OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
EVGENIEGO TANCHEVA
przedstawiona w dniu 6 grudnia 2017 r.(1)
Sprawa C‑565/16
Alessandro Saponaro
Kalliopi-Chloi Xylina
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Eirinodikeio Lerou Leros (sędziego pokoju, sąd rejonowy Leros, Grecja)]
Współpraca sądowa w sprawach cywilnych – Rozporządzenie (WE) nr 2201/2003 – Rozporządzenie Bruksela II bis – „Uznanie” jurysdykcji na podstawie art. 12 ust. 3 – Jurysdykcja międzynarodowa w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej – Jurysdykcja państwa członkowskiego, w którym złożono wniosek o wyrażenie przez sąd zgody na zrzeczenie się spadku w imieniu małoletniego dziecka – Prorogacja jurysdykcji – Artykuł 1 ust. 2 lit. b) rozporządzenia (UE) nr 650/2012
1. Niniejszy wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Eirinodikeío Lerou (sędziego pokoju, sąd rejonowy Leros, Grecja, zwanego dalej „sądem odsyłającym”) dotyczy jurysdykcji międzynarodowej w sprawie z zakresu prawa rodzinnego.
2. W analizowanej sprawie dziecko jest spadkobiercą obejmującego długi majątku zmarłego dziadka. Rodzice dziecka występują jako wnioskodawcy w postępowaniu głównym i w imieniu córki wnioskują o wyrażenie przez sąd zgody na zrzeczenie się przez nią spadku. W tym celu wnieśli sprawę do sądu w Grecji, gdzie mieszkał dziadek dziecka i gdzie znajduje się majątek zmarłego. Ponieważ rodzice i ich córka mają miejsce zwykłego pobytu we Włoszech, sąd grecki zwraca się z pytaniem, czy posiada on jurysdykcję międzynarodową, i tym samym zwraca się o wykładnię art. 12 ust. 3 rozporządzenia (WE) nr 2201/2003(2) (zwanego dalej „rozporządzeniem Bruksela II bis”), przewidującego prorogację jurysdykcji międzynarodowej.
I. Ramy prawne
A. Prawo UE
3. Artykuł 12 ust. 3 rozporządzenia Bruksela II bis nosi tytuł „Pozostałe jurysdykcje” i stanowi:
„Sądy państwa członkowskiego mają również jurysdykcję w odniesieniu do odpowiedzialności rodzicielskiej w postępowaniach innych niż te, o których mowa w ust. 1, jeżeli:
a) dziecko ma istotny związek z tym państwem członkowskim, w szczególności z uwagi na fakt, że jeden z podmiotów odpowiedzialności rodzicielskiej ma zwykły pobyt w tym państwie członkowskim lub dziecko posiada obywatelstwo tego państwa członkowskiego; oraz
b) jurysdykcja sądów została wyraźnie lub w inny jednoznaczny sposób uznana przez wszystkie strony postępowania w chwili wszczęcia postępowania oraz jest zgodna z dobrem dziecka”.
B. Prawo krajowe
4. Zgodnie z odesłaniem prejudycjalnym w przypadku niektórych postępowań nieprocesowych grecki kodeks postępowania cywilnego w art. 748 ust. 2 w związku z art. 750 przewiduje, że kopię wniosku o wyrażenie zgody wraz z zawiadomieniem dotyczącym daty posiedzenia należy przesłać właściwemu dla okręgu sądowego prokuratorowi (zwanemu dalej „prokuratorem”), który ma prawo występować przed sądem rejonowym, a także uczestniczyć w rozprawie. Zgodnie z utrwaloną wykładnią owych przepisów prokurator jest z mocy prawa stroną w postępowaniu nieprocesowym i ma prawo do podejmowania wszelkich czynności procesowych, na przykład wniesienia środków zaskarżenia, niezależnie od faktu wezwania go na rozprawę i jego stawienia się na rozprawie. Prokurator działa jako przedstawiciel państwa w ogólnym interesie. W przypadku zrzeczenia się spadku w imieniu małoletniego dziecka ogólny interes jest tożsamy z dobrem dziecka, co wynika z zasady ochrony dobra dziecka zapisanej w art. 21 ust. 1 greckiej konstytucji(3).
II. Okoliczności faktyczne sporu w postępowaniu głównym i pytanie prejudycjalne
5. Na wnioskodawcach: Alessandrze Saponarze i Kalliopi-Chloi Xylinie, spoczywa odpowiedzialność rodzicielską względem małoletniego dziecka Clio-Margot Saponaro. Cała trójka ma miejsce zwykłego pobytu w Rzymie, Włochy. Dziecko jest obywatelem greckim(4).
6. Dziadek dziecka ze strony matki, Michaïl Xylina, mieszkał w Grecji, gdzie zmarł 10 maja 2015 r., nie sporządziwszy testamentu. Ponieważ jego żona i dzieci zrzekły się spadku, miałby on przypaść Clio-Margot jako wnuczce.
7. Majątek zmarłego Michaïla Xyliny zasadniczo składa się z dwóch aktywów, to jest samochodu i łodzi, które znajdują się w Grecji i których łączna wartość wynosi 900 EUR. W kwietniu 2015 r., po skazaniu go w sprawie karnej za usiłowanie popełnienia poważnego oszustwa, ofiara przestępstwa oświadczyła, że wytoczy powództwo cywilne o odszkodowanie. W związku z tym, że Michaïl Xylina zmarł, nie pozostawiając testamentu, obowiązek zapłaty ewentualnie przyznanego zadośćuczynienia spoczywa na jego spadkobiercach.
8. W związku z powyższym wnioskodawcy wszczęli postępowanie o uzyskanie zgody na zrzeczenie się spadku w imieniu córki i wnieśli sprawę przed sąd odsyłający.
9. Sąd ten zastanawia się, czy ma jurysdykcję międzynarodową.
10. Sąd krajowy rozumuje w następujący sposób: rozporządzenie (UE) nr 650/2012(5) nie ma zastosowania do postępowania głównego ze względu na brak właściwości ratione temporis. Zastosowanie ma natomiast rozporządzenie Bruksela II bis. Artykuł 8 ust. 1 owego rozporządzenia przewiduje jurysdykcję sądów państwa, w którym dziecko ma zwykły pobyt, a w tym przypadku są to Włochy, a nie Grecja. Dlatego też jurysdykcja sądu greckiego mogłaby opierać się wyłącznie na art. 12 ust. 3, ponieważ przepis ten dopuszcza jurysdykcję innego państwa członkowskiego aniżeli państwo członkowskie zwykłego pobytu.
11. W związku z powyższym sąd odsyłający zwraca się do Trybunału o wykładnię art. 12 ust. 3 i swoje pytanie koncentruje na akapicie drugim tej normy, to znaczy na art. 12 ust. 3 lit. b).
12. W tym właśnie kontekście sąd odsyłający zwrócił się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„W przypadku gdy wniosek o wydanie zgody na zrzeczenie się spadku zostaje złożony do sądu greckiego przez rodziców małoletniego dziecka, które ma miejsce zwykłego pobytu we Włoszech, w celu ustalenia, czy prorogacja jurysdykcji jest ważna zgodnie z art. 12 ust. 3 lit. b) rozporządzenia nr 2201/2003:
a) czy jednoznaczna prorogacja jurysdykcji ze strony rodziców następuje poprzez samo złożenie wniosku do greckiego sądu,
b) czy prokurator okręgowy jest jedną ze stron postępowania, które muszą uznać jurysdykcję w chwili złożenia wniosku, zważywszy, że zgodnie z przepisami prawa greckiego prokurator okręgowy jest z mocy prawa stroną takiego postępowania,
c) czy prorogacja jurysdykcji jest zgodna z dobrem małoletniego dziecka, zważywszy, że zarówno dziecko, jak i jego rodzice będący wnioskodawcami mają miejsce zwykłego pobytu we Włoszech, podczas gdy miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się w chwili jego śmierci w Grecji, gdzie znajduje się także spadek?”.
13. Uwagi na piśmie przedłożyły Trybunałowi Republika Grecka i Komisja Europejska. W odpowiedzi na wezwanie Trybunału do udzielenia wyjaśnienia sąd odsyłający przekazał dodatkowe informacje dotyczące roli prokuratora w postępowaniu głównym. Nie zwrócono się do Trybunału o przeprowadzenie rozprawy i rozprawa nie odbyła się.
III. Ocena
14. Doszedłem do wniosku, że sąd odsyłający ma jurysdykcję międzynarodową na podstawie art. 12 ust. 3 rozporządzenia Bruksela II bis. W szczególności spełnione są przesłanki zastosowania art. 12 ust. 3 lit. b), ponieważ wszyscy uczestnicy postępowania uznali jurysdykcję sądów Grecji, będącej państwem członkowskim, z którym dziecko posiada istotny związek.
A. Uwagi wstępne
15. Rozporządzenie Bruksela II bis dotyczy jurysdykcji międzynarodowej w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej i ma zastosowanie do przyznawania, wykonywania, przekazywania, pełnego lub częściowego pozbawienia odpowiedzialności rodzicielskiej(6), w tym środków mających na celu ochronę dziecka w odniesieniu do zarządu, zabezpieczenia lub rozporządzania majątkiem dziecka(7). Zrzekając się dziedziczenia obejmującego długi majątku zmarłego, wnioskodawcy wykonują sprawowaną wspólnie odpowiedzialność rodzicielską względem Clio-Margot, mając na uwadze, że chronią dziecko przed przejęciem majątku mogącego obejmować długi.
16. Przyznaję, że kwestie dotyczące dziedziczenia są wyłączone z zakresu zastosowania rozporządzenia Bruksela II bis(8), jednak zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału sam wniosek w sprawie zrzeczenia się spadku nie stanowi kwestii dotyczącej dziedziczenia w rozumieniu art. 1 ust. 3 lit. f) rozporządzenia Bruksela II bis.
17. W wyroku Matoušková Trybunał uznał, iż fakt, że o zatwierdzenie umowy wystąpiono w ramach postępowania spadkowego, nie może być uważany za decydujący dla poddania tego środka prawu spadkowemu. Trybunał postrzegał bowiem konieczność uzyskania zatwierdzenia przez sąd opiekuńczy jako bezpośrednią konsekwencję statusu i zdolności małoletnich dzieci do czynności prawnych. Wniosek o zatwierdzenie umowy stanowił środek ochrony dziecka w odniesieniu do zarządu, zabezpieczenia lub rozporządzania majątkiem dziecka, wpisujący się w ramy wykonywania odpowiedzialności rodzicielskiej w rozumieniu art. 1 ust. 1 lit. b) i art. 1 ust. 2 lit. e) rozporządzenia Bruksela II bis(9).
18. Jurysdykcję sądu odsyłającego należy więc ustalić tylko i wyłączenie na podstawie rozporządzenia Bruksela II bis.
19. Jak słusznie stwierdził sąd odsyłający, rozporządzenie nr 650/2012 nie ma w sprawie zastosowania ratione temporis. Michaïl Xylina zmarł w dniu 10 maja 2015 r., a art. 83 ust. 1 rozporządzenia nr 650/2012 ogranicza zakres jego zastosowania do dziedziczenia po osobach, które zmarły w dniu 17 sierpnia 2015 r. lub po tej dacie. Chciałbym jednak dodać, że ze względu na zakres rzeczowy rozporządzenie nr 650/2012 nie będzie mieć także zastosowania do przyszłych spraw tego rodzaju, ponieważ kwestie zdolności osób fizycznych do czynności prawnych są wyłączone z zakresu rozporządzenia w sprawie dziedziczenia na mocy jego art. 1 ust. 2 lit. b). Jak stwierdził Trybunał w sprawie Matoušková, zatwierdzenie działania w imieniu dziecka dotyczy zdolności tej osoby do czynności prawnych(10).
20. Potwierdziwszy, że kwestia jurysdykcji w bieżącej sprawie podlega rozporządzeniu Bruksela II bis, pragnę teraz krótko omówić różne podstawy jurysdykcji, które rozporządzenie to przewiduje dla spraw z zakresu odpowiedzialności rodzicielskiej.
21. Na podstawie art. 8 ust. 1 rozporządzenia Bruksela II bis jurysdykcja ogólna przysługuje państwu członkowskiemu, w którym dziecko ma zwykły pobyt i którym w analizowanej sprawie są Włochy. Poza kilkoma wyjątkami od tej zasady ogólnej, dotyczącymi sytuacji szczególnych(11), a także z wyjątkiem szczególnego uregulowania forum non conveniens(12), rozporządzenie Bruksela II bis zawiera także ogólniejszy wyjątek(13) od normy zawartej w art. 8 ust. 1, a mianowicie art. 12 ust. 3. Zgodnie z art. 12 ust. 3 w każdym przypadku, w którym dziecko posiada istotny związek z państwem członkowskim, dozwolone jest poddanie sprawy jurysdykcji tego państwa członkowskiego.
22. Bieżące odesłanie prejudycjalne dotyczy wykładni tej szczególnej podstawy jurysdykcji. Jej zastosowanie wymaga spełnienia dwóch przesłanek: występowania istotnego związku z danym państwem członkowskim i aktu prorogacji. Pytanie sądu odsyłającego ogranicza się jednak tylko do drugiego warunku, to znaczy prorogacji. Przed omówieniem tej kwestii odniosę się jednakże do tego pierwszego warunku, to znaczy do istotnych związków. To rozszerzenie zakresu dokonywanej przeze mnie analizy wynika z faktu, że obie przesłanki stosowania art. 12 ust. 3 rozporządzenia Bruksela II bis wymagają spełnienia łącznie i nie można dokonywać wykładni drugiej przesłanki w oderwaniu od pierwszej z nich.
23. Po omówieniu (w części B) istotnych związków dziecka z państwem członkowskim, do którego sądu wniesiono sprawę na podstawie art. 12 ust. 3 lit. a) rozporządzenia Bruksela II bis, omówię art. 12 ust. 3 lit. b) tego rozporządzenia i ustanowione w nim trzy wymogi wskazane przez sąd odsyłający, a mianowicie czy jurysdykcja sądu, przed którym wytoczono postępowanie, została w sposób jednoznaczny uznana przez rodziców Clio-Margot (w części C) i przez prokuratora (w części D), i czy było to zgodne z dobrem dziecka (w części E).
24. Sąd odsyłający pragnie w istocie dowiedzieć się, czy te trzy warunki zostały spełnione; w mojej opinii tak właśnie jest.
B. Dziecko mające obywatelstwo państwa członkowskiego, do którego sądu wniesiono sprawę
25. Zgodnie z art. 12 ust. 3 lit. a) rozporządzenia Bruksela II bis pierwszym elementem prorogacji jurysdykcji sądu państwa członkowskiego jest występowanie „istotnego związku” dziecka „z tym państwem członkowskim, w szczególności z uwagi na fakt, że […] dziecko posiada obywatelstwo tego państwa członkowskiego”.
26. Ponieważ Clio-Margot ma obywatelstwo greckie, warunek istotnych związków dziecka z państwem, do którego sądu wniesiono sprawę, zgodnie z art. 12 ust. 3 lit. a) rozporządzenia Bruksela II bis, jest wyraźnie spełniony.
27. W swoim postanowieniu odsyłającym sąd odsyłający nie wspomina, czy obywatelstwo greckie Clio-Margot jest jej jedynym obywatelstwem, czy może ma ona podwójne obywatelstwo i również obywatelstwo włoskie po swoim ojcu. Ponieważ w analizowanej sprawie istnieje prawdopodobieństwo występowania podwójnego obywatelstwa(14), chciałbym zawrzeć tu kilka uwag dotyczących skutków takiego stanu rzeczy. W takich okolicznościach powstawałoby pytanie, czy każde z obywatelstw dziecka może zostać uznane za stanowiące w tym kontekście o związkach, czy może należałoby dokonać wyboru obywatelstwa, które miałoby mieć decydujące znaczenie.
28. Niewątpliwie ze względu na miejsce zwykłego pobytu Clio-Margot, którym są Włochy, miarodajnym obywatelstwem Clio-Margot byłoby obywatelstwo włoskie, ponieważ z tym państwem ma ona znacznie silniejsze związki niż z Grecją. Niemniej jednak w brzmieniu art. 12 ust. 3 lit. a) rozporządzenia Bruksela II bis obywatelstwo zostało wyraźnie i bez ograniczeń wskazane jako czynnik wystarczający do stwierdzenia występowania „istotnych związków”. W związku z tym czynnik ten może być samodzielnym wyznacznikiem w tym zakresie i nie są wymagane dodatkowe więzi z państwem członkowskim, do którego sądu wniesiono sprawę. Ponieważ prawodawca uzupełnił koncepcję „istotnych związków” przykładem sztywnego kryterium obywatelstwa, sąd nie może w tym konkretnym przypadku badać, czy związki te są wystarczająco silne(15).
29. Trybunał orzekł w sprawie Hadadi, że na podstawie rozporządzenia Bruksela II bis wszystkie obywatelstwa państw członkowskich należy traktować równo i dlatego sąd krajowy nie może nie wziąć pod uwagę obywatelstwa państwa członkowskiego, do którego sądu wniesiono sprawę(16).
C. Uznanie jurysdykcji przez rodziców składających wniosek
30. W pierwszej części swego pytania sąd odsyłający zwraca pyta, czy sam fakt złożenia wniosku w sądzie państwa członkowskiego świadczy o jednoznacznym uznaniu jurysdykcji sądów tego państwa członkowskiego zgodnie z art. 12 ust. 3 lit. b) rozporządzenia Bruksela II bis.
31. Rząd grecki i Komisja udzieliły na to pytanie odpowiedzi twierdzącej. Przychylam się do tej oceny z następujących powodów.
32. Gdy wnioskodawcy w postępowaniu głównym wszczęli postępowanie przed sądem odsyłającym, ich zamiarem było uzyskanie rozstrzygnięcia tej kwestii przez ten sąd. W związku z tym sam fakt złożenia wniosku jest wskazówką dla sądu i innych stron postępowania co do tego, że wnioskodawcy życzą sobie, by sąd, do którego złożono wniosek, rozstrzygał w tej sprawie. Sąd nie może jednak orzekać, nie mając jurysdykcji.
33. Dlatego też, mimo że samo życzenie uzyskania orzeczenia w sprawie wniesionej do sądu państwa członkowskiego nie stanowi z pewnością wyraźnego uznania jurysdykcji tego sądu, jednoznacznie implikuje istnienie takiego uznania.
34. Mogą jednak pojawić się wątpliwości wynikające z faktu, że tytuł art. 12 rozporządzenia Bruksela II bis, czyli normy, której wykładnia ma zostać tu wyjaśniona, nie używa terminu „uznanie”, lecz raczej „pozostałe jurysdykcje” (prorogacja).
35. Powszechnie prorogacja oznacza, że jurysdykcja przyznawana jest przez strony sądowi, który bez takiego porozumienia by jej nie posiadał(17). Kluczowym elementem prorogacji jest zatem konsensus zainteresowanych(18). Takie rozumienie może sugerować, że konieczne jest tu dokonanie rzeczywistego wyboru. To z kolei oznaczałoby istnienie więcej niż jednej możliwości, z których zainteresowane osoby mogłyby wybierać, a ponadto założenie, że osoby dokonujące wyboru są świadome posiadanych możliwości wyboru.
36. Jak wskazano powyżej, w analizowanej sprawie jurysdykcję mają na podstawie art. 8 ust. 1 rozporządzenia Bruksela II bis sądy włoskie. Zatem rodzice Clio-Margot faktycznie mieli wybór. Pozostaje jednak pytanie, czy byli tego świadomi; akta sprawy nie zawierają jednak informacji w tym względzie. Gdyby prorogacja przewidziana w art. 12 rozporządzenia Bruksela II bis zakładała rzeczywisty wybór, można byłoby się zastanawiać, czy w analizowanej sprawie występował wymagany element świadomości.
37. W szczegółowych przepisach poszczególnych ustępów art. 12 rozporządzenia Bruksela II bis zamiast powtórzenia terminu „pozostałe jurysdykcje”, zastosowanego w tytule, prawodawca stosuje termin „uznanie”. Uznanie ma jednak charakter bardziej pasywny. Nie wymaga ono istnienia zamiaru wpłynięcia na kwestię jurysdykcji i stworzenia nowej, to jest przyznania jurysdykcji sądom państwa członkowskiego, które w innym wypadku jurysdykcji tej by nie miały.
38. Jeżeli wystarczy uznanie i prorogacja w ścisłym znaczeniu tego terminu, obejmującym zamiar oddziałania na kwestię jurysdykcję, wówczas wymogi nie są wygórowane. Jest tak, ponieważ uznanie jurysdykcji nie jest jedynym elementem niezbędnym do jej stworzenia; jednocześnie musi występować istotny związek dziecka z państwem członkowskim, do którego sądu wniesiono sprawę, co stanowi obiektywny element gwarantujący istnienie obiektywnej więzi łączącej postępowanie z owym państwem: jedynie sądy państw członkowskich, z którymi dziecko ma istotny związek, zgodnie z wymogiem art. 12 ust. 3 lit. a) rozporządzenia Bruksela II bis, mogą zostać uznane w rozumieniu art. 12 ust. 3 lit. b) rozporządzenia Bruksela II bis, w związku z czym może to dotyczyć wyłącznie ograniczonej liczby państw członkowskich, a więc państw, z którymi istnieje ów istotny związek.
39. Na podstawie powyższego proponuję, by – w przypadku gdy podmiot odpowiedzialności rodzicielskiej składa wniosek do sądu takiego państwa członkowskiego – sam fakt złożenia wniosku świadczył o jednoznacznym uznaniu przez stronę jurysdykcji sądów tego państwa w rozumieniu art. 12 ust. 3 lit. b) rozporządzenia Bruksela II bis.
40. Uznanie musi jednak nastąpić w ramach odnośnego postępowania. Jak Trybunał orzekł w wyroku L, nie wystarczy, by do danego sądu zwróciła się jedna ze stron postępowania, a druga strona inicjowała inne postępowanie przed tym samym sądem, gdy ta druga strona w ramach pierwszego postępowania kwestionuje jurysdykcję sądu, do którego się zwrócono(19). Trybunał wyjaśnił, że prorogacja na podstawie art. 12 ust. 3 rozporządzenia Bruksela II bis jest ważna tylko w odniesieniu do konkretnego postępowania(20), co oznacza, że uznanie musi nastąpić w odniesieniu do każdego postępowania osobno.
41. Jako że oboje rodziców Clio‑Margot wspólnie złożyli wniosek do sądu odsyłającego w ramach tego samego postępowania, należy uznać to za jednomyślne uznanie jurysdykcji.
D. Dorozumiane uznanie jurysdykcji przez prokuratora
42. Druga kwestia podnoszona przez sąd odsyłający w pytaniu prejudycjalnym dotyczy prokuratora. Jeżeli prokurator zostaje uznany za stronę postępowania w rozumieniu art. 12 ust. 3 lit. b) rozporządzenia Bruksela II bis, do skuteczności prorogacji jurysdykcji wymagane jest uznanie przez niego jurysdykcji sądu greckiego, i to „w chwili w chwili wszczęcia postępowania”.
43. Pytanie to składa się z trzech części.
1. Status strony
44. Czy prokurator jest stroną postępowania w rozumieniu art. 12 ust. 3 rozporządzenia Bruksela II bis? Komisja zajmuje stanowisko, w myśl którego tak nie jest, ponieważ prokurator nie ma indywidualnego interesu prawnego i działa w interesie ogólnym.
45. Rząd grecki słusznie wskazuje, że kwestia tego, kto jest stroną postępowania, musi zostać pozostawiona do rozstrzygnięcia na podstawie prawa krajowego państwa członkowskiego, do którego sądu wniesiono sprawę. Rozporządzenie Bruksela II bis unifikuje kwestię jurysdykcji międzynarodowej w dziedzinie odpowiedzialności rodzicielskiej. Nie reguluje ono wstępnych kwestii i nie ingeruje w przepisy państwa członkowskiego dotyczące ogólnych kwestii proceduralnych.
46. Potwierdza to zestawienie treści art. 12 ust. 3 i art. 12 ust. 1 rozporządzenia Bruksela II bis. Artykuł 12 ust. 1 rozporządzenia Bruksela II bis, dopuszczający rozszerzenie zakresu jurysdykcji państwa członkowskiego, w którym toczy się postępowanie rozwodowe, zawiera precyzyjny opis osób, które muszą uznać jurysdykcję, by rozszerzenie jej zakresu było skuteczne; są to „małżonkowie i podmioty odpowiedzialności rodzicielskiej”. Artykuł 12 ust. 3 rozporządzenia Bruksela II bis wskazuje natomiast „wszystkie strony postępowania”, tym samym odnosząc się do konkretnego postępowania. Postępowanie to jest jednak prowadzone zgodnie z prawem krajowym sądu, przed którym zostało ono wszczęte.
47. Według sądu odsyłającego zgodnie z prawem greckim prokurator jest uznawany za stronę analizowanego postępowania.
2. Uznanie jurysdykcji
48. W postępowaniu głównym prokurator był bierny i nie podjął żadnych czynności oraz nie skorzystał z przysługującego mu uprawnienia do sprzeciwu wobec rozszerzenia zakresu jurysdykcji przez rodziców dziecka w następstwie złożenia przez nich odnośnego wniosku. Innymi słowy, prokurator wyraził zgodę na prorogację jurysdykcji w sposób dorozumiany. Rząd grecki wyraził opinię, że jest to wystarczające dla uznania przez niego jurysdykcji.
49. Rzeczywiście, prokurator w postępowaniu głównym mającym za przedmiot wniosek o wyrażenie zgody na zrzeczenie się spadku w imieniu dziecka pełni rolę milczącego strażnika. Z informacji przekazanych przez sąd odsyłający wynika, że kopia wniosku o zgodę wraz z zawiadomieniem dotyczącym daty rozprawy musi zostać przesłana do prokuratora, będącego stroną postępowania nieprocesowego i mającego prawo stawić się przed sądem rejonowym i uczestniczyć w rozprawie, a także podejmować wszelkie czynności procesowe, na przykład złożyć odwołanie, niezależnie od faktu wezwania go na rozprawę i stawienia się przezeń na rozprawie.
50. Status prokuratora w postępowaniu nieprocesowym takim jak postępowanie w bieżącej sprawie można zatem według opisu sądu odsyłającego scharakteryzować jako status biernego obserwatora, który ma prawo do bycia informowanym i do wykonywania uprawnień procesowych strony na każdym etapie postępowania.
51. Na podstawie charakteru tej roli dorozumianą zgodę prokuratora należy uznać za wystarczającą dla stwierdzenia jednoznacznego uznania jurysdykcji, o ile otrzymał on rzeczywiście pierwotną informację o złożeniu przez rodziców wniosku. Ponieważ zgodnie z greckim prawem prokurator musi otrzymać kopię wniosku o wyrażenie zgody wraz z zawiadomieniem dotyczącym daty rozprawy, w której może uczestniczyć, może on zareagować, jeżeli tego chce, i sprzeciwić się dokonanemu przez rodziców wyborowi jurysdykcji sądów greckich.
3. Aspekt czasu
52. W następstwie stwierdzenia, że prokurator jest stroną postępowania, w związku z czym prorogacja jurysdykcji nie może nastąpić bez jego zgody, powstaje pytanie dotyczące czasu, kiedy ma to nastąpić.
53. Jurysdykcja jest kwestią, którą należy ustalić na wczesnym etapie postępowania. Jurysdykcja sądu w zakresie rozpoznania sprawy nie może pozostawać niejasna dłużej, niż jest to konieczne.
54. Dlatego właśnie w art. 12 ust. 3 lit. b) rozporządzenia Bruksela II bis wymaga, by uznanie jurysdykcji nastąpiło „w chwili wszczęcia postępowania”. Zgodnie z art. 16 rozporządzenia Bruksela II bis „powództwo uważa się za wytoczone […] w chwili, w której pismo wszczynające postępowanie lub pismo równorzędne jest wniesione do sądu”(21).
55. Zastosowanie definicji z art. 16 rozporządzenia Bruksela II bis w ścisłym znaczeniu oznaczałoby, że tylko uznanie jurysdykcji przez wnioskodawców ma znaczenie. Pozostałe strony dowiadują się o postępowaniu dopiero na późniejszym etapie, ponieważ poinformowanie ich zakłada przekazanie dokumentu wszczynającego postępowanie.
56. Z jednej strony art. 16 rozporządzenia Bruksela II bis znajduje się w sekcji 3 rozdziału dotyczącego jurysdykcji, zawierającej, zgodnie z jej tytułem, „przepisy wspólne”, i w związku z tym zawarta w tym przepisie definicja powinna mieć zastosowanie w bieżącej sprawie przez wzgląd na wykładnię systematyczną.
57. Z drugiej strony ścisłe zastosowanie tej definicji powodowałoby, że przepis zawarty w art. 12 ust. 3 rozporządzenia Bruksela II bis stałby się bezużyteczny. Jeśli tylko wnioskodawcy mogliby spełnić ścisły wymóg art. 16 rozporządzenia Bruksela II bis, prorogacja zależałaby wówczas wyłącznie od woli wnioskodawców i nie wymagałaby uczestnictwa „wszystkich stron postępowania” w celu podjęcia decyzji w sprawie uznania jurysdykcji(22). Pozbawiałoby to art. 12 ust. 3 rozporządzenia Bruksela II bis skuteczności (effet utile). Gdyby o prorogacji mieli decydować wyłącznie wnioskodawcy, prawodawca mógłby wybrać inny termin niż „wszystkie strony postępowania”, jak dokonał tego iedzy innymi w art. 12 ust. 1 rzeczonego rozporządzenia, zgodnie z którym uznanie jurysdykcji musi nastąpić „przez małżonków lub podmioty odpowiedzialności rodzicielskiej”.
58. Dlatego też, ponieważ ścisła definicja zawarta w art. 16 rozporządzenia Bruksela II bis nie współgra z treścią art. 12 ust. 3 rozporządzenia Bruksela II bis, właściwe jest tu jej zniuansowanie i utrzymanie z jednej strony zasady, że etap niepewności co do jurysdykcji musi być krótki, a jednocześnie – że konieczne jest uznanie jurysdykcji przez wszystkie strony postępowania.
59. Po tych uwagach należy stwierdzić, że kwestia uznania jurysdykcji musi być wyjaśniona na początkowym etapie postępowania, to znaczy jak tylko strony, które poinformowano o dokumencie wszczynającym postępowanie, będą miały możliwość zareagowania(23).
60. Potwierdza to – jak zauważył rząd grecki – w drodze argumentu a contrario wyrok wydany w trybie prejudycjalnym w sprawie L, w którym Trybunał orzekł, że art. 12 ust. 3 lit. b) rozporządzenia Bruksela II bis należy interpretować w taki sposób, iż jurysdykcja nie została uznana, jeżeli pozwany w momencie podejmowania pierwszej wymaganej od niego czynności w tym postępowaniu kwestionuje jurysdykcję tego sądu(24). Trybunał nie ograniczył się w tej sprawie do oceny momentu, w którym postępowanie zostało wszczęte w rozumieniu art. 16 rozporządzenia Bruksela II bis, mianowicie „w chwili, w której pismo wszczynające postępowanie lub pismo równorzędne jest wniesione do sądu”, lecz rozważył również zachowanie drugiej strony postępowania po upływie trzech i pięciu lat(25).
61. Jeżeli w analizowanej sprawie prokurator pozostał bierny po tym, jak został należycie zawiadomiony o wniosku zawierającym jednoznaczne uznanie jurysdykcji greckich sądów przez rodziców, oznacza to, że domyślnie i jednoznacznie uznał jurysdykcję sądów greckich. Jeżeli prokurator powstrzymałby się od pierwszej czynności, której mógł dokonać w tym postępowaniu, nie może on wykonać prawa do odwołania w celu cofnięcia tego uznania na późniejszym etapie postępowania.
E. Dobro dziecka
62. W trzeciej części pytania sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy prorogacja jurysdykcji jest zgodna z dobrem dziecka, jeżeli weźmie się pod uwagę fakt, że Clio-Margot i jej rodzice mają zwykły pobyt we Włoszech, natomiast miejscem zamieszkania spadkodawcy w momencie jego śmierci była Grecja i dziedziczony majątek znajduje się w Grecji.
63. Zgodnie z brzmieniem art. 12 ust. 3 lit. b) rozporządzenia Bruksela II bis przepis ten wymaga, by jurysdykcja „była zgodna z dobrem dziecka”, przez co można odnieść wrażenie, że jest to dodatkowy element wymagany dla skuteczności prorogacji.
64. W mojej opinii „dobro dziecka” w tym kontekście nie stanowi elementu autonomicznego, lecz raczej przypomina o wspólnym mianowniku dla wszystkich zasad jurysdykcyjnych przewidzianych w rozporządzeniu Bruksela II bis.
65. Został on wyrażony w motywie 12 rozporządzenia Bruksela II bis: „[p]odstawy jurysdykcji w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej ustanowione w niniejszym rozporządzeniu ukształtowane są zgodnie z zasadą dobra dziecka, w szczególności według kryterium bliskości. Oznacza to, że jurysdykcję powinna należeć w pierwszej kolejności do sądów państw członkowskich zwykłego pobytu dziecka, z wyjątkiem niektórych przypadków […] w następstwie porozumienia zawartego między podmiotami odpowiedzialności rodzicielskiej”.
66. Oznacza to, że ogólną zasadą jest, by szczególne podstawy jurysdykcji, takie jak przewidziane w art. 12 ust. 3 rozporządzenia Bruksela II bis, odpowiadały dobru dziecka. Inne elementy wykraczające poza łączniki sformułowane w przepisach rozporządzenia nie są zatem wymagane.
67. Jak wskazano powyżej(26), kryterium bliskości jest wyrażone w warunku obywatelstwa. Jeżeli oprócz tego strony postępowania mającego za przedmiot wniosek o wyrażenie zgody na zrzeczenie się spadku w imieniu dziecka, które ma chronić dobro dziecka, czyli najczęściej jego rodzice, a także prokurator, jednoznacznie uznają jurysdykcję sądu państwa członkowskiego, do którego sądu wniesiono sprawę, wówczas najczęściej dobro dziecka, polegające na tym, by nie wszczynać postępowania w państwie, z którym nie ma ono istotnych związków, jest chronione(27).
68. Dlatego – w przeciwieństwie do art. 15 rozporządzenia Bruksela II bis(28) – art. 12 ust. 3 owego rozporządzenia nie wymaga oceny porównawczej co do tego, czy sądy danego państwa członkowskiego są w lepszej pozycji, by rozpoznać sprawę, aniżeli sądy państwa członkowskiego zwykłego pobytu dziecka. Łączniki przewidziane w art. 15 rozporządzenia Bruksela II bis są bardziej elastyczne i mniej ustandaryzowane, w związku z czym zakres badania dobra dziecka będzie szerszy aniżeli w badanym kontekście art. 12 ust. 3 rozporządzenia Bruksela II bis. Ze względu na jego jasne sformułowanie art. 15 owego rozporządzenia należy rozumieć jako wyjątek, wymagający od sądu podjęcia kroków zmierzających do przeniesienia jurysdykcji z jednego sądu do drugiego, co nie ma miejsca w przypadku art. 12 ust. 3 rozporządzenia Bruksela II bis, w przypadku którego jurysdykcja jest przyznawana ex lege, bez potrzeby podejmowania jakichkolwiek dodatkowych czynności przez sąd, gdy spełnione są przesłanki sformułowane w art. 12 ust. 3 lit. a) i b) rozporządzenia Bruksela II bis.
69. Dlatego pojawiające się ponownie w art. 12 ust. 3 lit. b) rozporządzenia Bruksela II bis odwołanie do dobra dziecka służy jedynie jako przypomnienie dla sądu orzekającego, by nie tracił on z oczu tego istotnego aspektu stanowiącego wspólny mianownik wszystkich norm jurysdykcyjnych rozporządzenia(29) i by uwzględniał go z urzędu w sposób aktywny podczas ustalania wszystkich okoliczności sprawy(30).
70. W każdej typowej sprawie odesłanie do „dobra dziecka” daje sędziemu prawo i obowiązek skorygowania wyniku ścisłego zastosowania stosownej normy(31).
71. W końcu chciałbym jeszcze zauważyć, że w kontekście jurysdykcji dobro dziecka odnosi się nie do rozstrzygnięcia merytorycznego w danej sprawie, lecz jedynie do aspektu samej jurysdykcji, to znaczy chodzi o interes związany z wskazaniem sądu, który będzie najlepiej usytuowany, by rozpoznać sprawę dotycząca dziecka(32).
72. W analizowanej sprawie podzielam pogląd Komisji, w myśl którego żadne okoliczności przywołane przez sąd odsyłający nie dają podstaw do takiej korekty, a raczej potwierdzają ogólne wrażenie, że zadbano o dobro dziecka. Fakt, że zwykły pobyt może mieć drugorzędne znaczenie wobec prorogacji jurysdykcji stanowiącej wynik porozumienia osób będących podmiotami odpowiedzialności rodzicielską, jest nawet wspomniany w motywie 12 rozporządzenia Bruksela II bis. Dodatkowo w badanej sprawie prorogacja jurysdykcji jest uznawana w sposób dorozumiany przez prokuratora, który na podstawie art. 21 ust. 1 greckiej konstytucji ma obowiązek ochrony dobra dziecka. Również fakt, że sporny majątek, który ma przypaść dziecku, jest położony w Grecji, stanowi czynnik, który typowo wzmacnia szczególny związek dziecka z tym państwem członkowskim(33). W końcu, na wypadek gdyby postępowanie spadkowe dotyczące Michaïla Xyliny miało mieć miejsce w Grecji, stanowiłoby to dodatkowe powiązanie z sądami tego państwa członkowskiego, które byłyby w związku z tym w dobrej pozycji, by dokonać oceny kwestii zrzeczenia się spadku w imieniu Clio‑Margot.
73. Biorąc pod uwagę powyższe względy, uważam, że w badanej sprawie nie występuje konieczność korekty wyniku stosowania przepisów. Ogólna ocena kwestii dobra dziecka w odniesieniu do Clio‑Margot należy jednakże do sądu odsyłającego.
IV. Wnioski
74. W świetle powyższych rozważań wyrażam opinię, iż na pytania podniesione przez sąd odsyłający Trybunał należy odpowiedzieć w następujący sposób:
Artykuł 12 ust. 3 lit. b) rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 bis należy interpretować w ten sposób, że:
a) sam fakt złożenia wniosku w sądzie państwa członkowskiego, z którym dziecko łączy istotny związek w rozumieniu art. 12 ust. 3 lit. a) rozporządzenia Bruksela II bis, świadczy o jednoznacznym uznaniu jurysdykcji tego sądu,
b) także prokurator mający – zgodnie z prawem krajowym państwa członkowskiego – status strony postępowania musi uznać jurysdykcję sądu, do którego sądu wniesiono sprawę, co może nastąpić w sposób dorozumiany w momencie doręczenia mu pisma wszczynającego postępowanie w sprawie, oraz
c) dobro dziecka nie jest samodzielnym elementem, lecz daje sędziemu prawo i obowiązek skorygowania stosowania art. 12 ust. 3 lit. b) w nietypowych sprawach.