OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
EVGENIEGO TANCHEVA
przedstawiona w dniu 12 stycznia 2017 r.(1)
Sprawa C‑617/15
Hummel Holding A/S
przeciwko
Nike Inc.
Nike Retail BV
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Oberlandesgericht Düsseldorf (sąd okręgowy w Düsseldorfie, Niemcy)]
Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym – Własność intelektualna – Znak towarowy Unii Europejskiej – Jurysdykcja międzynarodowa – Rozszerzona jurysdykcja obejmująca obszar całej Unii Europejskiej – Actor sequitur forum rei – Pojęcie „przedsiębiorstwa” w rozumieniu art. 97 ust. 1 rozporządzenia nr 207/2009 w sprawie wspólnotowego znaku towarowego – Powództwo o stwierdzenie naruszenia prawa do znaku towarowego wniesione przeciwko podmiotowi mającemu siedzibę poza terytorium Unii Europejskiej – Jurysdykcja oparta na siedzibie w państwie członkowskim prawnie samodzielnej spółki zależnej podmiotu mającego siedzibę w państwie trzecim
1. Unijne znaki towarowe powinny być objęte skuteczną ochroną na obszarze całej Unii Europejskiej(2).
2. Najlepszym sposobem realizacji tego celu jest umożliwienie sądom wydawania orzeczeń o charakterze paneuropejskim, obejmujących naruszenia praw do znaków towarowych nie tylko w państwie członkowskim sądu rozpoznającego sprawę, lecz także w dowolnym państwie członkowskim Unii(3). Prawodawca Unii przewidział kompleksowe orzeczenia w tym zakresie(4), jednakże przyznał wymaganą rozszerzoną jurysdykcję(5) wyłącznie sądowi, którego jurysdykcja międzynarodowa może być oparta na art. 97 ust. 1–4 rozporządzenia w sprawie wspólnotowego znaku towarowego (zwanego dalej „rozporządzeniem nr 207/2009”)(6). Przepis ten ma pierwszeństwo przed przepisami o jurysdykcji o bardziej ogólnym charakterze zawartymi we wspomnianym rozporządzeniu, jak również w rozporządzeniu(7) Bruksela I(8).
3. Oberlandesgericht Düsseldorf (sąd okręgowy w Düsseldorfie, Niemcy), działając w charakterze sądu orzekającego w sprawach wspólnotowych znaków towarowych, zwraca się z zapytaniem, czy posiada tak rozumianą szeroką jurysdykcję w sprawie roszczenia z tytułu naruszenia dochodzonego przez duńską spółkę przeciw pozwanej mającej siedzibę w Stanach Zjednoczonych Ameryki. Zgodnie z art. 97 ust. 1 rozporządzenia nr 207/2009 sądy mają jurysdykcję międzynarodową, jeżeli pozwany – niemający siedziby w Unii – posiada przedsiębiorstwo w państwie członkowskim sądu rozpoznającego sprawę. W związku z okolicznością, że pozwany mający siedzibę w Stanach Zjednoczonych Ameryki posiada w Niemczech spółkę pośrednio zależną, nasuwa się pytanie, czy podmiot ten jest „przedsiębiorstwem” w rozumieniu art. 97 ust. 1 rozporządzenia nr 207/2009.
I. Ramy prawne
A. Rozporządzenie w sprawie wspólnotowego znaku towarowego
4. Motyw 16 stanowi:
„Orzeczenia dotyczące ważności i naruszenia wspólnotowego znaku towarowego są skuteczne i obejmują całe terytorium Wspólnoty, jako że jest to jedyny sposób uniknięcia sprzecznych orzeczeń ze strony sądów i EUIPO oraz zapewnienia, że jednolity charakter wspólnotowych znaków towarowych nie zostanie naruszony. Przepisy rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. o jurysdykcji, uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych powinny mieć zastosowanie do wszystkich czynności prawnych odnoszących się do wspólnotowych znaków towarowych, z wyjątkiem wypadków, w których niniejsze rozporządzenie przewiduje odstępstwo od tych przepisów”.
5. Artykuł 97, zatytułowany „Jurysdykcja międzynarodowa”, stanowi w ust. 1 i 2:
„1. Z zastrzeżeniem przepisów niniejszego rozporządzenia, jak również wszelkich przepisów rozporządzenia (WE) nr 44/2001 mających zastosowanie na mocy art. 94, postępowania w odniesieniu do powództw i roszczeń określonych w art. 96 toczą się przed sądami tego państwa członkowskiego, w którym pozwany ma miejsce zamieszkania/siedzibę, lub jeżeli nie ma on miejsca zamieszkania/siedziby w żadnym z państw członkowskich, w tym, w którym ma przedsiębiorstwo.
2. Jeżeli pozwany nie ma miejsca zamieszkania/siedziby ani przedsiębiorstwa w żadnym z państw członkowskich, postępowania takie toczą się przed sądami tego państwa członkowskiego, w którym miejsce zamieszkania/siedzibę ma powód, a jeżeli nie ma on miejsca zamieszkania/siedziby w żadnym z państw członkowskich, w tym, w którym ma przedsiębiorstwo”.
6. Artykuł 98, zatytułowany „Zakres jurysdykcji”, stanowi w ust. 1:
„Sąd [orzekający] w sprawach wspólnotowych znaków towarowych, którego właściwość wynika z art. 97 ust. 1–4, ma właściwość w sprawach, których przedmiotem są:
(a) czynności naruszenia lub groźba naruszenia na terytorium któregokolwiek z państw członkowskich;
(b) czynności w rozumieniu art. 9 ust. 3 zdanie drugie, dokonane na terytorium któregokolwiek z państw członkowskich”.
B. Rozporządzenie Bruksela I
7. Motywy 11 i 12 stanowią:
„(11) Przepisy o jurysdykcji powinny być w wysokim stopniu przewidywalne i powinny zależeć zasadniczo od miejsca zamieszkania pozwanego, a tak ustalona jurysdykcja powinna mieć miejsce zawsze, z wyjątkiem kilku dokładnie określonych przypadków, w których ze względu na przedmiot sporu lub umowę stron uzasadnione jest inne kryterium powiązania. Siedziba osób prawnych musi być zdefiniowana wprost w rozporządzeniu celem wzmocnienia przejrzystości wspólnych przepisów i uniknięcia konfliktów kompetencyjnych.
(12) Jurysdykcja oparta na łączniku miejsca zamieszkania powinna zostać uzupełniona jurysdykcją opartą na innych łącznikach, które powinny zostać dopuszczone ze względu na ścisły związek pomiędzy sądem a sporem prawnym lub w interesie prawidłowego wymiaru sprawiedliwości”.
8. Sekcja 1, zatytułowana „Przepisy ogólne”, wchodząca w skład rozdziału II, zatytułowanego „Jurysdykcja”, składa się z art. 2–4, które w swych pierwszych ustępach odpowiednio stanowią:
„Artykuł 2
1. Z zastrzeżeniem przepisów niniejszego rozporządzenia osoby mające miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego mogą być pozywane, niezależnie od ich obywatelstwa, przed sądy tego państwa członkowskiego.
Artykuł 4
1. Jeżeli pozwany nie ma miejsca zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego, jurysdykcję sądów każdego państwa członkowskiego, z zastrzeżeniem art. 22 i 23, określa prawo tego państwa”.
II. Stan faktyczny w postępowaniu głównym oraz pytanie prejudycjalne
9. Hummel Holdings A/S, powódka w postępowaniu głównym, jest zarejestrowanym w Danii producentem artykułów sportowych oraz ubiorów sportowych i rekreacyjnych. Spółka Hummel wniosła powództwo w Niemczech do Landgericht Düsseldorf (sądu rejonowego w Düsseldorfie, Niemcy) przeciwko dwóm pozwanym należącym do grupy Nike w związku ze sprzedażą przez nie ubiorów sportowych naruszających jej zdaniem przysługujące jej prawo do międzynarodowego graficznego znaku towarowego nr 943057, który został zarejestrowany także w Unii Europejskiej dla towarów należących do klasy 25.
10. Pierwsza pozwana, Nike Inc., mająca siedzibę w Stanach Zjednoczonych Ameryki, jest dominującą spółką Nike Group.
11. Druga pozwana, Nike Retail BV, mająca siedzibę w Niderlandach, należy do wspomnianej grupy. Nike Retail prowadzi w języku angielskim i niemieckim witrynę internetową www.nike.com/de, w której towary NIKE są reklamowane i oferowane na sprzedaż w Niemczech, jak również w innych państwach.
12. Większość naruszeń prawa do znaku towarowego powódki miała w jej mniemaniu miejsce w Niemczech. Towary w Niemczech mogą być zamawiane online za pośrednictwem witryny internetowej Nike Retail lub u niezależnych sprzedawców, którzy nie wchodzą w skład Nike Group i także muszą je zamawiać u Nike Retail. Ponadto Nike Deutschland GmbH zapewnia obsługę przedsprzedażową i posprzedażową. Spółka ta nie prowadzi sprzedaży towarów NIKE, natomiast prowadzi telefoniczny oraz e-mailowy serwis dla klientów w kwestiach zamówień, jak również działa w charakterze pośrednika Nike Retail w odniesieniu do umów zawartych z dealerami. Co się tyczy obsługi posprzedażowej, Nike Deutschland załatwia kwestie związane z wymianą lub reklamacjami, a także wspiera dealerów w kwestiach reklamy i wykonania tych umów.
13. Nike Deutschland ma siedzibę we Frankfurcie nad Menem, przy czym spółka ta nie jest stroną postępowania głównego. Jest ona natomiast spółką pośrednio zależną pierwszej pozwanej, Nike Inc., w związku z czym jej obecność w Niemczech ma kluczowe znaczenie dla twierdzeń powódki w przedmiocie jurysdykcji sądów niemieckich.
14. Przed Landgericht Düsseldorf (sądem rejonowym w Düsseldorfie) powódka domaga się: (i) wydania zakazu przywozu, wywozu, reklamy, oferowania do sprzedaży i wprowadzania spornych towarów do obrotu lub zezwalania na to, by wprowadzano je do obrotu; (ii) nakazania ujawnienia między innymi kopii faktur, a także wycofania z obrotu i zniszczenia spornych towarów; (iii) stwierdzenia obowiązku zapłaty odszkodowania.
15. Co się tyczy pierwszej pozwanej, powódka domaga się wydania wspomnianych zakazów i nakazów: 1) w odniesieniu do obszaru Unii Europejskiej; a także pomocniczo 2) w odniesieniu do terytorium Republiki Federalnej Niemiec. Co się tyczy drugiej pozwanej, roszczenie odnosi się wyłącznie do terytorium Republiki Federalnej Niemiec. Postanowienie odsyłające dotyczy jedynie pierwszego roszczenia o wydanie orzeczenia.
16. Landgericht Düsseldorf (sąd rejonowy w Düsseldorfie), wychodząc z założenia, iż Nike Deutschland należy uznać za przedsiębiorstwo pierwszej pozwanej, tworzące tym samym łącznik pomiędzy pozwaną mającą siedzibę w Stanach Zjednoczonych Ameryki a Niemcami, stwierdził, że ma jurysdykcję międzynarodową, a także jurysdykcję w odniesieniu do całego terytorium Unii. Oddalił on jednak powództwo co do istoty. Po wniesieniu przez powódkę apelacji do Oberlandesgericht Düsseldorf (sądu okręgowego w Düsseldorfie) pozwane nadal kwestionują jurysdykcję międzynarodową sądów niemieckich w odniesieniu do pierwszego z żądanych rozstrzygnięć.
17. W tych okolicznościach Oberlandesgericht Düsseldorf (sąd okręgowy w Düsseldorfie) skierował następujące pytanie prejudycjalne:
„W jakich okolicznościach prawnie samodzielna i mająca siedzibę w jednym z państw członkowskich Unii spółka pośrednio zależna podmiotu, który sam nie ma siedziby w Unii Europejskiej, powinna być uznawana za »przedsiębiorstwo« tego podmiotu w rozumieniu art. 97 ust. 1 rozporządzenia nr 207/2009?”.
18. Uwagi na piśmie przedstawiły Trybunałowi powódka, obie pozwane, rząd włoski oraz Komisja Europejska. Wszystkie wspomniane podmioty, oprócz rządu włoskiego, przedstawiły swoje stanowiska ustnie na rozprawie w dniu 6 października 2016 r.
III. Ocena
A. Wprowadzenie
19. Na wstępie należy podkreślić, iż zgodnie z rozporządzeniem nr 207/2009 jedynie „sądy [orzekające] w sprawach wspólnotowych znaków towarowych”, będące sądami krajowymi, którym w sposób szczególny powierzono pełnienie tej funkcji(9), mogą orzekać w przedmiocie powództw o stwierdzenie naruszenia(10). Landgericht Düsseldorf (sąd rejonowy w Düsseldorfie) i Oberlandesgericht Düsseldorf (sąd okręgowy w Düsseldorfie) zostały w tym celu wyznaczone przez rząd niemiecki(11).
20. Nie wszystkie jednak sądy orzekające w sprawach wspólnotowych znaków towarowych mogą wydawać szczególne rozstrzygnięcia obejmujące całe terytorium Unii(12), których wydania w niniejszej sprawie domaga się powódka.
21. Posiadanie tego szerokiego uprawnienia przez dany sąd orzekający w sprawach wspólnotowych znaków towarowych uzależnione jest od okoliczności, czy jurysdykcja międzynarodowa tego sądu wynika z art. 97 ust. 1–4 rozporządzenia nr 207/2009(13). Jedynie wówczas sąd orzekający w sprawach wspólnotowych znaków towarowych „ma właściwość w sprawach, których przedmiotem są czynności naruszenia lub groźba naruszenia na terytorium któregokolwiek z państw członkowskich”(14).
22. Tak więc, o ile twierdzenie powódki, że naruszenia miały miejsce w Niemczech, stanowi podstawę jurysdykcji dla powództwa, którego przedmiotem jest naruszenie prawa do wspólnotowego znaku towarowego, zgodnie z art. 97 ust. 5 rozporządzenia nr 207/2009(15), o tyle przepis ten może wyłącznie stanowić podstawę jurysdykcji w odniesieniu do czynności naruszenia lub groźby naruszenia na terytorium tego państwa członkowskiego sądu rozpoznającego sprawę(16). Nie stanowi on natomiast wystarczającej podstawy do wydania żądanego przez powódkę orzeczenia o skutkach wykraczających poza terytorium Niemiec. Jurysdykcja taka musi bowiem wynikać z art. 97 ust. 1–4 rozporządzenia nr 207/2009(17).
23. Jak wspomniano, art. 97 ust. 1 rozporządzenia nr 207/2009 stanowi podstawę jurysdykcji międzynarodowej, jeżeli pozwany mający siedzibę w państwie trzecim ma przedsiębiorstwo w państwie sądu rozpoznającego sprawę(18). W związku z powyższym Oberlandesgericht Düsseldorf (sąd okręgowy w Düsseldorfie) zmierza do doprecyzowania warunków, na podstawie których Nike Deutschland, mająca siedzibę w Niemczech, mogłaby zostać określona jako przedsiębiorstwo należące do Nike Inc.
B. Definicja „przedsiębiorstwa”
24. Artykuł 97 ust. 1 nr 207/2009 stanowi, że postępowania w sprawie naruszenia prawa do wspólnotowego znaku towarowego „toczą się przed sądami tego państwa członkowskiego, w którym pozwany ma miejsce zamieszkania/siedzibę, lub jeżeli nie ma on miejsca zamieszkania/siedziby w żadnym z państw członkowskich, w tym, w którym ma przedsiębiorstwo”.
1. Autonomiczna definicja
25. Pierwszym zagadnieniem, do którego należy się odnieść, jest to, czy termin „przedsiębiorstwo” – jak wspomniała Komisja w postępowaniu ustnym – ma autonomiczne znaczenie w Unii, czy też znaczenie to powinien określić sąd krajowy zgodnie ze swym prawem krajowym(19).
26. Na tę drugą możliwość zdawałaby się wskazywać okoliczność, iż znaczenie terminu „miejsce zamieszkania” zgodnie z art. 59 rozporządzenia Bruksela I(20) należy ustalić na podstawie prawa krajowego państwa członkowskiego, którego sądy rozpoznają sprawę. Jednocześnie jednak w art. 60 rozporządzenia Bruksela I zawarto autonomiczną definicję miejsca zamieszkania dla potrzeb spółek i osób prawnych(21).
27. Co do zasady należy dokonywać autonomicznej wykładni przepisów prawa Unii(22). Ponadto znaczenie terminu „przedsiębiorstwo” obowiązujące na terytorium całej Unii jest zgodne z celem art. 97 ust. 1–4 rozporządzenia nr 207/2009 polegającym na stworzeniu jednolitej podstawy dla rozszerzonej jurysdykcji w Unii. Tak więc przyjęte w tym miejscu stanowisko zakłada, że Trybunał powinien dokonać samodzielnej wykładni(23).
2. „Przedsiębiorstwo” w rozumieniu rozporządzenia nr 207/2009
28. O ile rozporządzenie nr 207/2009 zawiera określone definicje prawne(24), o tyle prawodawca nie określił definicji terminu „przedsiębiorstwo”.
29. Ponadto do chwili obecnej Trybunał nie miał sposobności(25) dokonania wykładni art. 97 ust. 1 rozporządzenia nr 207/2009 ani terminu „przedsiębiorstwo” zawartego w innych przepisach rozporządzenia nr 207/2009(26).
30. Wobec braku wskazówek w prawodawstwie(27), termin „przedsiębiorstwo” w rozumieniu art. 97 ust. 1 rozporządzenia nr 207/2009 należy określać za pomocą źródeł wykraczających poza to rozporządzenie.
31. Prima facie rozporządzenie w sprawie upadłości(28) wydaje się stanowić odpowiednie źródło tego rodzaju. W art. 2 lit. h) wskazano w nim ustawową definicję(29) terminu „oddział” w kontekście między innymi jurysdykcji międzynarodowej.
32. Jednakże w niniejszym kontekście definicji tej nie można zastosować ani bezpośrednio, ani w drodze analogii. Przyjęto ją wyraźnie wyłącznie „[d]la celów niniejszego rozporządzenia”. Cel ustanowienia łącznika opartego na oddziale w rozporządzeniu w sprawie upadłości jest całkiem inny niż kontekście art. 97 rozporządzenia nr 207/2009. Jurysdykcja oparta o oddział w ramach rozporządzenia w sprawie upadłości ma miejsce jedynie w kontekście postępowania wtórnego, które nie jest oparte na głównym ośrodku działalności dłużnika; ponadto wydawane w takim postępowaniu orzeczenia wywierają ograniczone skutki(30). Przeciwnie, w art. 97 rozporządzenia nr 207/2009 odniesiono się do przedsiębiorstwa w celu identyfikacji centralnej jurysdykcji wydającej wyroki o rozszerzonym skutku.
3. Pojęcie „oddziału” w rozumieniu rozporządzenia Bruksela I
33. Naturalnym źródłem wskazówek dla wykładni zawartych w rozporządzeniu nr 207/2009 przepisów o jurysdykcji jest rozporządzenie Bruksela I, ponieważ w tym akcie prawnym zawarto przepisy ogólne dotyczące jurysdykcji w sprawach cywilnych i handlowych. Przepisy rozporządzenia Bruksela I mają zastosowanie do postępowań dotyczących wspólnotowych znaków towarowych, chyba że w rozporządzeniu nr 207/2009 postanowiono inaczej(31). Wraz z poprzedzającym aktem prawnym (konwencją brukselską), przyjętym w 1968 r., rozporządzenie Bruksela I zapewnia długotrwałe ramy konceptualne, leżące także u podstaw nowszych reguł jurysdykcyjnych zawartych w regulacjach szczególnych takich jak rozporządzenie nr 207/2009.
34. Przepisy ogólne rozporządzenia Bruksela I zawierają szereg definicji prawnych(32), jednak nie zawarto w nim definicji terminu „przedsiębiorstwo”.
35. W rozporządzeniu Bruksela I posłużono się jednak terminem „oddział” jako kryterium powiązania dla potrzeb jurysdykcji międzynarodowej określonym w art. 5 pkt 5 i w art. 18.
36. Rząd włoski wskazał w uwagach na piśmie, że włoska wersja językowa terminu „oddział” użytego w rozporządzeniu Bruksela I („sede d’attività”) nie jest identyczna z terminem zawartym w art. 97 rozporządzenia nr 207/2009 („stabile organizzazione”). Wobec jednak ścisłego związku istniejącego między tymi aktami prawnymi, wynikającego z wyraźnego odesłania do przepisów rozporządzenia Bruksela I w motywie 16 i w art. 97 i 94 rozporządzenia nr 207/2009, rozbieżności językowe istniejące w jednej z wersji językowych nie stoją na przeszkodzie temu, aby Trybunał odniósł się do rozporządzenia Bruksela I, które jest klasycznym aktem prawnym dotyczącym jurysdykcji międzynarodowej.
37. Jak wskazali uczestnicy postępowania prejudycjalnego oraz sąd odsyłający, istnieje szereg orzeczeń odnoszących się do znaczenia terminu „oddział” w ramach rozporządzenia Bruksela I.
a) Artykuł 5 pkt 5 rozporządzenia Bruksela I
38. Pierwszym przepisem, którego wykładni Trybunał dokonał w tym względzie, był art. 5 pkt 5 rozporządzenia Bruksela I(33), zgodnie z którym „jurysdykcję szczególną”(34) „w sprawach dotyczących sporów wynikających z działalności filii, agencji lub innego oddziału” ma „sąd miejsca, gdzie znajduje się filia, agencja lub inny oddział”.
39. Trybunał po raz pierwszy dokonał wykładni tych pojęć w 1976 r. w wyroku De Bloos, w którym wyraził pogląd, że „jedną z podstawowych właściwości pojęcia filii lub agencji jest podporządkowanie ich zarządowi i nadzorowi podmiotu dominującego”, a pojęcie oddziału „opiera się na takich samych istotnych właściwościach jak w wypadku filii lub agencji”(35).
40. W wyroku Somafer, Trybunał orzekł, iż „biorąc pod uwagę fakt, że wymienione wyżej pojęcia dają prawo do odstąpienia od stosowania zasady dotyczącej jurysdykcji określonej w art. 2 konwencji, ich wykładnia musi wykazywać w sposób niepozostawiający wątpliwości szczególny związek uzasadniający takie odstępstwo”(36). Trybunał dodał, że „taki szczególny związek obejmuje, po pierwsze, materialne oznaki umożliwiające ustalenie istnienia filii, agencji lub innego oddziału, oraz po drugie, powiązanie między lokalną jednostką a roszczeniem skierowanym przeciwko podmiotowi dominującemu”.
41. Co się tyczy pierwszego zagadnienia, Trybunał stwierdził, że „pojęcie filii, agencji lub innego oddziału zakłada istnienie miejsca prowadzenia działalności gospodarczej, która wydaje się być trwała – takiego jak przedłużenie działalności podmiotu dominującego – jest zarządzana i materialnie wyposażona, aby prowadzić działalność gospodarczą z udziałem osób trzecich, tak aby te osoby trzecie – choć wiedzą, że zostanie nawiązany, w razie potrzeby, stosunek prawny z podmiotem dominującym, którego główny zarząd położony jest za granicą – nie musiały dokonywać transakcji bezpośrednio z takim podmiotem dominującym, lecz mogły to uczynić w miejscu prowadzenia działalności gospodarczej stanowiącym przedłużenie działalności podmiotu dominującego”.
42. Co się tyczy drugiego zagadnienia, Trybunał orzekł, że „roszczenie dochodzone powództwem musi dotyczyć działalności filii, agencji lub innego oddziału” oraz że „to pojęcie działalności obejmuje powództwa dotyczące z jednej strony praw oraz obowiązków umownych i pozaumownych dotyczących zarządzania – w ścisłym znaczeniu – agencją, filią lub innym oddziałem jako takimi oraz z drugiej strony sytuacji prawnej nieruchomości, w której jednostka taka ma siedzibę, a także zatrudniania na miejscu pracowników w celu świadczenia pracy w tej jednostce”(37).
43. Wreszcie, w sprawie Blanckaert & Willems oraz w sprawie SAR Schotte Trybunał stwierdził, że filia, agencja lub oddział „z punktu widzenia osób trzecich powinny stanowić łatwo rozpoznawalne przedłużenie działalności podmiotu dominującego”(38) i że „ścisły związek między sporem a sądem, który rozpoznaje ten spór, musi być oceniany […] także przy uwzględnieniu sposobu, w jaki te dwa podmioty działają w stosunkach gospodarczych i występują wobec osób trzecich w ramach prowadzonej przez nie działalności handlowej”(39).
b) Artykuł 18 ust. 2 rozporządzenia Bruksela I
44. W jednym z nowszych orzeczeń Trybunał dokonał wykładni tych samych pojęć w kontekście art. 18 rozporządzenia Bruksela I, który w ust. 2 stanowi, że „[j]eżeli pracodawca, z którym pracownik zawarł indywidualną umowę o pracę, nie ma miejsca zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego, ale posiada filię, agencję lub inny oddział w państwie członkowskim, to będzie traktowany w sporach dotyczących ich działalności, jak gdyby miał miejsce zamieszkania na terytorium tego państwa członkowskiego”.
45. W wyroku Mahamdia Trybunał, opierając się na analizie wyżej omówionych orzeczeń precedensowych dotyczących art. 5 pkt 5 rozporządzenia Bruksela I, wskazał dwa kryteria rozstrzygające dla powstania wystarczającego związku z państwem członkowskim sądu rozpoznającego sprawę. Trybunał orzekł, że „[p]o pierwsze, pojęcia »filia«, »agencja« oraz »inny oddział« zakładają istnienie ośrodka działalności sprawiającego wrażenie trwałości, takiego jak przedłużenie głównego przedsiębiorstwa. Musi ono posiadać kierownictwo oraz być wyposażone materialnie w sposób umożliwiający prowadzenie interesów z osobami trzecimi, tak by nie musiały one zwracać się bezpośrednio do głównego przedsiębiorstwa […]. Po drugie, spór powinien dotyczyć działań prawnych związanych z zarządzaniem tymi podmiotami lub też zobowiązań podjętych przez nie w imieniu przedsiębiorstwa głównego, jeżeli mają one być spełnione w państwie położenia taki[ch] podmiot[ów]”(40).
46. Wyrok Mahamdia dotyczył powództwa pracowniczego wniesionego przez kierowcę zatrudnionego przez przedstawicielstwo dyplomatyczne Algierskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej przeciwko temu państwu. W tym kontekście Trybunał stwierdził, że „ambasada może zostać przyrównana do trwałego ośrodka działalności skierowanego na zewnątrz i przyczyniającego się do identyfikacji i reprezentacji państwa, którego emanację stanowi”(41).
47. Trybunał tym samym dodał szczególny aspekt do związku między „przedsiębiorstwem głównym” a oddziałem, a mianowicie identyfikację i reprezentację. Odpowiada to odmiennym funkcjom, jakim służy art. 18 ust. 2 rozporządzenia Bruksela I, w porównaniu z art. 5 pkt 5 rozporządzenia Bruksela I: art. 18 ust. 2 dotyczy szczególnej sytuacji, w której pozwany nie ma miejsca zamieszkania lub siedziby w Unii, zaś powiązując go z jego oddziałem, przepis ten traktuje oddział jako surogat z uwagi na brak miejsca zamieszkania lub siedziby, stwierdzając, iż pozwany „będzie traktowany […] jak gdyby miał miejsce zamieszkania na terytorium tego państwa członkowskiego”. Jeżeli mamy mieć do czynienia z surogatem, to identyfikacja jest tu kluczowym elementem.
c) Synteza
48. Zarówno art. 5 pkt 5, jak i 18 ust. 2 rozporządzenia Bruksela I umożliwiają powodowi pozwanie pozwanego w miejscu, które nie jest jego miejscem zamieszkania lub siedzibą, lecz w którym znajduje się jego oddział.
49. Niemniej obydwa te przepisy wymagają, oprócz samego istnienia oddziału, aby był to spór „wynikający z działalności […] oddziału”. Tak więc, w myśl tych przepisów, oddział sam w sobie nie wystarcza dla ustanowienia związku z państwem sądu rozpoznającego sprawę, lecz wymagany jest dodatkowy element. Drugie z tych dwóch kryteriów, wypracowane w wyżej wspomnianym orzecznictwie dotyczącym rozporządzenia Bruksela I, odnosi się wyłącznie do tego dodatkowego elementu.
50. Jednakże tekst art. 97 ust. 1 rozporządzenia nr 207/2009 nie obejmuje tego drugiego elementu, lecz raczej ogranicza się do przyznania jurysdykcji państwu członkowskiemu, w którym pozwany ma przedsiębiorstwo. Tym samym drugie kryterium, wynikające z dwuczłonowej analizy przeprowadzonej przez Trybunał w odniesieniu do art. 5 i art. 18 rozporządzenia Bruksela I, można w niniejszym kontekście pominąć.
4. „Przedsiębiorstwo” w rozumieniu art. 97 ust. 1 rozporządzenia nr 207/2009
51. Pierwsze kryterium, które jest zatem jedynym mającym znaczenie dla mojej analizy, zawiera dwa elementy wskazujące na cechy niezależne od danej czynności, w związku z którą następuje powiązanie z przedsiębiorstwem. Rzucają one światło na samą istotę przedsiębiorstwa. Tymi cechami są: a) ośrodek działalności, który b) sprawia wrażenie trwałości – taki jak przedłużenie działalności podmiotu dominującego.
a) Ośrodek działalności
52. Co się tyczy pierwszej cechy, odnoszącej się do „ośrodka działalności”, Trybunał wyjaśnił dalej, że oddział musi posiadać kierownictwo i być materialnie wyposażony, aby prowadzić działalność gospodarczą z udziałem osób trzecich, tak aby te osoby trzecie nie musiały zwracać się bezpośrednio do głównego przedsiębiorstwa(42). Abstrahując od konkretnego kontekstu wynikającego z umów, można wywieść, że wymagana jest pewna działalność, jak również określona rzeczywista i stabilna obecność w postaci personelu i materialnego wyposażenia obiektu. Z pewnością niezbędne jest minimum organizacji i pewien stopień stabilności; samo istnienie składników majątku lub kont bankowych zasadniczo nie wystarcza, aby dokonać kwalifikacji w charakterze „oddziału”(43). Co więcej, w orzecznictwie dotyczącym rozporządzenia Bruksela I jasno wymaga się zarządzania na poziomie lokalnym.
53. Element rzeczywistej i gospodarczej obecności jest w tym wypadku w sposób oczywisty spełniony w sytuacji, w której Nike Deutschland jest spółką miejscową faktycznie zapewniającą obsługę przedsprzedażową i posprzedażową klientów Nike w Niemczech. Nike Deutschland jest prawnie niezależną GmbH, a zatem spełniona jest przesłanka zarządzania na poziomie lokalnym.
b) Wrażenie trwałości, takie jak w wypadku przedłużenia działalności podmiotu dominującego
54. Pozwane w niniejszej sprawie kwestionują jednak, czy rzeczywiście istnieje wystarczający związek między Nike Deutschland a pierwszą pozwaną. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału taki związek ustala się na podstawie „wrażenia trwałości, takiego jak przedłużenie głównego przedsiębiorstwa”(44). Powyższe sugeruje pewien stopień zależności i posłuszeństwa ze strony przedsiębiorstwa.
55. W tym kontekście pozwane przedstawiły dwa zarzuty.
1) Samodzielność prawna przedsiębiorstwa
56. Po pierwsze, pozwane podnoszą, iż z przyczyn formalnych Nike Deutschland nie może być przedsiębiorstwem należącym do innej firmy, ponieważ jest prawnie samodzielną spółką, a w kontekście postępowania cywilnego należy przyjąć formalne stanowisko.
57. Jednakże, jak wskazano powyżej, istnieje utrwalone orzecznictwo(45), zgodnie z którym niezależny z prawnego punktu widzenia podmiot może zostać zakwalifikowany jako przedsiębiorstwo. W sprawie SAR Schotte(46) rozpatrywane przedsiębiorstwo było także zarejestrowane jako niemiecka spółka GmbH.
58. Sąd odsyłający odnosi się w tym kontekście do opinii rzecznika generalnego P. Mengozziego w sprawie Mahamdia(47), w której stwierdził on, iż bezsporne jest, że pojęcia „filii”, „agencji” i „oddziału” generalnie odnoszą się do podmiotów niewyposażonych w osobowość prawną. Stwierdzenie to stanowi jednak obiter dictum, ponieważ sprawa Mahamdia dotyczyła przedstawicielstwa dyplomatycznego niemającego odrębnej osobowości prawnej. To samo dotyczy przywołanej przez rzecznika generalnego P. Mengozziego opinii Trybunału w sprawie 1/03(48). W tej opinii Trybunału również nie rozpatrzono niezależności prawnej, lecz raczej dodano zwrot „bez osobowości prawnej” tytułem colorandi causa przy omawianiu przepisów dotyczących „filii, agencji lub innych oddziałów” w ogólności. Zagadnienie, czy jednostka posiadająca osobowość prawną może zostać zakwalifikowana jako przedsiębiorstwo innego podmiotu, nie było w owej sprawie przedmiotem sporu.
59. Z drugiej strony, poszukując definicji w innych kontekstach, można doszukać się stwierdzenia, zgodnie z którym „forma prawna prowadzonej działalności gospodarczej, niezależnie czy jest to oddział lub filia posiadająca osobowość prawną, nie jest w tym względzie czynnikiem decydującym”(49).
60. A zatem w tym kontekście nie istnieje przyczyna, dla której należałoby odstąpić od wspomnianego powyżej utrwalonego istotnego orzecznictwa.
61. Podobnie formalne stanowisko przyjęte ogólnie w postępowaniu cywilnym, do którego odnoszą się pozwane, nie stoi na przeszkodzie przyjętemu w niniejszej sprawie gospodarczemu punktowi widzenia w odniesieniu do okoliczności, czy pozwany ma przedsiębiorstwo w danym państwie. Przedsiębiorstwo nie jest stroną postępowania, lecz służy jedynie jako łącznik między pozwanym a określonym terytorium. Argument, że samo przedsiębiorstwo nie jest związane wyrokiem wydanym przeciwko spółce dominującej, pozostaje bez znaczenia dla kwestii, czy miejsce położenia określonej spółki zależnej może ustanowić powiązanie między pozwanym a określonym państwem i jego sądami(50). Natomiast rozstrzygające jest to, czy spółka zależna może być rozpatrywana jako baza pozwanego przedsiębiorstwa, za pomocą której przedsiębiorstwo to może chronić swoje interesy.
2) Sprawowanie przez pozwaną zarządu przedsiębiorstwem i nadzoru nad nim
62. Po drugie, Nike Deutschland nie posiada tego samego zarządu co pierwsza pozwana(51). W związku z powyższym pozwane podnoszą, że ewentualny nadzór sprawowany przez Nike Inc. nad Nike Deutschland może być słaby, a zatem nie jest on natychmiast przejrzysty dla osób trzecich. Argument ten prowadzi do pytania, jak dalece idące muszą być „podporządkowanie podmiotowi dominującemu i sprawowany przezeń nadzór”(52), oraz w jaki sposób można to ustalić – jest to kwestia, którą należy rozważyć w świetle bardzo istotnego znaczenia przewidywalności(53) zagadnień dotyczących jurysdykcji.
63. Wracając do utrwalonego orzecznictwa, staje się jednakże oczywiste, że to nie faktyczne zarządzanie i nadzór są kwestią sporną, lecz raczej sposób postrzegania przez osoby trzecie(54) w państwie, w którym znajduje się przedsiębiorstwo. Osoby te muszą odnosić wrażenie, że jednostka należy do podmiotu dominującego, czyli „choć wiedzą, że zostanie nawiązany, w razie potrzeby, stosunek prawny z podmiotem dominującym, którego główny zarząd położony jest za granicą – nie musiały [one] dokonywać transakcji bezpośrednio z takim podmiotem dominującym, lecz mogły to uczynić w miejscu prowadzenia działalności gospodarczej stanowiącym przedłużenie działalności podmiotu dominującego”(55). Ocena powinna zostać dokonana także „przy uwzględnieniu sposobu, w jaki te dwa podmioty działają w stosunkach gospodarczych i występują wobec osób trzecich w ramach prowadzonej przez nie działalności handlowej”(56). Pomimo że wyłącznie symboliczna obecność nie jest wystarczająca, to decydującym czynnikiem jest okoliczność, że „przyczynia się [ona] do identyfikacji i reprezentacji [podmiotu dominującego], którego emanację stanowi”(57).
64. W niniejszej sprawie Nike Deutschland została przedstawiona jako niemiecki punkt kontaktowy, z którego należy korzystać w związku z towarami NIKE(58), przy czym stanowi ona – z uwagi na zapewnianą obsługę przedsprzedażową i posprzedażową – istotną część struktury sprzedaży mocno zakotwiczoną w strukturze działalności grupy. Pomimo że sama nie prowadzi sprzedaży, to spełnia ona znaczącą funkcję w zarządzaniu sprzedażą oraz stanowi integralną część struktury sprzedaży i organizacji handlu Nike w Niemczech. Zasadniczym elementem tej integracji jest wyeksponowane posługiwanie się nazwą „Nike”, jak również okoliczność, że nazwa niemieckiej spółki zależnej nie zawiera żadnych ograniczeń w zakresie zadań lub działalności, a jedynie do ogólnej nazwy firmy dodana została nazwa państwa. Tożsamość nazw była również istotnym czynnikiem w sprawie SAR Schotte(59).
65. Ocenę tych czynników należy przeprowadzić z punktu widzenia środowiska krajowego w państwie sądu rozpoznającego sprawę. Z tego względu sąd krajowy może najlepiej ocenić, czy spółka zależna wydaje się silnie powiązaną placówką pozwanego. Ocena ta winna być dokonywana w oparciu o kryteria, które są jednocześnie obiektywne i możliwe do zweryfikowania. Istotne okoliczności – brane pod uwagę dla potrzeb tej oceny – cechujące dany podmiot jako przedsiębiorstwo, muszą być możliwe do zweryfikowania przez osoby trzecie(60). Okoliczności te powinny zostać podane do wiadomości publicznej lub przynajmniej powinny być wystarczająco dostępne, aby osoby trzecie mogły się z nimi zapoznać(61); informacje o charakterze wewnętrznym dotyczące rzeczywistego nadzoru w ramach koncernu nie mają w tym względzie znaczenia(62).
66. Pozwane podnoszą, że w zakresie, w jakim zwykłe domniemanie, iż jednostka stanowi przedsiębiorstwo, może stanowić podstawę jurysdykcji, powódka powinna była koniecznie działać w oparciu o to domniemanie (element subiektywny). Pozwane twierdzą, iż jest to ogólna zasada prawa, która ma zastosowanie, jedynie gdy powołująca się na nią strona zasługuje na objęcie ochroną(63).
67. Argument ten nie jest jednak przekonujący. Ustanawiając powiązanie z przedsiębiorstwem pozwanego, art. 97 ust. 1 rozporządzenia nr 207/2009 ma na celu nie ochronę interesów powoda, lecz ochronę interesów pozwanego(64). Należy także ponownie podkreślić, że niezbędne jest spełnienie obiektywnych kryteriów, aby wywołać wrażenie zarządzania i sprawowania przez pozwanego nadzoru nad jednostką, która potencjalnie może stanowić przedsiębiorstwo. W każdym wypadku nadal wymagany jest pierwszy element w postaci rzeczywistego ośrodka działalności gospodarczej. A zatem, zgodnie z przyjętym tu stanowiskiem, przedsiębiorstwo nigdy nie jest całkowicie fikcyjne.
68. W tym kontekście zostaje zapewniona pewność prawa i przewidywalność(65), z punktu widzenia zarówno powódki, jak i pozwanej. W niniejszej sprawie Nike Inc., pierwsza pozwana kierująca Nike Group, ma możliwość składania jasnych oświadczeń i korygowania błędnych wrażeń. Tym samym Nike Inc. ponosi ryzyko związane z doprecyzowaniem prawnych i handlowych powiązań pomiędzy nią a podnoszonym przedsiębiorstwem w drodze wyraźnego przekazu podanego do wiadomości publicznej, w drodze przekształcenia jej struktury handlowej lub w drodze nałożenia ograniczeń posługiwania się nazwą jej firmy przez niemiecką spółkę zależną, jeżeli chce uniknąć objęcia szeroką jurysdykcją niemieckich sądów na podstawie art. 97 ust. 1 rozporządzenia nr 207/2009.
c) Brak konieczności zaistnienia innej okoliczności
69. Pomimo że art. 97 ust. 1 rozporządzenia nr 207/2009 nie wymaga wprost, aby spór powstał „w wyniku działalności przedsiębiorstwa”(66), w ocenie pozwanych(67) po stronie przedsiębiorstwa musi jednak mieć miejsce pewne zaangażowanie w zachowanie deliktowe, z tytułu którego pozwana została pozwana(68).
1) Brak charakteru „jurysdykcji opartej na innych łącznikach”
70. Motyw 12 rozporządzenia Bruksela I mógłby uzasadniać twierdzenie, iż oprócz samego istnienia przedsiębiorstwa konieczny jest inny element. Motyw 12 stanowi, że „[j]urysdykcja oparta na łączniku miejsca zamieszkania powinna zostać uzupełniona jurysdykcją opartą na innych łącznikach, które powinny zostać dopuszczone ze względu na ścisły związek pomiędzy sądem a sporem prawnym lub w interesie prawidłowego wymiaru sprawiedliwości”.
71. W celu ustalenia, czy art. 97 ust. 1 rozporządzenia nr 207/2009 przewiduje tego rodzaju „jurysdykcję opartą na innych łącznikach”, należy zwrócić uwagę na uzasadnienie leżące u podstaw tej normy, jej charakter oraz na funkcję pełnioną przez termin „przedsiębiorstwo” w ramach szerszej normy.
72. W art. 97 ust. 1–4 rozporządzenia nr 207/2009 wymieniono kryteria mające na celu ustalenie państwa członkowskiego, którego sądy udzielą w jedynym wyroku skutecznej ochrony wspólnotowych znaków towarowych w Unii Europejskiej(69).
73. W celu wyposażenia co najmniej jednego państwa członkowskiego w sądy właściwe na każdą okoliczność prawodawca w art. 97 ust. 1–3 rozporządzenia nr 207/2009(70) stworzył „drabinę powiązań” dla celów określania jurysdykcji międzynarodowej z hierarchiczną kolejnością złożoną z kilku punktów stanowiących powiązania. Jednym z tych punktów powiązania jest „przedsiębiorstwo” pozwanego.
74. Drabina powiązań dla celów określania jurysdykcji międzynarodowej składa się z pięciu szczebli, przy czym miejsce zamieszkania/siedziba pozwanego na terytorium Unii jest pierwszym szczeblem, a drugim przedsiębiorstwo pozwanego na terytorium Unii(71). Trzecim szczeblem jest miejsce zamieszkania/siedziba powoda na terytorium Unii, zaś czwartym – przedsiębiorstwo powoda na terytorium Unii(72). Wreszcie, sądem właściwym jest sąd w państwie, w którym ma siedzibę Urząd Harmonizacji w ramach Rynku Wewnętrznego(73).
75. „Przedsiębiorstwo” wchodzi w rachubę na drugim szczeblu powiązań. Ma on zastosowanie wyłącznie wówczas, gdy pozwany nie ma miejsca zamieszkania/siedziby na terytorium Unii, gdyż jest to pierwszy szczebel. Tym samym, miejsce zamieszkania/siedziba zachowuje swoje miejsce jako główne kryterium powiązania dla celów jurysdykcji, natomiast przedsiębiorstwo ma charakter powiązania wtórnego.
76. Zgodnie z ogólną systematyką rozporządzenia Bruksela I, w którym miejsce zamieszkania/siedziba pozwanego na terytorium Unii również jest głównym kryterium powiązania(74), określenie jurysdykcji międzynarodowej dla pozwanych zamieszkałych/mających siedzibę w państwie trzecim należy do prawa krajowego państwa członkowskiego sądu rozpoznającego sprawę(75). Byłoby to niepożądane z punktu widzenia paneuropejskiej jurysdykcji wynikającej z rozporządzenia nr 207/2009. Ochrona jednolitego znaku towarowego na terytorium całej Unii jednym wyrokiem w następstwie rozszerzonej jurysdykcji wymaga jednolitej podstawy dla jurysdykcji. Z tej też przyczyny przepisy ogólne o jurysdykcji zawarte w rozporządzeniu Bruksela I nie mają zastosowania na podstawie przepisów rozporządzenia nr 207/2009(76) i zostają zastąpione szczegółową niezależną drabiną powiązań zawartą w art. 97 ust. 1–3 rozporządzenia nr 207/2009.
77. Co się tyczy charakteru art. 97 ust. 1–3 rozporządzenia nr 207/2009, powyższe wskazuje na to, że przepis ten stanowi szczegółową regułę ogólnej jurysdykcji, a nie regułę jurysdykcji szczególnej. Nie ustanawia on jurysdykcji „opartej na innych łącznikach”(77), lecz określa jurysdykcję ogólną dla celów rozporządzenia nr 207/2009, a tym samym zastępuje przepisy ogólne, które w innej sytuacji miałyby zastosowanie. Określone w art. 97 ust. 1 rozporządzenia nr 207/2009 „przedsiębiorstwo” nie stanowi podstawy jurysdykcji „uzupełniającej jurysdykcję opartą na łączniku miejsca zamieszkania pozwanego”(78). Podstawa ta ma raczej zastosowanie „zamiast miejsca zamieszkania pozwanego”, gdy takie miejsce nie jest dostępne. Podstawę tę należy zatem postrzegać jako surogat, a nie jako „alternatywę”.
78. W związku z powyższym nie jest wymagane zaistnienie żadnej innej okoliczności.
2) Wykładnia rozszerzająca w świetle zasady „actor sequitur forum rei”
79. Co więcej, brak jest uzasadnienia dla podzielenia stanowiska pozwanych, że wykładnia art. 97 ust. 1 rozporządzenia nr 207/2009 powinna być ścisła. Wymóg ten dotyczy wyłącznie jurysdykcji szczególnych, ponieważ stanowią one wyjątek od zasady ogólnej(79).
80. Terminowi „przedsiębiorstwo” w rozumieniu art. 97 ust. 1 rozporządzenia nr 207/2009 należy raczej nadać wykładnię rozszerzającą. Nie stanowi on wyjątku od zasady ogólnej, lecz raczej ją wdraża. Ta zasada ogólna została określona w motywie 11 rozporządzenia Bruksela I, który stanowi, że „przepisy o jurysdykcji […] powinny zależeć zasadniczo od miejsca zamieszkania pozwanego, a tak ustalona jurysdykcja powinna mieć miejsce zawsze, z wyjątkiem kilku dokładnie określonych przypadków”.
81. Artykuł 97 ust. 1 rozporządzenia nr 207/2009, wskazujący na główne powiązanie z miejscem zamieszkania pozwanego, uzupełnione wtórnym powiązaniem z przedsiębiorstwem, stanowi dokładne wdrożenie tej zasady, która została (dla ogólnych spraw cywilnych) skodyfikowana w art. 2 rozporządzenia Bruksela I i jest zgodna z maksymą „actor sequitur forum rei”(80).
82. Ta ogólna zasada powiązania ma na celu ochronę interesów procesowych pozwanego, bowiem nie tylko uznaje się, iż pozostaje on w większej fizycznej bliskości ze swoim miejscem zamieszkania, lecz że również jest bardziej obeznany z językiem oraz prawem procesowym i materialnym tego państwa. Pomimo że nie jest to uniwersalna zasada, to jednak ta utrwalona maksyma, inspirowana stanowiskami przyjętymi w Europie kontynentalnej, jest podstawowa i typowa dla europejskich przepisów o jurysdykcji(81).
83. Zasada ta w sposób oczywisty zapewnia uprzywilejowanie związanych z jurysdykcją interesów pozwanego przed interesami powoda. W wyroku Dumez France and Tracoba(82) Trybunał, dokonując wykładni konwencji brukselskiej jako aktu poprzedzającego rozporządzenie Bruksela I(83), nawet odniósł się do tego, że „konwencja niechętnie przyznaje jurysdykcję sądowi miejsca zamieszkania powoda”(84).
84. Drabina powiązań, jaką prawodawca ustanowił w art. 97 ust. 1–3 rozporządzenia nr 207/2009, pozostaje w pełnej zgodności z tym ogólnym stanowiskiem europejskiego postępowania cywilnego, jako że nie określono w jej ramach szczebla, który określałby powiązanie z miejscem zamieszkania lub siedziby powoda lub z miejscem, w którym powód ma przedsiębiorstwo, bez uprzedniego upewnienia się, czy po stronie pozwanego nie występuje istotne powiązanie z jednym z państw członkowskich – powiązanie, którym, wobec braku miejsca zamieszkania lub siedziby, może być przedsiębiorstwo pozwanego.
85. Podwójna funkcja tego wtórnego powiązania z przedsiębiorstwem pozwanego polega na zapewnieniu przynajmniej pewnej ochrony dla tej strony poprzez powiązanie z miejscem, w którym uznaje się pewną minimalną obecność pozwanego, pomimo iż nie jest ona równoznaczna z pełną obecnością, którą może zapewnić jedynie siedziba(85). Tym samym „przedsiębiorstwo” jako łącznik w tym kontekście służy: 1) jako ostateczny środek powodujący zastosowanie zasady powiązania jurysdykcji z miejscem związanym z pozwanym; a także jednocześnie 2) jako próg zapobiegający zbyt pośpiesznemu powiązaniu jurysdykcji z miejscem związanym z powodem.
86. Gdy zwrócono się do Trybunału o dokonanie wykładni art. 97 ust. 1 rozporządzenia nr 207/2009, a ściślej zawartego w nim pojęcia „przedsiębiorstwo”, definicja wskazana przez Trybunał będzie miała zatem wpływ na ewentualne zastosowanie mniej preferowanego kolejnego trzeciego szczebla drabiny, czyli punktu, w którym jurysdykcja międzynarodowa zostanie przeniesiona z państwa członkowskiego powiązanego z pozwanym do państwa powiązanego z powodem. Zmianie tej należy w miarę możliwości zapobiegać. Opisana powyżej centralna konceptualna schizma występuje zatem między tymi dwoma szczeblami. Rozszerzająca wykładnia pojęcia „przedsiębiorstwo” jest zatem niezbędna dla potrzeb zastosowania głównej zasady „actor sequitur forum rei”.
3) Przedsiębiorstwa w więcej niż jednym państwie członkowskim
87. Zaproponowana w tym miejscu wykładnia rozszerzająca może doprowadzić do sytuacji, w której należy uznać, że pozwany ma więcej niż jedno przedsiębiorstwo na terytorium Unii. W niniejszej sprawie istnieje prawdopodobieństwo, że jako przedsiębiorstwo należy zakwalifikować nie tylko Nike Deutschland, lecz także Nike Retail.
88. W związku z powyższym nasuwa się pytanie, czy wszystkie przedsiębiorstwa należy traktować jednakowo, czy też tylko jedno z nich może służyć jako kryterium powiązania na podstawie art. 97 ust. 1 rozporządzenia nr 207/2009. Jak stwierdziły pozwane na rozprawie przed Trybunałem, Nike Retail jest głównym przedsiębiorstwem koncernu Nike w Europie. Tym samym, jeżeli jurysdykcję międzynarodową można powiązać wyłącznie z miejscem głównego przedsiębiorstwa, to Oberlandesgericht Düsseldorf (sąd okręgowy w Düsseldorfie) nie mógłby wydać żądanego orzeczenia o charakterze paneuropejskim. Mógłby to jedynie uczynić sąd niderlandzki.
89. Artykuł 97 ust. 1 rozporządzenia nr 207/2009 nie przewiduje jednak powiązania z „głównym przedsiębiorstwem”(86), natomiast stanowi jedynie, że postępowania „toczą się przed sądami tego państwa członkowskiego, w którym pozwany [..] ma przedsiębiorstwo”(87). Ponadto „główne przedsiębiorstwo” jest już objęte definicją „miejsca zamieszkania/siedziby” spółki(88). Nie miałoby sensu określanie w art. 97 ust. 1 rozporządzenia nr 207/2009 dwóch kategorii, z „miejscem zamieszkania” jako pierwszą kategorią i z „przedsiębiorstwem” jako drugą, jeśli „przedsiębiorstwo” obejmowałoby jedynie główne przedsiębiorstwo(89).
90. W świetle powyższego dowolne przedsiębiorstwo w państwie członkowskim może służyć jako kryterium powiązania w celu określenia jurysdykcji międzynarodowej na podstawie art. 97 ust. 1 alternatywa druga rozporządzenia nr 207/2009. Znajduje to swój odpowiednik w art. 97 ust. 1 alternatywa pierwsza tego rozporządzenia w tym sensie, iż w kontekście siedziby spółek, spółka może mieć także więcej niż jedną siedzibę(90). W takich przypadkach jurysdykcji przemiennej, zgodnie z ogólnymi zasadami postępowania cywilnego, wybór pomiędzy wieloma sądami właściwymi należy do powoda.
91. Jednakże w świetle celu w postaci ograniczenia liczby sądów orzekających w sprawach wspólnotowych znaków towarowych(91), co ma szczególne znaczenie w kontekście rozszerzonej jurysdykcji międzynarodowej(92), możliwość wielości państw członkowskich spełniających ten wymóg może służyć jako kontrargument przeciwko wykładni rozszerzającej pojęcia „przedsiębiorstwa” w rozumieniu art. 97 ust. 1 rozporządzenia nr 207/2009.
92. Okoliczność, iż rozszerzona jurysdykcja nad Nike Inc. mogłaby być wykonywana przez sądy w Niderlandach i w Niemczech, stwarza ryzyko powstania praktyki „forum shoppingu”, choć ograniczone. Sprzecznym orzeczeniom zapobiegają jednak(93) mechanizmy rozporządzenia Bruksela I, a w szczególności przepisy tego rozporządzenia o zawisłości sprawy(94), które mają również zastosowanie w związku z rozporządzeniem nr 207/2009. Ostatecznie sytuację tę należy zaakceptować w imię wyższej wartości utrzymania zasady ochrony procesowej pozwanego, zabezpieczonej poprzez nadanie terminowi „przedsiębiorstwo” w rozumieniu art. 97 ust. 1 rozporządzenia nr 207/2009 szerokiego znaczenia.
93. Ochrona prawna przyznana pozwanemu poprzez powiązanie jurysdykcji z konieczny jest inny element jego przedsiębiorstwem nie jest co prawda tak silna, jak poprzez powiązanie z jego miejscem zamieszkania/siedzibą, gdy pozwany dysponuje pełną gamą swoich zasobów. Jednakże gdy pozwany nie ma miejsca zamieszkania/siedziby na terytorium Unii, podstawowa minimalna ochrona w sporze opartym na rozszerzonej jurysdykcji zostaje mu zapewniona poprzez powiązanie z należącymi do niego przedsiębiorstwami w państwach członkowskich.
IV. Wnioski
94. Proponuję zatem, aby na zadane pytanie prejudycjalne Trybunał udzielił następującej odpowiedzi:
W okolicznościach takich jak w postępowaniu głównym prawnie samodzielna i mająca siedzibę w jednym z państw członkowskich Unii spółka pośrednio zależna podmiotu, który sam nie ma siedziby w Unii, powinna być uznawana za „przedsiębiorstwo” tego podmiotu w rozumieniu art. 97 ust. 1 rozporządzenia Rady (WE) nr 207/2009 z dnia 26 lutego 2009 r. w sprawie wspólnotowego znaku towarowego (Dz.U. 2009, L 78, s. 1), jeżeli ta prawnie samodzielna spółka pośrednio zależna stanowi ośrodek działalności, który w państwie członkowskim jego położenia sprawia wrażenie trwałości – taki jak przedłużenie działalności podmiotu dominującego mającego siedzibę w państwie trzecim.