OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
PRIITA PIKAMÄE
przedstawiona w dniu 22 czerwca 2023 r.(1)
Sprawa C‑321/22
ZL,
KU,
KM
przeciwko
Provident Polska S.A.
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Sąd Rejonowy dla Warszawy-Śródmieścia w Warszawie (Polska)]
Odesłanie prejudycjalne – Ochrona konsumentów – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Kredyt konsumencki – Dyrektywa 93/13/EWG – Artykuły 6 i 7 – Powództwo o ustalenie istnienia stosunku prawnego lub prawa – Interes prawny – Konsekwencje nieuczciwego charakteru warunku umownego – Prawo do uzyskania zwrotu – Zasada skuteczności
1. Niniejsza sprawa daje Trybunałowi okazję do uzupełnienia jego orzecznictwa dotyczącego współzależności między wymogiem skutecznej ochrony sądowej konsumentów na podstawie dyrektywy 93/13/EWG(2) a autonomią proceduralną państw członkowskich, zgodnie z którą do nich właśnie należy określenie szczegółowych zasad, według których następuje stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku znajdującego się w umowie i zgodnie z którymi materializują się konkretne skutki tego stwierdzenia.
2. Rozpatrywana zasada dotyczy interesu prawnego, którego istnienie jest wymagane przy powództwach zmierzających do stwierdzenia bezskuteczności nieuczciwych warunków umownych.
Ramy prawne
Prawo Unii
3. Artykuł 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 stanowi:
„Państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców [przez przedsiębiorców] z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków”.
4. Artykuł 7 ust. 1 wspomnianej dyrektywy stanowi:
„Zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów [konkurujących ze sobą przedsiębiorstw] państwa członkowskie zapewnią stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie dalszemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców [przez przedsiębiorców] z konsumentami”.
Prawo polskie
5. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. 1964 r., nr 4), ze zmianami (zwana dalej „kodeksem postępowania cywilnego”), stanowi w art. 189:
„Powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny”.
6. Zgodnie z art. 316 § 1 tego kodeksu:
„Po zamknięciu rozprawy sąd wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy; w szczególności zasądzeniu roszczenia nie stoi na przeszkodzie okoliczność, że stało się ono wymagalne w toku sprawy”.
Okoliczności faktyczne leżące u podstaw sporu przed sądem odsyłającym i pytania prejudycjalne
7. Provident Polska S.A. lub IPF Polska sp. z o.o., będący spółką, w której prawa wstąpił Provident Polska, zawarł umowy o kredyt konsumencki z ZL, KU i KM. Kredytobiorczynie te wniosły do Sądu Rejonowego dla Warszawy-Śródmieścia w Warszawie (Polska), będącego sądem odsyłającym, powództwa dotyczące umów wiążących je z Provident Polska w dniach odpowiednio 15 kwietnia, 17 maja i 14 września 2021 r.
8. Na ostatnim etapie wymiany pism procesowych przed sądem odsyłającym każda z powódek wnosi zasadniczo o stwierdzenie, że warunki umowy zawartej z Provident Polska dotyczące pozaodsetkowych kosztów kredytu są wobec nich bezskuteczne ze względu na swój nieuczciwy charakter, wynikający z oczywiście zawyżonego i przekraczającego rozsądne granice charakteru tych opłat i prowizji. Są one zdaniem powódek nieproporcjonalne w stosunku do kwoty kredytu i stanowią w rzeczywistości główne źródło dochodów kredytodawcy(3).
9. W odpowiedzi na pozew Provident Polska wnosi o oddalenie powództw wniesionych przez kredytobiorczynie i wytacza przeciwko każdej z nich powództwo wzajemne, którego przedmiotem jest zasądzenie od nich zapłaty na rzecz tej spółki kwot odpowiadających części opłat i prowizji należnych z tytułu umowy o kredyt, które nie zostały zapłacone. Powódki w postępowaniu głównym wnoszą również o oddalenie tego powództwa wzajemnego.
10. W pierwszej kolejności sąd odsyłający zastanawia się, czy art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że warunki ustalające opłaty lub prowizje należne przedsiębiorcy można uznać za nieuczciwe z tego tylko powodu, że owe opłaty lub prowizje są rażąco nadmierne w stosunku do świadczenia przedsiębiorcy.
11. W drugiej kolejności sąd odsyłający zastanawia się nad zgodnością z art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 i zasadą skuteczności art. 189 i art. 316 § 1 kodeksu postępowania cywilnego, zgodnie z ich wykładnią dokonaną przez Sąd Najwyższy (Polska).
12. Na podstawie art. 189 kodeksu postępowania cywilnego powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny. Ponieważ to ostatnie pojęcie nie zostało zdefiniowane ustawowo, według informacji przedstawionych w postanowieniu odsyłającym Sąd Najwyższy zinterpretował je jako przesłankę materialną powództwa o ustalenie, przy czym uwzględnienie takiego powództwa jest uzależnione od wykazania przez powoda interesu prawnego, który zgodnie z art. 316 § 1 kodeksu postępowania cywilnego powinien istnieć w dniu zamknięcia rozprawy.
13. Zdaniem sądu odsyłającego interes prawny rozumieć należy jako obiektywnie występującą potrzebę ochrony sfery prawnej powoda, którego prawa zostały lub mogą zostać zagrożone, bądź też co do których istnienia lub treści występuje stan niepewności. Ocena takiego interesu wymagałaby oceny przez sąd rozpoznający sprawę wpływu wyroku ustalającego na sytuację prawną tej strony, to znaczy możliwości ostatecznego zakończenia istniejącego sporu lub zapobieżenia powstaniu takiego sporu w przyszłości. Interes prawny nie istnieje natomiast w sytuacji, gdy prawa powoda nie są ani naruszone, ani zagrożone lub gdy mogą one być lepiej chronione poprzez powództwo dalej idące, takie jak powództwo o wykonanie świadczenia.
14. Sytuacja powódek w postępowaniach głównych to zdaniem sądu odsyłającego właśnie ten drugi przypadek. Sąd odsyłający podkreśla, że każda z powódek spłaciła już część należności z tytułu spornych prowizji i opłat, a jednocześnie kredytodawca żąda zasądzenia pozostałej części tych należności w powództwie wzajemnym wytoczonym w każdym z postępowań. Wskazuje on, że w takiej sytuacji powódki mogą żądać zwrotu już zapłaconych prowizji i opłat w drodze powództwa idącego dalej niż powództwo o ustalenie, czyli powództwa o zwrot nienależnego świadczenia, co powinno prowadzić do oddalenia tego powództwa ze względu na brak interesu prawnego, bez względu na stwierdzenie nieuczciwego charakteru kwestionowanych warunków umownych.
15. Sąd odsyłający zauważa ponadto, że ocena istnienia interesu prawnego konsumentów w bardzo podobnych sprawach doprowadziła do rozbieżnych rezultatów, co może utrudniać osiągnięcie celów dyrektywy 93/13 – mianowicie nawet w sytuacji, kiedy nieuczciwość postanowień umowy zawartej z przedsiębiorcą będzie ewidentna, konsument może mieć wątpliwości, czy wystąpić z powództwem o ustalenie nieważności lub bezskuteczności tych postanowień umownych z obawy przed tym, że sąd może uznać, że nie posiada on interesu prawnego, i oddalić powództwo tylko z tej przyczyny, jednocześnie obciążając konsumenta kosztami procesu.
16. W trzeciej i ostatniej kolejności sąd odsyłający zastanawia się, czy na przeszkodzie unieważnieniu umów zawartych przez ZL i KU ze względu na nieuczciwy charakter zapisanego w nich warunku dotyczącego sposobu spłaty stoją „nadrzędne względy”, w szczególności zasada proporcjonalności lub zasada pewności prawa.
17. W tych okolicznościach Sąd Rejonowy dla Warszawy-Śródmieścia w Warszawie postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że pozwala on na uznanie za nieuczciwy warunek umowny postanowienia, które przyznaje przedsiębiorcy opłatę lub prowizję w kwocie rażąco wysokiej w stosunku do oferowanej przez niego usługi?
2) Czy art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 oraz zasadę skuteczności należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie przepisom prawa krajowego lub wykładni sądowej tych przepisów krajowych, zgodnie z którymi niezbędnym wymogiem uwzględnienia powództwa konsumenta przeciwko przedsiębiorcy o ustalenie nieważności lub bezskuteczności umowy albo jej części zawierającej nieuczciwe warunki umowne jest posiadanie przez konsumenta interesu prawnego?
3) Czy art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 oraz zasady skuteczności, proporcjonalności i pewności prawa należy interpretować w ten sposób, że pozwalają one na uznanie, że umowa pożyczki, której jedyny warunek umowny przewidujący sposób spłaty pożyczki został uznany za nieuczciwy warunek umowny, nie może obowiązywać po wyłączeniu z niej tego warunku i wobec tego jest nieważna?”.
Postępowanie przed Trybunałem
18. Rząd polski i Komisja Europejska przedstawiły uwagi na piśmie. W dniu 7 marca 2023 r. rząd ten udzielił na piśmie odpowiedzi na pytania Trybunału. Strona pozwana w postępowaniu głównym, rząd polski i Komisja przedstawiły swoje stanowiska ustnie na rozprawie w dniu 30 marca 2023 r.
Ocena
19. Zgodnie z wnioskiem Trybunału niniejsza opinia będzie dotyczyć wyłącznie drugiego pytania prejudycjalnego, w którym sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 w związku z zasadą skuteczności stoi na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, zgodnie z jego wykładnią dokonaną w orzecznictwie, które, aby możliwe było uwzględnienie powództwa konsumenta zmierzającego do stwierdzenia bezskuteczności nieuczciwych warunków umownych, wymaga od niego wykazania interesu prawnego, przy czym brak jest takiego interesu, gdy zainteresowany dysponuje innym, bardziej chroniącym jego prawa środkiem prawnym, w szczególności powództwem o wykonanie świadczenia.
W przedmiocie zakresu pytania prejudycjalnego
20. Wydaje mi się konieczne wyjaśnienie zakresu tego pytania, przy czym należy przypomnieć, że w ramach ustanowionej w art. 267 TFUE procedury współpracy między sądami krajowymi a Trybunałem do tego ostatniego należy udzielenie sądowi krajowemu użytecznej odpowiedzi, która umożliwi mu rozstrzygnięcie zawisłego przed nim sporu(4).
21. Jak zostało wyjaśnione, postępowanie główne toczy się między konsumentkami, które pierwotnie wniosły powództwo o stwierdzenie bezskuteczności niektórych nieuczciwych warunków umownych dotyczących opłat i prowizji, i kredytodawcą(5), który wystąpił o oddalenie tego powództwa i wytoczył powództwa wzajemne mające na celu zasądzenie od powódek zapłaty na jego rzecz kwot odpowiadających części tych opłat i prowizji należnych z tytułu umowy o kredyt, które nie zostały zapłacone. Z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wynika, że w tych okolicznościach sąd odsyłający ma do czynienia z dwojaką sytuacją proceduralną.
22. Co się tyczy kwot zapłaconych już przez konsumentki tytułem opłat i prowizji przewidzianych w umowie o kredyt, sąd odsyłający wskazuje, że powódkom przysługują „inne środki prawne”, które w większym stopniu chronią ich prawa niż wytoczone powództwa o ustalenie, a mianowicie powództwa o zapłatę z tytułu świadczenia nienależnego oparte na art. 405 i 410 polskiego kodeksu cywilnego, i że będzie on zatem zobowiązany do oddalenia „powództw głównych” na samej podstawie braku interesu prawnego, nawet pomimo uznania, że zawarte przez strony umowy zwierają nieuczciwe warunki umowne(6).
23. Jeśli chodzi natomiast o kwoty dochodzone przez kredytodawcę w drodze powództw wzajemnych, we wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wskazano, że powódki, jako pozwane wzajemnie, „mogą powoływać się na nieuczciwość postanowień umownych właśnie w ramach powództw wzajemnych, a wyrok sądu [odsyłającego] w tym zakresie rozstrzygnie spór pomiędzy stronami”(7). Bezsporne jest, że zgodnie z ich ostatnimi pismami strony te sprzeciwiły się pozwom wzajemnym, wnosząc o ich oddalenie.
24. Wydaje się zatem, że w ramach postępowania wszczętego przez konsumentki sąd odsyłający powinien oddalić wniesione przez zainteresowane powództwa o ustalenie ze względu na brak interesu prawnego i jednocześnie orzec w przedmiocie powództwa wzajemnego wytoczonego przez kredytodawcę. Na tle takiej właśnie sytuacji sąd odsyłający ma wątpliwości co do zgodności krajowej praktyki orzeczniczej w odniesieniu do wymogu interesu prawnego z art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 w związku z zasadą skuteczności(8).
W przedmiocie minimalnej harmonizacji dokonanej przez dyrektywę 93/13
25. Na wstępie należy przypomnieć, że zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków. Ponadto z art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 w związku z jej motywem dwudziestym czwartym wynika, że państwa członkowskie powinny czuwać nad tym, aby sądy i organy administracyjne dysponowały odpowiednimi i skutecznymi środkami w celu zapobiegania dalszemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez przedsiębiorców z konsumentami. W tym zakresie Trybunał przypomniał o charakterze i znaczeniu interesu, jakim jest ochrona konsumentów, którzy znajdują się na słabszej pozycji w stosunku do przedsiębiorców(9).
26. O ile Trybunał określił już w różnych aspektach i przy uwzględnieniu wymogów wynikających z art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 sposób, w jaki sąd krajowy powinien zapewnić ochronę praw, które konsumenci wywodzą z tej dyrektywy, o tyle zasadniczo prawo Unii nie harmonizuje procedur stosowanych w odniesieniu do badania potencjalnie nieuczciwego charakteru warunku umowy i w związku z tym procedury te należą do zakresu krajowego porządku prawnego państw członkowskich. To do tych ostatnich należy, zgodnie z zasadą autonomii proceduralnej, określenie szczegółowych zasad, według których następuje stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku znajdującego się w umowie i zgodnie z którymi materializują się konkretne skutki tego stwierdzenia. Niemniej jednak procedury te nie mogą być mniej korzystne od procedur dotyczących podobnych sytuacji o charakterze wewnętrznym (zasada równoważności) ani zorganizowane w taki sposób, by czyniły wykonywanie uprawnień przyznanych przez prawo Unii nadmiernie utrudnionym lub praktycznie niemożliwym (zasada skuteczności)(10).
27. Z powyższego wynika, że przesłanka dotycząca interesu prawnego konsumenta w przypadku powództwa zmierzającego do stwierdzenia bezskuteczności nieuczciwych warunków umownych wchodzi w zakres autonomii proceduralnej państw członkowskich, z zastrzeżeniem poszanowania zasad równoważności i skuteczności. To samo dotyczy reżimu podziału kosztów takiego postępowania przed sądami krajowymi, zaś zagadnienie to, na które uwagę zwrócił sąd odsyłający, jest nierozerwalnie związane z kwestią interesu prawnego, przy czym zgodnie z informacjami przekazanymi przez ten sąd ustalenie jego braku skutkuje oddaleniem wspomnianego powództwa, a następnie obciążeniem konsumenta, będącego powodem, kosztami postępowania(11).
28. W odniesieniu do zasady skuteczności, której jako jedynej dotyczyły pytania sądu odsyłającego, należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału każdy przypadek wymagający analizy kwestii, czy krajowe przepisy proceduralne czynią niemożliwym lub zbyt utrudnionym stosowanie prawa Unii, należy rozpatrywać z uwzględnieniem miejsca danego przepisu w całości procedury, jej przebiegu i jej cech szczególnych, przed poszczególnymi sądami krajowymi. Z tej perspektywy należy rozważyć w razie potrzeby zasady leżące u podstaw krajowego systemu sądownictwa, takie jak ochrona prawa do obrony, zasady pewności prawa i zapewniania prawidłowego przebiegu postępowania. Ponadto Trybunał wyjaśnił, że ciążący na państwach członkowskich obowiązek zapewnienia skuteczności praw, które jednostki wywodzą z prawa Unii, oznacza, w szczególności w odniesieniu do praw wynikających z dyrektywy 93/13, wymóg skutecznej ochrony sądowej, ustanowiony również w art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, który ma zastosowanie między innymi do określania zasad proceduralnych dotyczących takich powództw opartych na takich prawach(12).
29. Trybunał przyznał jednak, że ochrona konsumenta nie jest bezwarunkowa. W ten sposób okoliczność, iż dane szczególne postępowanie zawiera określone wymogi proceduralne, jakie powinien konsument spełnić w celu powoływania się na swoje prawa, nie oznacza jednak, że nie korzysta on ze skutecznej ochrony sądowej. Należy ponadto przypomnieć, że zasady proceduralne dotyczące konstrukcji krajowych środków odwoławczych mają na celu ochronę ogólnego interesu zapewnienia prawidłowego przebiegu postępowań oraz przewidywalności i dlatego powinny mieć naturalne pierwszeństwo przed interesami jednostkowymi, a co za tym idzie, nie mogą się różnić w poszczególnych przypadkach w zależności od sytuacji ekonomicznej stron, o ile nie wykraczają one poza zakres niezbędny do osiągnięcia postawionych im celów(13).
W przedmiocie przestrzegania zasady skuteczności
W przedmiocie istnienia celu leżącego w interesie ogólnym
30. Należy przypomnieć, że zasadę skuteczności należy stosować z uwzględnieniem w szczególności zasad, które stanowią podstawę krajowego systemu prawnego, takich jak zasada prawidłowego przebiegu postępowania(14). Tymczasem w postanowieniu odsyłającym wskazano, że polskie postępowanie cywilne oparte jest na założeniu, że realizacja praw na drodze sądowej powinna być celowa i możliwie prosta, a także odbywać się bez mnożenia postępowań. Założenie to jest realizowane w drodze ustanowienia wymogu wykazania interesu prawnego w wypadku żądania ustalenia istnienia (nieistnienia) stosunku prawnego lub prawa i w drodze przyjęcia jako zasady, że możliwość uzyskania skuteczniejszej ochrony w drodze innego powództwa podważa interes prawny w żądaniu ustalenia(15).
31. Wymóg interesu prawnego w powództwach o ustalenie – mający na celu ograniczenie ich do sytuacji realnych naruszeń lub konkretnych zagrożeń sfery prawnej strony powodowej lub sytuacji, w których brak jest możliwości wniesienia powództwa zapewniającego większą ochronę jej praw – realizuje cel interesu ogólnego polegający na prawidłowym administrowaniu wymiarem sprawiedliwości dzięki zapobieżeniu nadmiernemu obciążeniu systemu sądowniczego lub ewentualnemu zmniejszeniu takiego nadmiernego obciążenia(16). To właśnie w celu zapewnienia prawidłowego administrowania wymiarem sprawiedliwości i spełnienia wymogu ekonomii procesowej poprzez uniknięcie sytuacji, w której do sądu zwracano by się z pytaniami czysto teoretycznymi i mnożono by powództwa, każdy podmiot musi mieć interes prawny, niezależnie od wybranej drogi prawnej. Przypominam w tym względzie, że Trybunał uznał, iż przepisy realizujące taki cel, w tym przepisy wymagające dodatkowego wysiłku od konsumentów, którzy zamierzają dochodzić swoich praw, mogą być uzasadnione, o ile nie wykraczają poza to, co jest konieczne do osiągnięcia tego celu(17).
32. Należy zatem uznać, że wymóg interesu prawnego w odniesieniu do powództw o ustalenie, wytaczanych przez konsumentów w celu dochodzenia praw, które wywodzą oni z dyrektywy 93/13, nie jest sam w sobie sprzeczny z zasadą skuteczności, przy czym stosowanie takiego uregulowania nie może czynić praktycznie niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym wykonywania praw przyznanych przez dyrektywę.
W przedmiocie wszczęcia odrębnego postępowania
33. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem sąd krajowy powinien, na mocy art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13, wyciągnąć wszystkie konsekwencje, jakie zgodnie z prawem krajowym wynikają ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru danego warunku umownego, w celu zapewnienia, że konsument nie będzie nim związany. Obowiązek taki oznacza, że do sądu tego należy wyłączenie stosowania warunku uznanego za nieuczciwy, aby warunek ten nie wywierał wiążących skutków wobec konsumenta. Ponieważ taki warunek należy co do zasady uznać za nigdy nieistniejący, tak by nie wywoływał on skutków wobec konsumenta, spoczywający na sądzie krajowym obowiązek wyłączenia stosowania nieuczciwego warunku umownego nakazującego zapłatę kwoty pociąga za sobą co do zasady odpowiedni skutek restytucyjny w odniesieniu do tej kwoty(18).
34. W związku z tym Trybunał orzekł, że do państw członkowskich należy określenie w drodze ich przepisów krajowych szczegółowych zasad, w ramach których następuje stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku w umowie i zgodnie z którymi materializują się konkretne skutki tego stwierdzenia. Jednakże stwierdzenie to powinno umożliwić przywrócenie sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej znajdowałby się odnośny konsument w braku tego nieuczciwego warunku, uzasadniając w szczególności prawo do zwrotu korzyści nienależnie nabytych, ze szkodą dla konsumenta, przez odnośnego przedsiębiorcę w oparciu o wspomniany nieuczciwy warunek. Ustalenie przez prawo krajowe ram prawnych ochrony zagwarantowanej konsumentom przez dyrektywę 93/13 nie może bowiem naruszać istoty tej ochrony(19).
35. Pragnę zauważyć w tym względzie, że w ramach weryfikacji skutecznej ochrony sądowej konsumenta związanej z wyżej wymienionym prawem do zwrotu Trybunał wziął pod uwagę istnienie drogi proceduralnej innej niż obrana przez konsumenta lub wykorzystana przeciwko niemu przed sądem odsyłającym. Uznał bowiem, że uregulowanie krajowe, na mocy którego sąd rozpoznający wniosek o wydanie nakazu zapłaty jest zobowiązany oddalić ten wniosek w zakresie, w jakim opiera się on na nieuczciwym warunku, lecz nie jest uprawniony do dokonania z urzędu potrącenia płatności dokonanych na podstawie tego warunku z należnego salda, w wyniku czego dłużnik, który nie uczestniczy w postępowaniu w sprawie wydania nakazu zapłaty, jest zobowiązany do wszczęcia odrębnego postępowania w celu wykonania swojego prawa do całkowitego zwrotu, nie jest co do zasady sprzeczne z art. 6 dyrektywy 93/13(20).
36. Trybunał orzekł następnie, że uregulowanie krajowe, zgodnie z którym kontrola istnienia odnośnej wierzytelności nie należy do właściwości sądu w ramach postępowania w sprawie wydania nakazu zapłaty, co w konsekwencji zobowiązuje odnośnego konsumenta, w celu wykonania prawa do całkowitego zwrotu należności wynikającego z art. 6 dyrektywy 93/13, do wszczęcia odrębnego postępowania, nie powoduje, iż wykonanie tego prawa staje się niemożliwe lub nadmiernie utrudnione, chociaż obowiązek ten wymaga aktywnego zachowania ze strony odnośnego dłużnika i przeprowadzenia kontradyktoryjnego postępowania(21).
37. W innej sprawie Trybunał dokonał rozróżnienia między warunkami umownymi uznanymi za nieuczciwe przez przepisy prawne i warunkami umownymi ewentualnie nieuczciwymi, które były przedmiotem tego samego powództwa wniesionego przez konsumenta, i uznał, że skuteczność ochrony realizowanej przez dyrektywę 93/13 nie stoi na przeszkodzie przepisom krajowym przewidującym inną skuteczną drogę postępowania umożliwiającą zainteresowanemu żądanie zwrotu kwot nienależnie zapłaconych z tytułu warunków należących do tej drugiej kategorii(22). Takie rozwiązanie orzecznicze wydaje się wynikać z istnienia „szczególnego postępowania” przewidzianego w prawie krajowym wyłącznie w odniesieniu do pierwszych warunków, którym jednak konsument posłużył się w odniesieniu do wszystkich jego roszczeń wobec kredytodawcy.
38. W niniejszej sprawie bezsporne jest, że umowa kredytu została częściowo wykonana, przy czym kredytobiorczynie zapłaciły też pewne kwoty na podstawie warunków dotyczących opłat i prowizji, których nieuczciwy charakter, stwierdzony przez sąd odsyłający, musi prowadzić do powstania po stronie zainteresowanych prawa do pełnego zwrotu tych kwot(23). Czy w świetle przytoczonego powyżej orzecznictwa należy przyjąć, że zasada skuteczności nie stoi na przeszkodzie wykonywaniu tego prawa w odrębnym postępowaniu w wyniku zastosowania przesłanki interesu prawnego? Szczególne okoliczności niniejszej sprawy powinny prowadzić, moim zdaniem, do udzielenia odpowiedzi przeczącej.
39. W niniejszej sprawie konsumentki są stronami każdego z postępowań o ustalenie, ponieważ same są ich inicjatorkami, przy czym przedmiot tych postępowań uległ zmianie w wyniku powództwa wzajemnego kredytodawcy o zasądzenie zapłaty, którego dopuszczalność nie jest sporna. W ramach tak rozszerzonego postępowania konsumentki, jako pozwane wzajemnie, sprzeciwiły się żądaniu kredytodawcy zasądzenia od nich opłat i prowizji na podstawie warunków umownych uznanych już dzięki ich powództwu o ustalenie za nieuczciwe, przy czym w odniesieniu do rzeczonych warunków nie przewidziano a priori żadnego postępowania szczególnego.
40. Pragnę zauważyć, po pierwsze, że w przypadku oddalenia takiego powództwa z powodu braku interesu prawnego kwestię nieuczciwego charakteru rozpatrywanych warunków sąd odsyłający i tak musi rozstrzygnąć na potrzeby orzeczenia w przedmiocie powództwa wzajemnego. Po drugie, wytoczenie przez konsumentki powództwa o zwrot nienależnego świadczenia przed innym sądem, który będzie musiał również orzec w przedmiocie nieuczciwego charakteru zakwestionowanych warunków, rodzi problem w zakresie pewności prawa ze względu na możliwą niespójność orzecznictwa w tej kwestii(24).
41. W tym kontekście, abstrahując od faktu, że nie można zarzucić tym konsumentkom całkowitej bierności(25), należy stwierdzić, że oddalenie powództwa o ustalenie i obciążenie powódek kosztami związanymi z tym postępowaniem, a także polecenie im wniesienia sprawy przed sąd właściwy do zbadania powództwa o zwrot nienależnego świadczenia, jest oczywiście źródłem niepotrzebnych komplikacji, uciążliwości, kosztów i niepewności prawnej ze względu na nowe ograniczenia proceduralne, koszty takiego dodatkowego postępowania oraz poświęcony mu czas, oprócz tych już występujących w postępowaniu pierwotnym. Sytuacja ta jest moim zdaniem wyrazem konfliktu między ratio legis a realizacją przesłanki interesu prawnego przewidzianej w polskim prawie procesowym, ponieważ zmuszenie powoda do wniesienia nowego powództwa w celu dokonania oceny wszystkich konsekwencji jednego zagadnienia prawnego, a mianowicie nieuczciwego charakteru warunków umownych, jest sprzeczne z prawidłowym administrowaniem wymiarem sprawiedliwości i wymogiem ekonomii procesowej.
42. Zgodnie z orzecznictwem stosowne i skuteczne środki mające na celu zaprzestanie stosowania niedozwolonych warunków w umowach zawieranych z konsumentami powinny obejmować przepisy pozwalające zagwarantować konsumentom skuteczną ochronę sądową poprzez przyznanie im możliwości zaskarżenia spornej umowy i to w racjonalnych warunkach proceduralnych, w ten sposób, że korzystanie z ich praw nie jest obwarowane warunkami, w szczególności terminem lub kosztami, które czyniłyby praktycznie niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym korzystanie z praw gwarantowanych w dyrektywie 93/13(26). Nie wydaje mi się, aby w przypadku konsumentek w niniejszej sprawie założenia te były spełnione w świetle wykładni sądowej wymogu prawnego posiadania interesu prawnego w przypadku powództw o ustalenie, a taki stan rzeczy powinien prowadzić do stwierdzenia niezgodności z dyrektywą 93/13.
43. Okoliczność, że zgodnie z informacjami udzielonymi przez rząd polski w odpowiedzi na pytania Trybunału sądowi krajowemu przysługuje pewien zakres swobodnego uznania przy orzekaniu o kosztach, a w szczególnie uzasadnionych przypadkach może on odstąpić od zasady, zgodnie z którą strona przegrywająca sprawę pokrywa koszty, i zasądzić od niej jedynie ich część, a nawet zwolnić ją z kosztów, nie wydaje mi się sama w sobie wystarczająca do podważenia powyższego wniosku.
W przedmiocie możliwości wykładni zgodnej
44. W swoich uwagach i odpowiedzi na piśmie na pytania Trybunału rząd polski kwestionuje wykładnię prawa krajowego przyjętą przez sąd odsyłający i twierdzi, że art. 189 i art. 316 § 1 kodeksu postępowania cywilnego można interpretować w sposób zgodny z wymogami wynikającymi z zasady skuteczności.
45. W szczególności rząd ten podnosi, że zasada, zgodnie z którą powód wnoszący powództwo o ustalenie nie ma interesu prawnego, jeśli może uzyskać zaspokojenie swoich praw w drodze powództwa o wykonanie świadczenia, nie jest zasadą bezwzględną, i odwołuje się do najnowszego orzecznictwa Sądu Najwyższego, z którego wynika, iż w dziedzinie prawa konsumenckiego powód pod pewnymi warunkami zachowuje interes prawny we wniesieniu powództwa o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego, nawet jeśli może wytoczyć powództwo o wykonanie świadczenia lub takie powództwo wytoczyła przeciwko niemu strona przeciwna na podstawie rozpatrywanego stosunku prawnego(27), czego sam sąd odsyłający, jak się wydaje, nie wyklucza(28).
46. W odpowiedzi na piśmie na pytania Trybunału rząd polski wskazał również na możliwość dostosowania żądań powódek w następstwie wniesienia powództwa wzajemnego. Stąd wniosek, że w postępowaniu takim jak postępowanie główne kredytobiorcy mogą wnosić nie tylko o oddalenie powództwa wzajemnego kredytodawcy, powołując się na nieuczciwy charakter tych warunków, ale również o zwrot kwot zapłaconych na podstawie tych warunków w ramach częściowego wykonania umowy kredytu, umożliwiając tym samym sądowi rozstrzygnięcie sprawy w ramach jednego i tego samego postępowania. Wydaje się zatem, że kwestia ostatecznego rozstrzygnięcia sporu przez sąd zależy wyłącznie od inicjatywy powódek w zakresie zmiany ich pierwotnych żądań, przy czym przedsiębiorca nie może się temu sprzeciwić(29), a wymóg istnienia interesu prawnego w ramach powództwa o ustalenie staje się bezprzedmiotowy ze względu na zmianę przedmiotu sporu.
47. W tym względzie należy przypomnieć, że zasada wykładni zgodnej wymaga, by sądy krajowe czyniły wszystko, co leży w zakresie ich kompetencji, uwzględniając wszystkie przepisy prawa krajowego i stosując uznane w porządku krajowym metody wykładni, by zapewnić pełną skuteczność rozpatrywanej dyrektywy i dokonać rozstrzygnięcia zgodnego z realizowanymi przez nią celami. Jak również orzekł Trybunał, wymóg dokonywania takiej wykładni zgodnej obejmuje w szczególności obowiązek zmiany krajowego orzecznictwa przez sądy krajowe, jeżeli opiera się ono na interpretacji prawa krajowego, której nie da się pogodzić z celami dyrektywy. Sąd krajowy nie może zatem ważnie stwierdzić, iż nie można dokonać wykładni przepisu prawa krajowego zgodnie z prawem Unii jedynie ze względu na to, że do tej pory niezmiennie interpretowano ten przepis w sposób niezgodny z tym prawem(30).
48. Z uwagi na okoliczności, o których mowa w pkt 45 i 46 niniejszej opinii, do sądu odsyłającego należy zbadanie, czy rozpatrywane w postępowaniu głównym uregulowane krajowe może rzeczywiście być przedmiotem wykładni zgodnej z dyrektywą 93/13, i – w razie odpowiedzi twierdzącej – wyciągnięcie z niego konsekwencji prawnych(31).
Wnioski
49. W świetle powyższych rozważań proponuję udzielić następującej odpowiedzi na drugie pytanie prejudycjalne przedstawione przez Sąd Rejonowy dla Warszawy-Śródmieścia w Warszawie (Polska):
Artykuł 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich w związku z zasadą skuteczności
należy interpretować w ten sposób, że:
stoją one na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu i jego wykładni sądowej, zgodnie z którą powództwo wniesione przez konsumenta o stwierdzenie bezskuteczności nieuczciwych warunków umownych, a następnie powództwo wzajemne przedsiębiorcy o zapłatę kwot należnych z tytułu tych warunków, ulega oddaleniu, a konsumenta obciąża się związanymi z nim kosztami, z powodu braku interesu prawnego ze względu na dostępność innego środka prawnego umożliwiającego odzyskanie kwot już zapłaconych temu przedsiębiorcy na podstawie rzeczonych warunków.