.
14 X i Y wnieśli skargi na te decyzje do rechtbank Den Haag, zittingsplaats ’s-Hertogenbosch (sądu rejonowego w Hadze, ośrodek zamiejscowy w ’s-Hertogenbosch, Niderlandy).
15 Przede wszystkim sąd ten podkreśla, że wnioski o udzielenie ochrony międzynarodowej będące przedmiotem postępowania głównego zostały poparte zarówno sytuacją indywidualną i osobistą skarżących, jak i odniesieniem do ogólnego poziomu przemocy i sytuacji humanitarnej, jaka wskutek owej przemocy panuje w kraju pochodzenia skarżących. Zauważa on jednak, że nie wydaje się, aby elementy te, rozpatrywane oddzielnie, osiągały stopień indywidualizacji poważnej krzywdy i próg dotkliwości masowej przemocy, które są wymagane w celu zakwalifikowania się do otrzymania ochrony uzupełniającej, przyznanej odpowiednio w art. 15 lit. b) i w art. 15 lit. c) dyrektywy 2011/95.
16 Zdaniem tego sądu nasuwa się zatem pytanie, czy art. 15 powyższej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że formy poważnej krzywdy, o których mowa w art. 15, powinno się rozpatrywać w sposób ściśle odrębny, wskutek czego fakty i okoliczności przywoływane przez wnioskodawcę miałyby znaczenie jedynie dla uzasadnienia obawy przed jedną z tych poważnych krzywd, czy też że wszystkie istotne elementy, dotyczące zarówno indywidualnej sytuacji i osobistych uwarunkowań wnioskodawcy, jak i ogólnej sytuacji w kraju pochodzenia, należy oceniać całościowo i w powiązaniu ze sobą przed ustaleniem, którą formę poważnej krzywdy owe fakty i owe okoliczności pozwalają uzasadnić.
17 Sąd odsyłający uważa w tym względzie, że punktem wyjścia do oceny istnienia realnego zagrożenia poważną krzywdą jest potrzeba ochrony wnioskodawcy i że pierwsza wykładnia art. 15 dyrektywy 2011/95 streszczona w poprzednim punkcie skutkuje luką w ochronie zapewnianej przez ten przepis, która pozbawia skuteczności przewidziany w nim system ochrony uzupełniającej. Z kolei druga wykładnia art. 15 streszczona w poprzednim punkcie byłaby zgodna z systematyką tej dyrektywy i z założonymi w niej celami, jak również z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczącym wykładni art. 3 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisanej w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r. (zwanej dalej „EKPC”), które należałoby uwzględnić w wykładni art. 4 karty, zgodnie z jej art. 52 ust. 3.
18 W następnej kolejności sąd odsyłający zwraca się do Trybunału o wyjaśnienie sposobu, w jaki należy uwzględnić elementy charakteryzujące osobiste uwarunkowania wnioskodawcy – elementy określone w wyroku z dnia 17 lutego 2009 r., Elgafaji (C‑465/07, EU:C:2009:94) – w ocenie dokonywanej na podstawie art. 15 lit. c) dyrektywy 2011/95. W tym kontekście sąd ten pragnie uzyskać od Trybunału wyjaśnienie między innymi kwestii, czy uwzględnienie indywidualnej sytuacji i osobistych uwarunkowań osoby ubiegającej się o udzielenie ochrony międzynarodowej wykracza poza warunek indywidualizacji, jaki wynika z wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPC) z dnia 17 lipca 2008 r. w sprawie N.A. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu (CE:ECHR:2008:0717JUD002590407, § 115), a mianowicie, czy okoliczności indywidualne inne niż jedynie fakt pochodzenia ze strefy danego kraju, w której dochodzi do „najbardziej skrajnych przypadków ogólnej przemocy” w rozumieniu wspomnianego wyroku, mogą uzasadniać obawę przed poważną krzywdą w rozumieniu tego przepisu.
19 Na wypadek udzielenia odpowiedzi twierdzącej sąd odsyłający wnosi do Trybunału o wskazanie, czy należy uwzględnić – po pierwsze – czynniki osobiste lub zagrożenie „przemocą kryminalną” ze względu na sytuację masowej przemocy, a po drugie – okoliczności indywidualne inne niż osobiste, takie jak wykonywanie niektórych zawodów lub miejsce ich wykonywania, lub też konieczność odwiedzania określonych miejsc w celu skorzystania z podstawowych usług.
20 Sąd ten pragnie również wiedzieć, w jaki sposób należy uwzględnić poziom masowej przemocy w kraju pochodzenia skarżącego, o którym mowa w art. 15 lit. c) dyrektywy 2011/95, przy ocenie istnienia poważnej krzywdy w rozumieniu tegoż art. 15 lit. a) i b). W szczególności sąd chce ustalić, czy odwrotna zależność między zdolnością wnioskodawcy do wykazania, że dana sytuacja dotyczy konkretnie jego, ze względu na okoliczności charakteryzujące jego osobiste uwarunkowania, a poziomem masowej przemocy wymaganym w celu zakwalifikowania się do otrzymania ochrony uzupełniającej, wynikająca z orzecznictwa wypływającego z wyroku z dnia 17 lutego 2009 r., Elgafaji (C‑465/07, EU:C:2009:94, pkt 39), ma zastosowanie również do oceny poważnej krzywdy, o której mowa we wspomnianym art. 15 lit. b), w wypadku gdy w kraju pochodzenia wnioskodawcy panuje wysoki poziomu przemocy ogólnej, lecz sama ta okoliczność nie wystarcza, aby uzasadnić przyznanie ochrony uzupełniającej.
21 Wreszcie, sąd odsyłający dąży do ustalenia, czy – i w jakiej sytuacji – sytuację humanitarną, która w przeciwieństwie do sprawy zakończonej wyrokiem z dnia 18 grudnia 2014 r., M’Bodj (C‑542/13, EU:C:2014:2452), jest bezpośrednią lub pośrednią konsekwencją aktów przemocy popełnianych przez podmiot wyrządzający poważną krzywdę w sytuacjach międzynarodowych lub wewnętrznych konfliktów zbrojnych i która może prowadzić do naruszenia art. 1, 4 i art. 19 ust. 2 karty, należy uwzględnić przy rozpatrywaniu wniosku o udzielenie ochrony uzupełniającej. Sąd ten wyjaśnia w tym względzie, że odnosi się przy tym zarówno do sytuacji humanitarnej wywołanej celowo przez podmiot wyrządzający poważną krzywdę, jak i do sytuacji spowodowanej obojętnością takiego podmiotu wobec skutków konfliktu zbrojnego dla ludności cywilnej.
22 W tych okolicznościach rechtbank Den Haag, zittingsplaats ’s-Hertogenbosch (sąd rejonowy w Hadze, ośrodek zamiejscowy w ’s-Hertogenbosch) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy art. 15 dyrektywy [2011/95] w związku z art. 2 lit. g) oraz art. 4 tej dyrektywy, a także z art. 4 i art. 19 ust. 2 [karty] należy interpretować w ten sposób, że dla ustalenia, czy wnioskodawca potrzebuje ochrony uzupełniającej, należy zawsze badać i oceniać wszystkie istotne elementy dotyczące zarówno indywidualnej sytuacji i osobistych uwarunkowań wnioskodawcy, jak i ogólnej sytuacji w kraju pochodzenia – całościowo i w powiązaniu ze sobą – zanim zostanie wskazane, doświadczenie której z form grożącej poważnej krzywdy może być uzasadnione na podstawie tych elementów?
2) W wypadku udzielenia przez Trybunał odpowiedzi przeczącej na pytanie pierwsze – czy ocena indywidualnej sytuacji i osobistych uwarunkowań wnioskodawcy w ramach oceny dokonywanej na podstawie art. 15 lit. c) dyrektywy [2011/95], w odniesieniu do których to okoliczności i uwarunkowań Trybunał orzekł już, że należy je uwzględnić w ramach takiej oceny, jest bardziej dogłębna niż badanie wymogu indywidualizacji, o którym mowa w wyroku [ETPC z dnia 17 lipca 2008 r.] w sprawie N.A. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu [(CE:ECHR:2008:0717JUD002590407)]? Czy w ramach tego samego wniosku o udzielenie ochrony uzupełniającej można wspomniane elementy uwzględnić przy dokonywaniu oceny zarówno na podstawie art. 15 lit. b), jak i art. 15 lit. c) dyrektywy [2011/95]?
3) Czy art. 15 dyrektywy [2011/95] należy interpretować w ten sposób, że w ramach oceny, czy istnieje potrzeba udzielenia ochrony uzupełniającej, tzw. ruchomą skalę – co do której Trybunał orzekł już, że należy stosować ją w ramach oceny podnoszonej obawy poważnej krzywdy w rozumieniu art. 15 lit. c) [tej dyrektywy] – należy stosować również w ramach oceny podnoszonej obawy wystąpienia poważnej krzywdy w rozumieniu art. 15 lit. b) [tej samej dyrektywy]?
4) Czy art. 15 dyrektywy [2011/95] w związku z art. 1, 4 i art. 19 ust. 2 [karty] należy interpretować w ten sposób, że okoliczności humanitarne będące (bez)pośrednią konsekwencją działania lub zaniechania podmiotu wyrządzającego poważną krzywdę należy uwzględnić w ramach oceny, czy wnioskodawca potrzebuje ochrony uzupełniającej?”.
23 Decyzją prezesa Trybunału z dnia 8 kwietnia 2022 r. postępowanie w niniejszej sprawie zostało zawieszone, na mocy art. 55 § 1 lit. b) regulaminu postępowania przed Trybunałem, do czasu wydania orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie Staatssecretaris van Justitie en Veiligheid (Pojęcie poważnego indywidualnego zagrożenia) (C‑579/20).
24 Po wycofaniu wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym w tej sprawie i wykreśleniu jej z rejestru postanowieniem z dnia 18 maja 2022 r., Staatssecretaris van Justitie en Veiligheid (Pojęcie poważnego indywidualnego zagrożenia) (C‑579/20, EU:C:2022:416), postępowanie w niniejszej sprawie zostało wznowione w dniu 20 maja 2022 r.
W przedmiocie wniosku o rozpoznanie sprawy w trybie przyspieszonym
25 Sąd odsyłający wniósł o rozpoznanie niniejszego odesłania prejudycjalnego w trybie przyspieszonym na podstawie art. 105 regulaminu postępowania.
26 W uzasadnieniu swojego wniosku sąd ten wskazał w istocie, że chociaż aż do wydania ostatecznego orzeczenia w postępowaniu głównym pobyt skarżących ma charakter legalny, to małoletnie dzieci X i Y znajdują się w sytuacji niepewności. W tym względzie sąd wskazał, że pięcioro z sześciorga małoletnich dzieci X i Y otrzymuje wsparcie edukacyjne od dnia 22 kwietnia 2020 r. i że rozwój tych dzieci jest poważnie zagrożony oraz że dorastają one w niebezpiecznym i niestabilnym środowisku edukacyjnym, w którym są świadkami i ofiarami agresji oraz cierpią z powodu uczucia emocjonalnego i fizycznego opuszczenia. Ponadto sąd odsyłający podkreślił, że zdaniem X i Y sytuacja niepewności wynika także z długotrwałości postępowania głównego oraz braku pewności co do jego wyniku.
27 Artykuł 105 § 1 regulaminu postępowania przewiduje, że na wniosek sądu odsyłającego lub w wyjątkowych przypadkach z urzędu, jeżeli charakter sprawy wymaga niezwłocznego rozstrzygnięcia, prezes Trybunału może postanowić, po zapoznaniu się ze stanowiskiem sędziego sprawozdawcy i rzecznika generalnego, o rozpatrzeniu odesłania prejudycjalnego w trybie przyspieszonym, stanowiącym odstępstwo od przepisów tego regulaminu.
28 W tym wypadku w dniu 20 maja 2022 r. prezes Trybunału postanowił, po zapoznaniu się ze stanowiskiem sędzi sprawozdawczyni i rzecznika generalnego, oddalić wniosek, o którym mowa w pkt 25 niniejszego wyroku.
29 Należy bowiem przypomnieć, że postępowanie w trybie przyspieszonym stanowi instrument procesowy służący zaradzeniu nadzwyczaj pilnej sytuacji (wyrok z dnia 13 lipca 2023 r., Azienda Ospedale-Università di Padova, C‑765/21, EU:C:2023:566, pkt 26 i przytoczone tam orzecznictwo).
30 Tymczasem sąd odsyłający nie dostarczył wszystkich informacji pozwalających na ocenę istnienia takiej nadzwyczaj pilnej sytuacji, a w szczególności ryzyka wynikającego z rozpatrzenia odesłania w zwykłym trybie. O ile sąd ten zwrócił uwagę na zagrożenie dla rozwoju małoletnich dzieci X i Y, wynikające z sytuacji rodzinnej, społecznej i edukacyjnej, w jakiej się znalazły, o tyle nie wykazał on jednak, że istnieje związek między czasem trwania postępowania przed Trybunałem a przedłużeniem sytuacji niepewności, w jakiej znajdowały się dzieci. Ponadto sąd ów nie wyjaśnił również powodów, dla których zastosowanie w niniejszej sprawie trybu przyspieszonego pozwoliłoby na uniknięcie takiego zagrożenia lub na rozwiązanie sytuacji niepewności, przy czym brak pewności prawa, jeśli chodzi o wynik postępowania głównego, dotykający wspomniane dzieci, nie może sam w sobie uzasadniać zastosowania trybu przyspieszonego (zob. podobnie postanowienie prezesa Trybunału z dnia 27 czerwca 2016 r., S., C‑283/16, EU:C:2016:482, pkt 11 i przytoczone tam orzecznictwo).
31 Zresztą, co samo w sobie nie jest decydujące, znaczny odstęp czasowy pomiędzy z jednej strony złożeniem przez skarżących wniosków o udzielenie ochrony międzynarodowej i decyzjami sekretarza stanu o oddaleniu tych wniosków a z drugiej strony wniesieniem niniejszego odesłania prejudycjalnego nie przemawia za podjęciem decyzji o rozpatrzeniu tego odesłania w trybie przyspieszonym (zob. podobnie postanowienie prezesa Trybunału z dnia 27 czerwca 2016 r., S., C‑283/16, EU:C:2016:482, pkt 12).
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
Uwagi wstępne
32 Przed udzieleniem odpowiedzi na zadane pytania należy tytułem wstępu przypomnieć przede wszystkim, że dyrektywa 2011/95, przyjęta w szczególności na podstawie art. 78 ust. 2 lit. b) TFUE, zmierza między innymi do wprowadzenia jednolitego systemu ochrony uzupełniającej. W tym względzie z motywów 12 i 34 tej dyrektywy wynika, że jednym z jej głównych celów jest zapewnienie, by wszystkie państwa członkowskie stosowały wspólne kryteria identyfikacji osób rzeczywiście potrzebujących ochrony międzynarodowej i oferowały im odpowiedni status [zob. podobnie wyroki: z dnia 23 maja 2019 r., Bilali, C‑720/17, EU:C:2019:448, pkt 35 i przytoczone tam orzecznictwo; z dnia 10 czerwca 2021 r., Bundesrepublik Deutschland (Pojęcie „poważnego indywidualnego zagrożenia”), C‑901/19, EU:C:2021:472, pkt 22, 34].
33 Ponadto z art. 18 dyrektywy 2011/95 w związku z definicją pojęcia „osoby kwalifikującej się do otrzymania ochrony uzupełniającej”, zawartą w art. 2 lit. f) tej dyrektywy, i definicją pojęcia „statusu osoby potrzebującej ochrony uzupełniającej”, zawartą w art. 2 lit. g) tej samej dyrektywy, wynika, że status osoby potrzebującej ochrony uzupełniającej, którego ta dyrektywa dotyczy, co do zasady należy przyznać wszystkim obywatelom kraju trzeciego lub wszystkim bezpaństwowcom, którym w wypadku powrotu do kraju pochodzenia lub państwa dawnego miejsca zwykłego pobytu rzeczywiście groziłaby poważna krzywda w rozumieniu art. 15 tej dyrektywy [wyrok z dnia 10 czerwca 2021 r., Bundesrepublik Deutschland (Pojęcie „poważnego indywidualnego zagrożenia”), C‑901/19, EU:C:2021:472, pkt 23 i przytoczone tam orzecznictwo].
34 Wreszcie, dyrektywa 2011/95 uchyliła i zastąpiła z dniem 21 grudnia 2013 r. dyrektywę Rady 2004/83/WE z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie minimalnych norm dla kwalifikacji i statusu obywateli państw trzecich lub bezpaństwowców jako uchodźców lub jako osoby, które z innych względów potrzebują międzynarodowej ochrony oraz zawartości przyznawanej ochrony (Dz.U. 2004, L 304, s. 12). Jednakże ponieważ ta zmiana normatywna nie wprowadziła modyfikacji ani w zakresie systemu prawnego przyznawania ochrony uzupełniającej, ani w zakresie numeracji odnośnych przepisów, orzecznictwo dotyczące dyrektywy 2004/83 ma znaczenie dla wykładni dyrektywy 2011/95. W szczególności, ponieważ brzmienie art. 15 dyrektywy 2011/95 jest identyczne z brzmieniem art. 15 dyrektywy 2004/83, orzecznictwo dotyczące tego drugiego przepisu można stosować do pierwszego [zob. podobnie wyrok z dnia 10 czerwca 2021 r., Bundesrepublik Deutschland (Pojęcie „poważnego indywidualnego zagrożenia”), C‑901/19, EU:C:2021:472, pkt 24].
W przedmiocie pytania pierwszego
35 Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 15 dyrektywy 2011/95 należy interpretować w ten sposób, że dla ustalenia, czy osoba ubiegająca się o udzielenie ochrony międzynarodowej kwalifikuje się do otrzymania ochrony uzupełniającej, właściwy organ krajowy musi zbadać wszystkie istotne elementy dotyczące zarówno indywidualnej sytuacji i osobistych uwarunkowań wnioskodawcy, jak i ogólnej sytuacji w kraju pochodzenia, zanim ustali formę poważnej krzywdy, którą elementy te mogą ewentualnie potwierdzić.
36 W pierwszej kolejności należy zauważyć, że art. 15 przewiduje trzy formy „poważnej krzywdy” mogące uzasadniać przyznanie ochrony uzupełniającej osobie, której w wypadku powrotu do kraju pochodzenia lub do państwa dawnego miejsca zwykłego pobytu taka poważna krzywda może rzeczywiście grozić.
37 Po pierwsze, jeżeli chodzi o podstawy wymienione w art. 15 lit. a), mianowicie ryzyko „kar[y] śmierci lub egzekucj[i]”, oraz w lit. b), mianowicie ryzyko „tortu[r] lub nieludzkie[go] lub poniżające[go] traktowani[a]”, to taka „poważna krzywda” obejmuje sytuacje, w których osobie ubiegającej się o ochronę uzupełniającą grozi konkretnie ryzyko krzywdy w określonej formie, przy założeniu oczywistego stopnia indywidualizacji [wyroki: z dnia 17 lutego 2009 r., Elgafaji, C‑465/07, EU:C:2009:94, pkt 32, 38; z dnia 10 czerwca 2021 r., Bundesrepublik Deutschland (Pojęcie „poważnego indywidualnego zagrożenia”), C‑901/19, EU:C:2021:472, pkt 25 i przytoczone tam orzecznictwo].
38 Wynika z tego, że przyznanie ochrony uzupełniającej na podstawie art. 15 lit. a) i b) dyrektywy 2011/95 zakłada, iż istnieją poważne i uzasadnione podstawy, aby sądzić, że w wypadku powrotu wnioskodawcy do kraju pochodzenia lub do państwa dawnego miejsca zwykłego pobytu groziłaby mu, konkretnie i indywidualnie, kara śmierci, egzekucja, tortury lub nieludzkie lub poniżające traktowanie.
39 Jednakże w ocenie istnienia takiego zagrożenia należy również wziąć pod uwagę elementy dotyczące ogólnej sytuacji w danym kraju, w tym w szczególności elementy związane z ogólnym poziomem przemocy i niepewności w tym kraju. Taki ogólny kontekst pozwala bowiem ocenić w sposób bardziej precyzyjny stopień, w jakim wnioskodawca jest rzeczywiście narażony na doświadczenie poważnej krzywdy zdefiniowanej w art. 15 lit. a) lub b) dyrektywy 2011/95.
40 Po drugie, jeżeli chodzi o krzywdę zdefiniowaną w art. 15 lit. c) tej dyrektywy, którą stanowi „poważne indywidualne zagrożenie życia lub fizycznej integralności” wnioskodawcy, należy zauważyć, że przepis ten obejmuje zagrożenie krzywdą o charakterze „bardziej ogólnym” niż te, o których mowa w lit. a) i b) tego artykułu. Mowa tu raczej szerzej o „zagrożeni[u] życia […] lub fizycznej integralności” osoby cywilnej niż o określonych aktach przemocy. Zagrożenie to stanowi ponadto nieodłączną część ogólnej sytuacji konfliktu zbrojnego, prowadzącego do „masowej przemocy”, co oznacza, iż przemoc ta może objąć osoby bez względu na ich uwarunkowania osobiste oraz tożsamość, w wypadku gdy ta przemoc ogólna osiąga tak wysoki poziom, że istnieją poważne i uzasadnione podstawy, aby sądzić, iż osoba cywilna odesłana do danego kraju lub w stosownym wypadku danego regionu może być rzeczywiście narażona, ze względu na sam fakt przebywania na ich obszarze, na wspomniane zagrożenie [zob. podobnie wyrok z dnia 10 czerwca 2021 r., Bundesrepublik Deutschland (Pojęcie „poważnego indywidualnego zagrożenia”), C‑901/19, EU:C:2021:472, pkt 26, 28 i przytoczone tam orzecznictwo].
41 Wynika stąd, że w ramach sytuacji wyjątkowej, takiej jak opisana w poprzednim punkcie niniejszego wyroku, ustalenie istnienia ryzyka „poważnego indywidualnego zagrożenia” w rozumieniu art. 15 lit. c) dyrektywy 2011/95 nie jest uzależnione od przedstawienia przez wnioskodawcę dowodu na to, że przemoc dotyczy konkretnie jego ze względu na okoliczności charakteryzujące jego osobiste uwarunkowania [zob. podobnie wyroki: z dnia 17 lutego 2009 r., Elgafaji, C‑465/07, EU:C:2009:94, pkt 43; z dnia 10 czerwca 2021 r., Bundesrepublik Deutschland (Pojęcie „poważnego indywidualnego zagrożenia”), C‑901/19, EU:C:2021:472, pkt 27].
42 Jednakże w innych, mniej wyjątkowych sytuacjach elementy obejmujące indywidualną sytuację lub osobiste uwarunkowania wnioskodawcy mają znaczenie. Wobec tego, im większą wnioskodawca ma zdolność wykazania, że dana sytuacja dotyczy konkretnie jego, ze względu na okoliczności charakteryzujące jego osobiste uwarunkowania, tym niższy będzie poziom masowej przemocy wymagany w celu zakwalifikowania się do otrzymania ochrony uzupełniającej na mocy art. 15 lit. c) dyrektywy 2011/95 (zob. podobnie wyroki: z dnia 17 lutego 2009 r., Elgafaji, C‑465/07, EU:C:2009:94, pkt 39; z dnia 30 stycznia 2014 r., Diakité, C‑285/12, EU:C:2014:39, pkt 31).
43 Wynika z tego, że art. 15 dyrektywy 2011/95 należy interpretować w ten sposób, że zarówno okoliczności związane z ogólną sytuacją w kraju pochodzenia, w szczególności z ogólnym poziomem przemocy i niepewności w tym kraju, jak i te związane z indywidualną sytuacją i osobistymi uwarunkowaniami wnioskodawcy mogą stanowić istotne elementy dokonywanej przez właściwy organ krajowy oceny każdego podlegającego takiej ocenie wniosku o udzielenie ochrony uzupełniającej, niezależnie od konkretnej formy poważnej krzywdy w rozumieniu tegoż art. 15.
44 W tym względzie należy ponadto podkreślić, że chociaż każda z form poważnej krzywdy, o których mowa w lit. a)–c) art. 15 dyrektywy 2011/95, stanowi niezależną podstawę do udzielenia ochrony uzupełniającej, którego warunki powinny zostać w pełni spełnione, aby taka ochrona została przyznana, to jednak, jak w istocie zauważył rzecznik generalny w pkt 30, 40 i 41 opinii, artykuł ten nie ustanawia żadnego porządku hierarchicznego pomiędzy różnymi formami poważnej krzywdy i nie narzuca kolejności w ocenie istnienia realnego zagrożenia poważną krzywdą w jednej z tych form. Po pierwsze bowiem, jeden i ten sam wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej może świadczyć o tym, że istnieje niebezpieczeństwo, że wnioskodawca, w wypadku powrotu do kraju pochodzenia lub do państwa dawnego miejsca zwykłego pobytu, doświadczy poważnej krzywdy w kilku formach. Po drugie, jeden i ten sam element może uzasadniać istnienie realnego zagrożenia poważną krzywdą w kilku formach.
45 W drugiej kolejności wykładnię art. 15 dyrektywy 2011/95, wspomnianą w pkt 43 niniejszego wyroku, potwierdza kontekst normatywny, w który tenże art. 15 się wpisuje.
46 W tym względzie przede wszystkim z art. 4 tej dyrektywy – znajdującego się w rozdziale II, odnoszącym się do „[o]cen[y] wniosków o udzielenie ochrony międzynarodowej”, a zatem mającego zastosowanie zarówno do wniosków o przyznanie statusu uchodźcy, jak i do tych o udzielenie ochrony uzupełniającej w rozumieniu tej dyrektywy – wynika, że ocena faktów i okoliczności uzasadniających wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej następuje w trakcie dwóch odrębnych etapów. Pierwszy etap dotyczy ustalenia okoliczności faktycznych, które mogą służyć jako dowody uzasadniające wniosek, podczas gdy drugi etap dotyczy oceny prawnej tych dowodów i polega na zadecydowaniu o tym, czy w świetle okoliczności charakteryzujących daną sprawę spełnione zostały materialne przesłanki przyznania ochrony uzupełniającej, przewidziane w art. 15 tej samej dyrektywy [zob. podobnie wyrok z dnia 3 marca 2022 r., Secretary of State for the Home Department (Nadanie statusu uchodźcy bezpaństwowcowi pochodzenia palestyńskiego), C‑349/20, EU:C:2022:151, pkt 63 i przytoczone tam orzecznictwo].
47 Chociaż na podstawie art. 4 ust. 1 dyrektywy 2011/95 państwa członkowskie mogą nałożyć na wnioskodawcę obowiązek jak najszybszego przedstawienia w trakcie pierwszego z tych etapów wszystkich elementów niezbędnych do uzasadnienia wniosku o udzielenie ochrony, to jednak organy państw członkowskich mają też obowiązek w razie potrzeby aktywnie współpracować z wnioskodawcą w celu ustalenia i zgromadzenia istotnych elementów wniosku – ponieważ organom tym jest często łatwiej niż wnioskodawcy uzyskać dostęp do określonych rodzajów dokumentów [zob. podobnie wyrok z dnia 3 marca 2022 r., Secretary of State for the Home Department (Nadanie statusu uchodźcy bezpaństwowcowi pochodzenia palestyńskiego), C‑349/20, EU:C:2022:151, pkt 64 i przytoczone tam orzecznictwo] – wziąwszy pod uwagę, że w sytuacji gdy określone aspekty oświadczeń wnioskodawcy nie są poparte dokumentacją lub innym materiałem dowodowym, aspekty te nie wymagają potwierdzenia, o ile spełnione są łącznie przesłanki określone w art. 4 ust. 5 lit. a)–e) tej dyrektywy (wyrok z dnia 2 grudnia 2014 r., A i in., do C‑148/13 do C‑150/13, EU:C:2014:2406, pkt 58).
48 W związku z powyższym, jak zauważył rzecznik generalny w pkt 34 i 41 opinii, organ krajowy właściwy do oceny wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej jest zobowiązany do rozpatrzenia w trakcie pierwszego etapu tejże oceny wszystkich istotnych faktów mogących stanowić dowody w danej sprawie, a dopiero następnie do ustalenia w trakcie drugiego etapu oceny, którą formę poważnej krzywdy, określoną w art. 15 dyrektywy, fakty te pozwalają ewentualnie uzasadnić, bez możliwości wykluczenia elementów potencjalnie istotnych dla oceny wniosku wyłącznie na tej podstawie, że wnioskodawca przedstawił je w uzasadnieniu jednej tylko formy poważnej szkody określonej w tymże art. 15.
49 Ponadto z art. 4 ust. 3 wspomnianej dyrektywy wynika, że wśród istotnych elementów, jakie musi uwzględnić ten organ przy ocenie każdego wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej, wymienia się między innymi zarówno „wszystkie istotne fakty odnoszące się do kraju pochodzenia” w rozumieniu lit. a) tego przepisu, jak i „indywidualną sytuację i osobiste uwarunkowania wnioskodawcy” w rozumieniu lit. c) tego przepisu.
50 Trybunał miał już sposobność orzec, że nawet jeżeli we wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej, złożonym na podstawie art. 15 lit. c) tej samej dyrektywy, nie powołano się na elementy charakteryzujące sytuację wnioskodawcy, to z art. 4 ust. 3 tej dyrektywy wynika, że taki wniosek należy poddać indywidualnej ocenie, na potrzeby której należy wziąć pod uwagę cały szereg elementów wymienionych w tym przepisie, w ramach całościowej oceny wszystkich okoliczności istotnych dla sprawy [zob. podobnie wyrok z dnia 10 czerwca 2021 r., Bundesrepublik Deutschland (Pojęcie „poważnego indywidualnego zagrożenia”), C‑901/19, EU:C:2021:472, pkt 40, 41].
51 Zresztą na mocy art. 4 ust. 4 dyrektywy 2011/95 fakt, że wnioskodawca już doznał prześladowania lub poważnej krzywdy albo że bezpośrednio groziło mu takie prześladowanie lub poważna krzywda, może zasadniczo stanowić istotną przesłankę realnego niebezpieczeństwa, iż doświadczy on poważnej krzywdy, w związku z czym okoliczności związane z osobistymi uwarunkowaniami wnioskodawcy należy zawsze uwzględnić przy ocenie, czy istnieje realne zagrożenie poważną krzywdą w którejkolwiek formie spośród określonych w art. 15 tej dyrektywy.
52 Wreszcie, wymóg przeprowadzenia oceny wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej z uwzględnieniem wszystkich istotnych elementów, w tym tych, o których mowa w pkt 49 niniejszego wyroku, oraz aktywnej współpracy w tym celu z wnioskodawcą został potwierdzony w art. 8 ust. 2 tej dyrektywy (zob. podobnie wyrok z dnia 22 listopada 2012 r., M., C‑277/11, EU:C:2012:744, pkt 67), ponieważ zobowiązuje on właściwe organy krajowe, aby uwzględniły – podczas dokonywania oceny, czy osoba ubiegająca się o ochronę międzynarodową ma dostęp do ochrony przed między innymi poważną krzywdą, w jakiejkolwiek jej formie, w części terytorium kraju pochodzenia zgodnie z ust. 1 tego przepisu – zarówno warunki ogólne w tej części kraju, jak i osobiste uwarunkowania tejże osoby.
53 W trzeciej i ostatniej kolejności wykładnia art. 15 dyrektywy 2011/95 przyjęta w pkt 43 i 48 niniejszego wyroku jest zgodna z celami tej dyrektywy, przypomnianymi w pkt 32 niniejszego wyroku. Rozpatrywanie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej bez uwzględnienia wszystkich istotnych dla sprawy okoliczności oraz między innymi wszystkich elementów wymienionych w art. 4 ust. 3 tej dyrektywy przed ustaleniem formy poważnej krzywdy określonej w art. 15 dyrektywy, na którą te elementy mogłyby ewentualnie wskazać, prowadziłoby bowiem do naruszenia obowiązku zidentyfikowania osób rzeczywiście potrzebujących takiej ochrony, który to obowiązek wspomniana dyrektywa nakłada na państwa członkowskie [zob. podobnie wyrok z dnia 10 czerwca 2021 r., Bundesrepublik Deutschland (Pojęcie „poważnego indywidualnego zagrożenia”), C‑901/19, EU:C:2021:472, pkt 44].
54 Taka wykładnia jest zresztą zgodna z art. 4 i art. 19 ust. 2 karty, dotyczącymi odpowiednio zakazu tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania oraz ochrony w wypadku usunięcia z terytorium państwa, wydalenia lub ekstradycji, na które powołuje się sąd odsyłający. W tym względzie należy jednak zauważyć, że o ile przy wdrażaniu dyrektywy 2011/95, a tym samym również przy ocenie wniosków o udzielenie ochrony uzupełniającej w świetle art. 15 dyrektywy, zagwarantowanych w tych przepisach praw podstawowych należy oczywiście przestrzegać, o tyle wspomniane przepisy nie zawierają w kontekście odpowiedzi na niniejsze pytanie prejudycjalne żadnych dodatkowych szczegółowych informacji co do zakresu wymogu systematycznego rozpatrywania, podczas takiej oceny, wszystkich istotnych elementów, odnoszących się zarówno do indywidualnej sytuacji i osobistych uwarunkowań wnioskodawcy, jak i do ogólnej sytuacji w kraju jego pochodzenia (zob. podobnie wyroki: z dnia 25 lipca 2018 r., Alheto, C‑585/16, EU:C:2018:584, pkt 129; z dnia 4 października 2018 r., Ahmedbekova, C‑652/16, EU:C:2018:801, pkt 64).
55 Mając na względzie wszystkie powyższe rozważania, na pytanie pierwsze należy odpowiedzieć, że art. 15 dyrektywy 2011/95 należy interpretować w ten sposób, że dla ustalenia, czy osoba ubiegająca się o udzielenie ochrony międzynarodowej kwalifikuje się do otrzymania ochrony uzupełniającej, właściwy organ krajowy musi zbadać wszystkie istotne elementy dotyczące zarówno indywidualnej sytuacji i osobistych uwarunkowań wnioskodawcy, jak i ogólnej sytuacji w kraju pochodzenia, zanim ustali formę poważnej krzywdy, którą elementy te mogą ewentualnie potwierdzić.
W przedmiocie pytania drugiego
56 Pytanie drugie zostało postawione jedynie na wypadek udzielenia odpowiedzi przeczącej na pytanie pierwsze. Jednakże o ile odpowiedź na drugą część pytania drugiego wynika w istocie z odpowiedzi twierdzącej na pytanie pierwsze – w tym sensie, że okoliczności związane z indywidualną sytuacją i osobistymi uwarunkowaniami wnioskodawcy mogą okazać się istotne przy rozpatrywaniu zasadności wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej w świetle zarówno art. 15 lit. b), jak i art. 15 lit. c) dyrektywy 2011/95, o tyle pierwsza część pytania drugiego nadal pozostaje aktualna.
57 Sąd odsyłający pragnie się bowiem dowiedzieć, czy w celu oceny istnienia realnego niebezpieczeństwa narażenia na „poważne indywidualne zagrożenie życia lub fizycznej integralności” w rozumieniu art. 15 lit. c) tej dyrektywy właściwy organ krajowy musi uwzględnić, wśród poszczególnych istotnych elementów związanych z indywidualną sytuacją i osobistymi uwarunkowaniami wnioskodawcy, elementy dodatkowe, inne niż zwykła okoliczność, że wnioskodawca pochodzi ze strefy danego kraju, w której dochodzi do „najbardziej skrajnych przypadków ogólnej przemocy” w rozumieniu orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, między innymi jego wyroku z dnia 17 lipca 2008 r. w sprawie N.A. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu (CE:ECHR:2008:0717JUD002590407, § 115), a mianowicie ze strefy, w której przemoc osiąga taki poziom, iż wydalenie wnioskodawcy do tego państwa stanowi naruszenie zakazu tortur lub innego nieludzkiego lub poniżającego traktowania, zagwarantowanego w art. 3 EKPC.
58 W tych okolicznościach należy stwierdzić, że w drugim pytaniu sąd odsyłający zmierza w istocie do ustalenia, czy art. 15 lit. c) dyrektywy 2011/95 należy interpretować w ten sposób, że w celu oceny istnienia realnego zagrożenia poważną krzywdą, zdefiniowaną w tym przepisie, właściwy organ krajowy musi mieć możliwość uwzględnienia elementów związanych z indywidualną sytuacją i osobistymi uwarunkowaniami wnioskodawcy, innych niż sama okoliczność pochodzenia ze strefy danego kraju, w której dochodzi do „najbardziej skrajnych przypadków ogólnej przemocy” w rozumieniu wyroku ETPC z dnia 17 lipca 2008 r. w sprawie N.A. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu (CE:ECHR:2008:0717JUD002590407, § 115).
59 W tym względzie należy zauważyć, że orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka ma zasadniczo znaczenie dla wykładni art. 15 dyrektywy 2011/95. Po pierwsze bowiem, z art. 6 ust. 3 TUE wynika, że prawo podstawowe zagwarantowane w art. 3 EKPC stanowi, jako zasada ogólna prawa, część prawa Unii, nad przestrzeganiem którego czuwa Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka należy zatem uwzględnić w celu wykładni zakresu tego prawa w porządku prawnym Unii (zob. podobnie wyrok z dnia 17 lutego 2009 r., Elgafaji, C‑465/07, EU:C:2009:94, pkt 28).
60 Po drugie, z motywu 16 dyrektywy 2011/95 wynika, że wykładni postanowień tejże dyrektywy należy dokonywać z poszanowaniem praw podstawowych uznanych w karcie, w tym między innymi art. 4 karty [zob. podobnie wyrok z dnia 24 kwietnia 2018 r., MP (Ochrona uzupełniająca osoby, która została poddana torturom), C‑353/16, EU:C:2018:276, pkt 36]. Otóż zgodnie z art. 52 ust. 3 karty, gdy prawa gwarantowane w jej art. 4 odpowiadają prawom zagwarantowanym w art. 3 EKPC, znaczenie i zakres tych praw są takie same jak praw przyznanych w rzeczonym art. 3 [zob. podobnie wyrok z dnia 22 listopada 2022 r., Staatssecretaris van Justitie en Veiligheid (Wydalenie – Marihuana lecznicza), C‑69/21, EU:C:2022:913, pkt 60 i przytoczone tam orzecznictwo], co jednak nie stoi na przeszkodzie przyznaniu w prawie Unii szerszego zakresu ochrony niż wspomniane prawa. W wykładni art. 4 karty należy zatem uwzględnić art. 3 EKPC – zgodnie z wykładnią, jakiej dokonał Europejski Trybunał Praw Człowieka – jako próg minimalnej ochrony [zob. analogicznie wyrok z dnia 22 czerwca 2023 r., K.B. i F.S. (Uwzględnianie z urzędu w sprawach karnych), C‑660/21, EU:C:2023:498, pkt 41 i przytoczone tam orzecznictwo].
61 Z wyjaśnień dotyczących Karty praw podstawowych (Dz.U. 2007, C 303, s. 17) wynika zresztą, że prawo przewidziane w art. 19 ust. 2 karty, zgodnie z którym nikt nie może być usunięty z terytorium państwa, wydalony lub wydany w drodze ekstradycji do państwa, w którym istnieje poważne ryzyko, iż może być poddany karze śmierci, torturom lub innemu nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu, uwzględnia właściwe orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczące art. 3 EKPC, któremu to art. 19 ust. 2 w istocie odpowiada (zob. podobnie wyroki: z dnia 18 grudnia 2014 r., M’Bodj, C‑542/13, EU:C:2014:2452, pkt 38 i przytoczone tam orzecznictwo; z dnia 18 grudnia 2014 r., Abdida, C‑562/13, EU:C:2014:2453, pkt 47). Orzecznictwo to ma wobec tego również znaczenie dla wykładni tego prawa.
62 Trybunał orzekł już jednak, że to art. 15 lit. b) dyrektywy 2011/95 odpowiada w istocie art. 3 EKPC. Natomiast art. 15 lit. c) wspomnianej dyrektywy to przepis o treści odmiennej niż art. 3 EKPC, a zatem jego wykładni należy dokonywać w sposób autonomiczny, aby – między innymi – zapewnić temu przepisowi jego własny zakres stosowania, z jednoczesnym poszanowaniem praw podstawowych zagwarantowanych w karcie i w EKPC (zob. podobnie wyrok z dnia 17 lutego 2009 r., Elgafaji, C‑465/07, EU:C:2009:94, pkt 28, 36).
63 W tym względzie należy zwrócić uwagę, że art. 15 lit. c) dyrektywy 2011/95 obejmuje oczywiście sytuację wyjątkową, w której poziom masowej przemocy wynikającej z wewnętrznego lub międzynarodowego konfliktu zbrojnego jest taki, że istnieją poważne i uzasadnione podstawy, aby sądzić, że osoba cywilna odesłana do danego kraju lub regionu może, ze względu na sam fakt przebywania na tym obszarze, być rzeczywiście narażona na poważne indywidualne zagrożenie dla jej życia lub fizycznej integralności.
64 Jednakże, jak zauważono w pkt 42 niniejszego wyroku, przepis ten może obejmować również inne sytuacje, w których połączenie z jednej strony niższego poziomu masowej przemocy niż poziom charakteryzujący taką wyjątkową sytuację, a z drugiej strony elementów charakteryzujących osobiste uwarunkowania wnioskodawcy może skonkretyzować realne niebezpieczeństwo narażenia na poważne indywidualne zagrożenie w rozumieniu wspomnianego przepisu.
65 Wynika z tego, że w tych innych sytuacjach elementy związane z indywidualną sytuacją i osobistymi uwarunkowaniami wnioskodawcy, które właściwy organ krajowy musi uwzględnić, siłą rzeczy wykraczają poza fakt pochodzenia ze strefy danego kraju, w której dochodzi do „najbardziej skrajnych przypadków ogólnej przemocy” w rozumieniu orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, między innymi jego wyroku z dnia 17 lipca 2008 r. w sprawie N.A. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu (CE:ECHR:2008:0717JUD 002590407, § 115).
66 Tym samym, przy pełnej zgodności z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczącym art. 3 EKPC (zob. podobnie wyrok z dnia 17 lutego 2009 r., Elgafaji, C‑465/07, EU:C:2009:94, pkt 44), wykładnia art. 15 lit. c) dyrektywy 2011/95 przyjęta przez Trybunał przyznaje osobom ubiegającym się o ochronę międzynarodową ochronę szerszą niż przewidziana w tymże art. 3.
67 W odniesieniu do pytań sądu odsyłającego, przypomnianych w pkt 19 niniejszego wyroku, należy jeszcze wyjaśnić, że wykaz istotnych elementów związanych z indywidualną sytuacją i osobistymi uwarunkowaniami wnioskodawcy, zawarty w art. 4 ust. 3 lit. c) tej dyrektywy, nie ma charakteru wyczerpującego, zatem w sytuacjach, o których mowa w pkt 64 niniejszego wyroku, organ krajowy właściwy do przyznania ochrony uzupełniającej powinien dokonywać indywidualnej oceny każdej sprawy, uwzględniając w stosownym przypadku każdy inny element związany z indywidualną sytuacją i osobistymi uwarunkowaniami wnioskodawcy, mogący przyczynić się do skonkretyzowania realnego zagrożenia poważną krzywdą, zdefiniowaną w art. 15 lit. c) wspomnianej dyrektywy, przy uwzględnieniu poziomu masowej przemocy w danym kraju lub regionie. W tym kontekście za istotne mogą zostać uznane między innymi elementy związane z życiem prywatnym, rodzinnym lub zawodowym wnioskodawcy, co do których można racjonalnie zakładać, że zwiększają niebezpieczeństwo doświadczenia przez niego poważnej krzywdy w wypadku powrotu do kraju pochodzenia lub do państwa dawnego miejsca zwykłego pobytu.
68 Ponadto do właściwego organu krajowego należy, tak jak to zostało przypomniane w pkt 51 niniejszego wyroku oraz zgodnie z art. 4 ust. 4 dyrektywy 2011/95, uwzględnienie okoliczności, że wnioskodawca doznał już poważnej krzywdy lub był już jej doznaniem bezpośrednio zagrożony, chyba że istnieją zasadne powody, aby uznać, iż ta poważna krzywda się nie powtórzy.
69 W świetle całości powyższych rozważań należy odpowiedzieć na pytanie drugie, że art. 15 lit. c) dyrektywy 2011/95 należy interpretować w ten sposób, że w celu oceny istnienia realnego zagrożenia poważną krzywdą, zdefiniowaną w tym przepisie, właściwy organ krajowy musi mieć możliwość uwzględnienia elementów związanych z indywidualną sytuacją i osobistymi uwarunkowaniami wnioskodawcy, innych niż sama okoliczność pochodzenia ze strefy danego kraju, w której dochodzi do „najbardziej skrajnych przypadków ogólnej przemocy” w rozumieniu wyroku ETPC z dnia 17 lipca 2008 r. w sprawie N.A. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu (CE:ECHR:2008:0717JUD002590407, § 115).
W przedmiocie pytania trzeciego
70 W pytaniu trzecim sąd odsyłający zmierza w istocie do ustalenia, czy art. 15 lit. b) dyrektywy 2011/95 należy interpretować w ten sposób, że stopień natężenia masowej przemocy panującej w kraju pochodzenia wnioskodawcy może osłabiać wymóg indywidualizacji poważnej krzywdy zdefiniowanej w tym przepisie.
71 W tym względzie należy przypomnieć, że – jak zauważono w pkt 37–42 niniejszego wyroku – poważna krzywda zdefiniowana w art. 15 lit. b) dyrektywy 2011/95 zakłada oczywisty stopień indywidualizacji.
72 Jak bowiem przypomniano w pkt. 38 niniejszego wyroku, krzywdy związane z ryzykiem „kar[y] śmierci lub egzekucj[i]” oraz „tortu[r] lub nieludzkie[go] lub poniżające[go] traktowani[a]”, o których mowa w art. 15 lit. a) i b) wspomnianej dyrektywy, obejmują sytuacje, w których osobie ubiegającej się o ochronę uzupełniającą grozi konkretnie i indywidualnie ryzyko krzywdy w szczególnej formie.
73 Chociaż, jak podkreślono w pkt 39 niniejszego wyroku, istotne elementy związane z ogólną sytuacją w kraju pochodzenia wnioskodawcy, w tym między innymi elementy dotyczące ogólnego poziomu przemocy i niepewności w tym kraju, należy w takich sytuacjach również rozpatrzyć, to jednak istnienie we wspomnianym kraju pewnego poziomu przemocy i niepewności, mimo że istotne, nie może osłabiać zakresu warunku, zgodnie z którym aby istniało realne zagrożenie poważną krzywdą w rozumieniu art. 15 lit. a) i b) dyrektywy 2011/95, należy wykazać, uwzględniając w stosownych przypadkach ów poziom przemocy, że wnioskodawca byłby narażony, konkretnie i indywidualnie, na realne niebezpieczeństwo, iż doświadczy takiej krzywdy w przypadku powrotu do tego kraju.
74 W świetle wszystkich powyższych rozważań na pytanie trzecie należy odpowiedzieć, że art. 15 lit. b) dyrektywy 2011/95 należy interpretować w ten sposób, że stopień natężenia masowej przemocy panującej w kraju pochodzenia wnioskodawcy nie może osłabiać wymogu indywidualizacji poważnej krzywdy zdefiniowanej w tym przepisie.
W przedmiocie pytania czwartego
75 W pytaniu czwartym sąd odsyłający chce się w istocie dowiedzieć, czy art. 15 lit. c) dyrektywy 2011/95 w związku z art. 1, 4 i art. 19 ust. 2 karty należy interpretować w ten sposób, że sytuację humanitarną będącą bezpośrednią lub pośrednią konsekwencją działań lub zaniechań podmiotu wyrządzającego poważną krzywdę w sytuacji międzynarodowych lub wewnętrznych konfliktów zbrojnych należy uwzględnić przy rozpatrywaniu wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej w rozumieniu tegoż art. 15 lit. c).
76 Komisja Europejska utrzymuje, że pytanie to jest niedopuszczalne, podnosząc w istocie, że w wypadku uwzględnienia elementów uzasadniających wnioski o udzielenie ochrony międzynarodowej, rozpatrywane w postępowaniu głównym, odpowiedź na to pytanie nie jest konieczna do rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym oraz że niezależnie od tego postanowienie odsyłające nie zawiera informacji i szczegółów niezbędnych w tym celu.
77 Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, o ile pytania dotyczące wykładni prawa Unii, z którymi zwrócił się sąd krajowy w ramach stanu prawnego i faktycznego, za którego ustalenie jest on odpowiedzialny, przy czym prawidłowość tych ustaleń nie podlega ocenie Trybunału, korzystają z domniemania, iż mają one znaczenie dla sprawy, o tyle procedura ustanowiona w art. 267 TFUE stanowi instrument współpracy między Trybunałem a sądami krajowymi, dzięki któremu Trybunał dostarcza sądom krajowym elementów wykładni prawa Unii, które są im niezbędne do rozstrzygnięcia zawisłych przed nimi sporów. Odesłanie prejudycjalne nie ma służyć wydawaniu opinii doradczych w przedmiocie pytań ogólnych lub hipotetycznych, lecz ma być podyktowane potrzebą skutecznego rozstrzygnięcia sporu. Jak wynika z samego brzmienia art. 267 TFUE, orzeczenie w trybie prejudycjalnym musi być „niezbędne”, aby umożliwić sądowi odsyłającemu „wydanie wyroku” w zawisłej przed nim sprawie (wyrok z dnia 14 maja 2020 r., Országos Idegenrendészeti Főigazgatóság Dél-alföldi Regionális Igazgatóság, C‑924/19 PPU i C‑925/19 PPU, EU:C:2020:367, pkt 167 i przytoczone tam orzecznictwo).
78 Jest zatem niezbędne – jak stanowi art. 94 lit. a) regulaminu postępowania – aby postanowienie odsyłające zawierało zwięzłe omówienie istotnych okoliczności faktycznych sprawy, jakie ustalił sąd odsyłający, lub co najmniej wskazanie okoliczności faktycznych, na jakich oparte są pytania (wyrok z dnia 3 grudnia 2019 r., Iccrea Banca, C‑414/18, EU:C:2019:1036, pkt 28 i przytoczone tam orzecznictwo).
79 W niniejszej sprawie, jak wskazano w pkt 11, 12 i 15 niniejszego wyroku, do elementów uzasadniających wnioski o udzielenie ochrony międzynarodowej, będące przedmiotem postępowania głównego, podniesionych przez skarżących i stwierdzonych przez właściwy organ krajowy, jak również przez sąd odsyłający, należą okoliczności faktyczne związane z ogólnym poziomem przemocy i niepewności w Libii, trudnymi warunkami życia w Trypolisie, jak również z „sytuacją humanitarną”, będącą konsekwencją tych okoliczności.
80 Jednak ze wspomnianych elementów, przedstawionych we wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, w żaden sposób nie wynika, że wspomniana sytuacja humanitarna jest bezpośrednią lub pośrednią konsekwencją działań lub zaniechań podmiotu wyrządzającego poważną krzywdę w sytuacjach międzynarodowych lub wewnętrznych konfliktów zbrojnych w rozumieniu art. 15 lit. c) dyrektywy 2011/95.
81 Ponadto sąd odsyłający nie wskazał, kto miałby być podmiotem dopuszczającym się tych działań lub zaniechań ani na czym miałyby te działania lub zaniechania polegać.
82 Wynika z tego, że sąd odsyłający nie wykazał wystarczająco, dlaczego odpowiedź na pytanie czwarte miałaby być niezbędna, aby mógł on rozstrzygnąć spór będący przedmiotem postępowania głównego, ani też nie przedstawił w wystarczający sposób okoliczności faktycznych, na których opiera się to pytanie.
83 W tych okolicznościach pytanie czwarte należy uznać za niedopuszczalne.
W przedmiocie kosztów
84 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (czwarta izba) orzeka, co następuje:
1) Artykuł 15 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/95/UE z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie norm dotyczących kwalifikowania obywateli państw trzecich lub bezpaństwowców jako beneficjentów ochrony międzynarodowej, jednolitego statusu uchodźców lub osób kwalifikujących się do otrzymania ochrony uzupełniającej oraz zakresu udzielanej ochrony
należy interpretować w ten sposób, że:
dla ustalenia, czy osoba ubiegająca się o udzielenie ochrony międzynarodowej kwalifikuje się do otrzymania ochrony uzupełniającej, właściwy organ krajowy musi zbadać wszystkie istotne elementy dotyczące zarówno indywidualnej sytuacji i osobistych uwarunkowań wnioskodawcy, jak i ogólnej sytuacji w kraju pochodzenia, zanim ustali formę poważnej krzywdy, którą elementy te mogą ewentualnie potwierdzić.
2) Artykuł 15 lit. c) dyrektywy 2011/95
należy interpretować w ten sposób, że:
w celu oceny istnienia realnego zagrożenia poważną krzywdą, zdefiniowaną w tym przepisie, właściwy organ krajowy musi mieć możliwość uwzględnienia elementów związanych z indywidualną sytuacją i osobistymi uwarunkowaniami wnioskodawcy, innych niż sama okoliczność pochodzenia ze strefy danego kraju, w której dochodzi do „najbardziej skrajnych przypadków ogólnej przemocy” w rozumieniu wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 17 lipca 2008 r. w sprawie N.A. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu (CE:ECHR:2008:0717JUD002590407, § 115).
3) Artykuł 15 lit. b) dyrektywy 2011/95
należy interpretować w ten sposób, że:
stopień natężenia masowej przemocy panującej w kraju pochodzenia wnioskodawcy nie może osłabiać wymogu indywidualizacji poważnej krzywdy zdefiniowanej w tym przepisie.
Podpisy