Wydanie tymczasowe
WYROK TRYBUNAŁU (dziewiąta izba)
z dnia 25 kwietnia 2024 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Ochrona konsumentów – Dyrektywa 93/13/EWG – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Umowa kredytu hipotecznego – Warunek przewidujący zapłatę kosztów związanych z umową obciążających konsumenta – Prawomocne orzeczenie sądowe stwierdzające nieuczciwy charakter tego warunku i unieważniające go – Roszczenie restytucyjne w przedmiocie kwot zapłaconych na podstawie nieuczciwego warunku umownego – Rozpoczęcie biegu terminu przedawnienia roszczenia restytucyjnego
W sprawie C‑561/21
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Tribunal Supremo (sąd najwyższy, Hiszpania) postanowieniem z dnia 22 lipca 2021 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 10 września 2021 r., w postępowaniu:
GP,
BG
przeciwko
Banco Santander SA,
TRYBUNAŁ (dziewiąta izba),
w składzie: O. Spineanu-Matei, prezes izby, S. Rodin (sprawozdawca) i L.S. Rossi, sędziowie,
rzecznik generalny: A.M. Collins,
sekretarz: A. Calot Escobar,
uwzględniając pisemny etap postępowania,
rozważywszy uwagi, które przedstawili:
– w imieniu Banco Santander SA – M.Á. Cepero Aránguez oraz M. García-Villarrubia Bernabé, abogados,
– w imieniu rządu hiszpańskiego – A. Ballesteros Panizo oraz A. Pérez-Zurita Gutiérrez, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu włoskiego – G. Palmieri, w charakterze pełnomocnika, którą wspierał G. Rocchitta, avvocato dello Stato,
– w imieniu rządu polskiego – B. Majczyna oraz S. Żyrek, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Europejskiej – J. Baquero Cruz oraz N. Ruiz García, w charakterze pełnomocników,
podjąwszy, po wysłuchaniu rzecznika generalnego, decyzję o rozstrzygnięciu sprawy bez opinii,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. 1993, L 95, s. 29).
2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy GP i BG, dwoma konsumentami, a Banco Santander SA, instytucją kredytową, w przedmiocie żądania zwrotu kwot zapłaconych z tytułu warunku umownego, którego nieuczciwy charakter został stwierdzony prawomocnym orzeczeniem sądowym.
Ramy prawne
Prawo Unii
3 Artykuł 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 stanowi:
„Państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców [przedsiębiorców] z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków”.
4 Zgodnie z art. 7 ust. 1 tej dyrektywy:
„Zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów państwa członkowskie zapewnią stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie dalszemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców [przedsiębiorców] z konsumentami”.
Prawo hiszpańskie
5 Código Civil (zwany dalej „kodeksem cywilnym”), w brzmieniu mającym zastosowanie do sporu w postępowaniu głównym, w art. 1303 stanowi:
„W przypadku stwierdzenia nieważności zobowiązania strony umowy zobowiązane są wzajemnie do zwrotu rzeczy, które stanowiły przedmiot umowy, wraz z ich pożytkami, oraz ceny wraz z odsetkami, z zastrzeżeniem postanowień kolejnych artykułów”.
6 Artykuł 1896 akapit pierwszy kodeksu cywilnego stanowi:
„Kto przyjmuje nienależne świadczenie, o ile działał w złej wierze, jest zobowiązany do zapłaty odsetek ustawowych w przypadku kapitału lub zwrotu pożytków otrzymanych bądź przyszłych, w przypadku gdy otrzymana rzecz przynosi takowe”.
7 Zgodnie z art. 1964 ust. 2 tego kodeksu w brzmieniu mającym zastosowanie w postępowaniu głównym:
„Roszczenia związane z hipoteką przedawniają się z upływem lat dwudziestu a roszczenia osobiste, które nie mają szczególnego terminu, przedawniają się z upływem lat piętnastu”.
8 Artykuł 1969 kodeksu cywilnego ma następujące brzmienie:
„Bieg terminu przedawnienia dla wszystkich rodzajów roszczeń, w przypadku braku przepisów szczególnych, które stanowią inaczej, rozpoczyna się w dniu, w którym powództwo mogło zostać wytoczone”.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
9 W dniu 29 czerwca 1999 r. powodowie w postępowaniu głównym zawarli, jako konsumenci, z Banco Santander umowę kredytu hipotecznego, która zawierała warunek zobowiązujący ich do pokrycia wszystkich kosztów wynikających z umowy (zwany dalej „warunkiem dotyczącym kosztów”).
10 W dniu 28 października 2017 r. powodowie w postępowaniu głównym wnieśli skargę o stwierdzenie nieważności warunku dotyczącego kosztów i o zwrot kwot zapłaconych na jego podstawie.
11 Sąd pierwszej instancji stwierdził nieważność warunku dotyczącego kosztów i zasądził od Banco Santander na rzecz powodów w postępowaniu głównym kwoty, które wpłacili z tytułu opłat notarialnych, wpisu do księgi wieczystej i opłat administracyjnych, a także odsetek ustawowych od tych kwot od dnia ich uiszczenia.
12 Audiencia Provincial de Barcelona (sąd okręgowy w Barcelonie, Hiszpania) częściowo uwzględnił apelację wniesioną przez Banco Santander od orzeczenia wydanego w pierwszej instancji, ponieważ sąd ten uznał wierzytelność dotyczącą kwot zapłaconych na podstawie warunku dotyczącego kosztów za przedawnioną. Sąd apelacyjny uznał bowiem, że rozpoczęciem biegu terminu przedawnienia roszczenia o zwrot tych kwot był dzień, w którym powodowie w postępowaniu głównym dokonali nienależnych płatności, to znaczy dzień zawarcia umowy kredytu hipotecznego w 1999 r., oraz że od tej chwili upłynęło ponad piętnaście lat.
13 Od tego wyroku Audiencia Provincial de Barcelona (sądu okręgowego w Barcelonie) powodowie w postępowaniu głównym wnieśli skargę kasacyjną do Tribunal Supremo (sądu najwyższego, Hiszpania), który jest sądem odsyłającym. Na poparcie swojej skargi podnoszą oni, że z orzecznictwa Trybunału wynika, iż rozpoczęcie biegu terminu przedawnienia roszczenia o zwrot kwot zapłaconych na podstawie nieuczciwego warunku nie może być ustalony na dzień zawarcia umowy zawierającej ten warunek.
14 Sąd odsyłający ma wątpliwości co do rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia roszczenia o zwrot kwot zapłaconych na podstawie nieuczciwego warunku w kontekście dyrektywy 93/13.
15 Zdaniem tego sądu dopasowanie rozpoczęcia biegu tego terminu do daty wydania orzeczenia sądowego stwierdzającego nieuczciwy charakter danego warunku umownego i stwierdzającego jego nieważność wydaje się niezgodne z zasadą pewności prawa, ponieważ w praktyce rozwiązanie to skutkowałoby tym, że powództwo o zwrot nie ulega przedawnieniu. Skoro bowiem termin przedawnienia tego roszczenia nie może, hipotetycznie, rozpocząć biegu do czasu uwzględnienia powództwa o stwierdzenie nieważności takiego warunku umownego, a to ostatnie powództwo samo w sobie nie podlega przedawnieniu na mocy prawa krajowego, zważywszy, że chodzi o bezwzględną nieważność, termin przedawnienia roszczenia o zwrot może nigdy nie rozpocząć biegu. Ponadto zasada pewności prawa mogłaby być poważnie zagrożona w przypadku roszczeń dotyczących umów, których skutki mogły wygasnąć dziesiątki lat temu.
16 W tym zakresie sąd odsyłający zastanawia się, czy początek biegu terminu przedawnienia roszczenia o zwrot nie powinien być ustalony na dzień, w którym sąd ten wydał szereg jednolitych wyroków, w których stwierdził nieuczciwy charakter warunków nakładających na konsumenta obowiązek zapłaty wszystkich kosztów związanych z umową kredytu i zdecydował o sposobie, w jaki koszty te powinny zostać podzielone po unieważnieniu takiego warunku. Możliwe byłoby również wyznaczenie tego początku na dzień wydania przez Trybunał orzeczeń dokonujących wykładni dyrektywy 93/13 w ten sposób, że dyrektywa ta nie stoi na przeszkodzie temu, by takie roszczenie o zwrot podlegało terminowi przedawnienia, o ile przestrzegana jest zasada skuteczności. Sąd ten ma jednak wątpliwości co do tego, czy przeciętny, dostatecznie uważny i racjonalny konsument jest poinformowany o orzecznictwie tego sądu lub o orzecznictwie Trybunału w tej dziedzinie.
17 W tych okolicznościach Tribunal Supremo (sąd najwyższy) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy dokonywanie wykładni art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 [dyrektywy 93/13] w ten sposób, że bieg terminu przedawnienia roszczenia restytucyjnego kwot zapłaconych na podstawie nieuczciwego warunku umownego rozpoczyna się dopiero po stwierdzeniu nieważności tego warunku prawomocnym wyrokiem, jest zgodne z zasadą pewności prawa?
2) Jeżeli taka wykładnia nie jest zgodna z zasadą pewności prawa, to czy [art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1] dyrektywy 93/13 sprzeciwiają się wykładni, zgodnie z którą za dzień rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia [roszczenia restytucyjnego kwot zapłaconych na podstawie nieuczciwego warunku umownego] uznaje się datę wydania wyroków przez Tribunal Supremo [(sąd najwyższy)], w których ustalono orzecznictwo dotyczące skutków w zakresie zwrotu [wynikających ze stwierdzenia nieważności takiego warunku] (wyroki z dnia 23 stycznia 2019 r.)?
3) Gdyby [art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1] dyrektywy 93/13 sprzeciwiały się takiej wykładni, to czy jest z nimi sprzeczna wykładnia, zgodnie z którą dniem rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia [roszczenia restytucyjnego dotyczącego kwot zapłaconych na podstawie nieuczciwego warunku umownego] jest data wydania przez [Trybunał] wyroków stwierdzających, że roszczenie restytucyjne może podlegać przedawnieniu {w szczególności [wyrok z dnia 9 lipca 2020 r., Raiffeisen Bank i BRD Groupe Société Générale (C‑698/18 i C‑699/18, EU:C:2020:537),] lub [wyrok z dnia 16 lipca 2020 r., Caixabank i Banco Bilbao Vizcaya Argentaria (C‑224/19 i C‑259/19, EU:C:2020:578)], potwierdzający poprzedni wyrok}?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
18 Na wstępie należy przypomnieć, że Trybunał orzekł już, iż art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 trzeba interpretować w ten sposób, że warunek umowny uznany za nieuczciwy należy co do zasady uznać za nigdy nieistniejący, tak by nie wywoływał on skutków wobec konsumenta. W związku z tym sądowe stwierdzenie nieuczciwego charakteru takiego warunku powinno mieć co do zasady skutek w postaci przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej konsumenta, w jakiej znajdowałby się on w braku rzeczonego warunku [wyroki: z dnia 21 grudnia 2016 r., Gutiérrez Naranjo i in., C‑154/15, C‑307/15 i C‑308/15, EU:C:2016:980, pkt 61; a także z dnia 15 czerwca 2023 r., Bank M. (Skutki uznania umowy za nieważną), C‑520/21, EU:C:2023:478, pkt 57].
19 Z powyższego wynika, że spoczywający na sądzie krajowym obowiązek odstąpienia od stosowania nieuczciwego warunku umownego nakazującego zapłatę kwot, które okazują się nienależne, pociąga za sobą co do zasady odpowiedni skutek restytucyjny w odniesieniu do tych kwot [wyroki: z dnia 21 grudnia 2016 r., Gutiérrez Naranjo i in., C‑154/15, C‑307/15 i C‑308/15, EU:C:2016:980, pkt 62; a także z dnia 15 czerwca 2023 r., Bank M. (Skutki uznania umowy za nieważną), C‑520/21, EU:C:2023:478, pkt 58].
20 W istocie bowiem brak takiego skutku restytucyjnego mógłby podważyć skutek odstraszający, jaki art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 w związku z art. 7 ust. 1 tej dyrektywy zamierza powiązać ze stwierdzeniem nieuczciwego charakteru warunków znajdujących się w umowach zawieranych z konsumentami przez przedsiębiorcę [wyroki: z dnia 21 grudnia 2016 r., Gutiérrez Naranjo i in., C‑154/15, C‑307/15 i C‑308/15, EU:C:2016:980, pkt 63; a także z dnia 15 czerwca 2023 r., Bank M. (Skutki uznania umowy za nieważną), C‑520/21, EU:C:2023:478, pkt 58].
21 Co prawda art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 wymaga, aby państwa członkowskie ustanowiły przepisy, zgodnie z którymi nieuczciwe warunki umowy nie są wiążące dla konsumentów „na mocy prawa krajowego” (wyroki: z dnia 6 października 2009 r., Asturcom Telecomunicaciones, C‑40/08, EU:C:2009:615, pkt 57; a także z dnia 21 grudnia 2016 r., Gutiérrez Naranjo i in., C‑154/15, C‑307/15 i C‑308/15, EU:C:2016:980, pkt 64).
22 Niemniej jednak ustalenie przez prawo krajowe ram prawnych ochrony zagwarantowanej konsumentom przez dyrektywę 93/13 nie może zmienić zakresu i – w związku z tym – istoty tej ochrony, podważając tym samym wzmocnienie skuteczności wspomnianej ochrony poprzez przyjęcie jednolitych zasad dotyczących nieuczciwych warunków, które to wzmocnienie było zamiarem prawodawcy Unii, co zostało wskazane w motywie dziesiątym dyrektywy 93/13 [wyroki: z dnia 21 grudnia 2016 r., Gutiérrez Naranjo i in., C‑154/15, C‑307/15 i C‑308/15, EU:C:2016:980, pkt 65; a także z dnia 15 czerwca 2023 r., Bank M. (Skutki uznania umowy za nieważną), C‑520/21, EU:C:2023:478, pkt 60].
23 W konsekwencji, o ile do państw członkowskich należy określenie za pomocą prawa krajowego warunków, w ramach których następuje stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku zawartego w umowie i w ramach których następują konkretne skutki tego stwierdzenia, o tyle jednak takie stwierdzenie powinno umożliwić przywrócenie sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej konsument znajdowałby się w braku takiego nieuczciwego warunku, uzasadniając w szczególności prawo do zwrotu korzyści nienależnie nabytych przez przedsiębiorcę, ze szkodą dla konsumenta, w oparciu o wspomniany nieuczciwy warunek [wyroki: z dnia 21 grudnia 2016 r., Gutiérrez Naranjo i in., C‑154/15, C‑307/15 i C‑308/15, EU:C:2016:980, pkt 66; a także z dnia 15 czerwca 2023 r., Bank M. (Skutki uznania umowy za nieważną), C‑520/21, EU:C:2023:478, pkt 61].
W przedmiocie pytania pierwszego
24 Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13, jak również zasadę pewności prawa należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie temu, by termin przedawnienia roszczenia restytucyjnego dotyczącego kosztów uiszczonych przez konsumenta na podstawie warunku umownego umowy zawartej z przedsiębiorcą, którego to warunku nieuczciwy charakter został stwierdzony prawomocnym orzeczeniem sądowym wydanym po zapłacie tych kosztów, rozpoczynał bieg w dniu wydania tego orzeczenia.
25 Należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem w braku stosownych uregulowań unijnych w danej dziedzinie do wewnętrznego porządku prawnego każdego państwa członkowskiego należy, zgodnie z zasadą autonomii proceduralnej, określenie zasad proceduralnych dotyczących środków prawnych mających na celu zapewnienie ochrony uprawnień podmiotów prawa wynikających z prawa Unii, pod warunkiem jednak, że nie są one mniej korzystne niż przepisy regulujące podobne sytuacje podlegające prawu wewnętrznemu (zasada równoważności) i że nie czynią one w praktyce niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym wykonywania uprawnień wynikających z prawa Unii (zasada skuteczności) (wyrok z dnia 22 kwietnia 2021 r., Profi Credit Slovakia, C‑485/19, EU:C:2021:313, pkt 52 i przytoczone tam orzecznictwo).
26 Jeśli chodzi o zasadę skuteczności, jedyną będącą przedmiotem niniejszej sprawy, to należy zauważyć, że każdy przypadek, w którym powstaje pytanie, czy krajowe przepisy proceduralne czynią niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym stosowanie prawa Unii, należy rozpatrywać z uwzględnieniem miejsca danego przepisu w całości procedury, jej przebiegu i jej cech szczególnych, przed poszczególnymi sądami krajowymi. Z tej perspektywy należy rozważyć w razie potrzeby zasady leżące u podstaw krajowego systemu sądownictwa, takie jak ochrona prawa do obrony, zasada pewności prawa i prawidłowy przebieg postępowania (wyrok z dnia 10 czerwca 2021 r., BNP Paribas Personal Finance, od C‑776/19 do C‑782/19, EU:C:2021:470, pkt 28 i przytoczone tam orzecznictwo).
27 Ponadto Trybunał wyjaśnił, że ciążący na państwach członkowskich obowiązek zapewnienia skuteczności praw, które jednostki wywodzą z prawa Unii, oznacza, w szczególności w odniesieniu do praw wynikających z dyrektywy 93/13, wymóg skutecznej ochrony sądowej, ustanowiony również w art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, który ma zastosowanie między innymi do określania zasad proceduralnych dotyczących takich powództw opartych na takich prawach (wyrok z dnia 10 czerwca 2021 r., BNP Paribas Personal Finance, od C‑776/19 do C‑782/19, EU:C:2021:470, pkt 29 i przytoczone tam orzecznictwo).
28 Co się tyczy analizy cech terminu przedawnienia takiego jak ten rozpatrywany w postępowaniu głównym, Trybunał uściślił, że analiza ta musi dotyczyć w szczególności długości tego terminu oraz zasad jego stosowania, w tym sposobu, w jaki następuje rozpoczęcie biegu przez ten termin (wyrok z dnia 10 czerwca 2021 r., BNP Paribas Personal Finance, od C‑776/19 do C‑782/19, EU:C:2021:470, pkt 30 i przytoczone tam orzecznictwo).
29 O ile Trybunał orzekł, że żądanie wniesione przez konsumenta w celu stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku znajdującego się w umowie zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą nie może podlegać jakiemukolwiek terminowi przedawnienia (wyrok z dnia 10 czerwca 2021 r., BNP Paribas Personal Finance, od C‑776/19 do C‑782/19, EU:C:2021:470, pkt 38 i przytoczone tam orzecznictwo), o tyle uściślił on, iż art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 nie stoją na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które ustanawia termin na wytoczenie powództwa mającego na celu powołanie się na skutki restytucyjne tego stwierdzenia nieważności, z zastrzeżeniem przestrzegania zasad równoważności i skuteczności (zob. podobnie wyrok z dnia 10 czerwca 2021 r., BNP Paribas Personal Finance, od C‑776/19 do C‑782/19, EU:C:2021:470, pkt 39 i przytoczone tam orzecznictwo).
30 Należy zatem uznać, że przeciwstawienie terminu przedawnienia żądaniom o charakterze restytucyjnym skierowanym przez konsumentów w celu dochodzenia praw, które wywodzą oni z dyrektywy 93/13, nie jest samo w sobie sprzeczne z zasadą skuteczności, o ile jej stosowanie nie czyni praktycznie niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym wykonywania praw przyznanych przez tę dyrektywę (wyrok z dnia 10 czerwca 2021 r., BNP Paribas Personal Finance, od C‑776/19 do C‑782/19, EU:C:2021:470, pkt 40 i przytoczone tam orzecznictwo).
31 Co się tyczy długości terminu przedawnienia, któremu podlega żądanie konsumenta przedstawione w celu uzyskania zwrotu kwot nienależnie zapłaconych na podstawie nieuczciwych warunków w rozumieniu dyrektywy 93/13, należy zauważyć, że Trybunał miał już okazję wypowiedzieć się w szczególności w wyrokach z dnia 9 lipca 2020 r., Raiffeisen Bank i BRD Groupe Société Générale (C‑698/18 i C‑699/18, EU:C:2020:537, pkt 62, 64), z dnia 16 lipca 2020 r., Caixabank i Banco Bilbao Vizcaya Argentaria (C‑224/19 i C‑259/19, EU:C:2020:578, pkt 87), z dnia 8 września 2022 r., D.B.P. i in. (Kredyt hipoteczny denominowany w walutach obcych) (od C‑80/21 do C‑82/21, EU:C:2022:646, pkt 92), w przedmiocie zgodności z zasadą skuteczności terminów przedawnienia wynoszących odpowiednio trzy, pięć i dziesięć lat, na które powołano się w celu obrony przed powództwami w zmierzających do podniesienia skutków restytucyjnych stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku umownego, przy czym terminy te, pod warunkiem że są ustalone i znane z góry, są wystarczające, aby umożliwić danemu konsumentowi przygotowanie i wniesienie skutecznego środka odwoławczego.
32 W konsekwencji należy uznać, że piętnastoletni termin przedawnienia (o ile jest on pewny i znany z góry), taki jak rozpatrywany w postępowaniu głównym, na który powołano się wobec żądania podniesionego przez konsumenta w celu uzyskania zwrotu nienależnie wypłaconych kwot na podstawie nieuczciwych warunków umownych w rozumieniu dyrektywy 93/13, nie wydaje się mieć takiego charakteru, aby czynił korzystanie z praw przyznanych przez dyrektywę 93/13 praktycznie niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym. Termin taki jest bowiem zasadniczo faktycznie wystarczający, aby umożliwić konsumentowi przygotowanie i wytoczenie skutecznego powództwa w celu dochodzenia praw wywodzonych przez niego z tej dyrektywy, w szczególności w formie roszczeń o charakterze restytucyjnym, opartych na nieuczciwym charakterze warunku umownego [zob. analogicznie wyrok z dnia 8 września 2022 r., D.B.P. i in. (Kredyt hipoteczny denominowany w walucie obcej), od C‑80/21 do C‑82/21, EU:C:2022:646, pkt 93].
33 Niemniej jednak należy uwzględnić gorszą pozycję konsumenta wobec przedsiębiorcy zarówno pod względem możliwości negocjacyjnych, jak i ze względu na stopień poinformowania, czyli sytuację, która prowadzi konsumenta do zaakceptowania warunków umowy zredagowanych wcześniej przez przedsiębiorcę bez możliwości wpłynięcia na ich treść. Podobnie należy przypomnieć, że konsumenci mogą nie wiedzieć o nieuczciwym charakterze warunku zawartego w umowie kredytu hipotecznego lub nie rozumieć zakresu swoich praw wynikających z dyrektywy 93/13 (zob. podobnie wyrok z dnia 10 czerwca 2021 r., BNP Paribas Personal Finance, od C‑776/19 do C‑782/19, EU:C:2021:470, pkt 45 i przytoczone tam orzecznictwo).
34 W tym kontekście Trybunał orzekł, że stosowanie terminu przedawnienia, który rozpoczyna bieg z chwilą zawarcia umowy, w zakresie, w jakim oznacza, że konsument może dochodzić zwrotu opłat uiszczonych na podstawie warunku umownego uznanego za nieuczciwy jedynie przez pewien okres od podpisania umowy, niezależnie od tego, czy miał lub mógł mieć, rozsądnie rzecz ujmując, świadomość nieuczciwego charakteru tego warunku, może czynić praktycznie niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym korzystanie z praw przyznanych konsumentowi przez dyrektywę 93/13, a w konsekwencji naruszać zasadę skuteczności w związku z zasadą pewności prawa (zob. podobnie wyrok z dnia 16 lipca 2020 r., Caixabank i Banco Bilbao Vizcaya Argentaria, C‑224/19 i C‑259/19, EU:C:2020:578, pkt 91; zob. także analogicznie wyrok z dnia 22 kwietnia 2021 r., Profi Credit Slovakia, C‑485/19, EU:C:2021:313, pkt 63).
35 Natomiast w okolicznościach takich jak w postępowaniu głównym w dniu, w którym orzeczenie stwierdzające nieuczciwy charakter danego warunku umownego i stwierdzające jego nieważność z tego powodu stało się prawomocne, konsument ma pewną wiedzę o nieprawidłowości tego warunku. To zatem co do zasady od tej daty konsument jest w stanie skutecznie dochodzić praw przyznanych mu przez dyrektywę 93/13 i to od tej daty może zatem rozpocząć się bieg terminu przedawnienia roszczenia o zwrot, którego głównym celem jest przywrócenie sytuacji prawnej i faktycznej konsumenta, w jakiej znajdowałby się on w braku rzeczonego warunku, jak wynika z pkt 18 i 23 niniejszego wyroku.
36 W tym momencie bowiem ze względu na to, że chodzi o orzeczenie sądowe mające powagę rzeczy osądzonej, którego adresatem jest dany konsument, ten ostatni ma możliwość zapoznania się z nieuczciwym charakterem przedmiotowego warunku i dokonania samodzielnej oceny celowości wystąpienia z powództwem restytucyjnym dotyczącym zwrotu kwot zapłaconych na podstawie tego warunku w terminie wyznaczonym przez prawo krajowe lub, jeśli przewiduje to prawo krajowe, prawomocne orzeczenie sądowe w przedmiocie nieważności nieuczciwego warunku pozwalana sądowi uwzględnić powództwo restytucyjne stanowiące jego konsekwencję.
37 Zatem termin przedawnienia rozpoczynający bieg w dniu, w którym staje się prawomocne orzeczenie stwierdzające nieuczciwy charakter warunku umownego i stwierdzające jej nieważność z tego względu, jest zgodny z zasadą skuteczności, ponieważ konsument ma możliwość poznania swoich praw przed rozpoczęciem biegu tego terminu lub przed jego upływem (zob. podobnie wyrok z dnia 10 czerwca 2021 r., BNP Paribas Personal Finance, od C‑776/19 do C‑782/19, EU:C:2021:470, pkt 46 i przytoczone tam orzecznictwo).
38 Należy jednak uściślić, że o ile – jak wynika z orzecznictwa przypomnianego w pkt 34 niniejszego wyroku – dyrektywa 93/13 stoi na przeszkodzie temu, by termin przedawnienia roszczenia o zwrot kwot zapłaconych przez konsumenta na podstawie nieuczciwego warunku umownego mógł rozpocząć bieg niezależnie od tego, czy konsument ten wiedział lub mógł racjonalnie wiedzieć o nieuczciwym charakterze tego warunku, o tyle dyrektywa ta nie stoi na przeszkodzie temu, by przedsiębiorca miał możliwość udowodnienia, że konsument wiedział lub mógł racjonalnie wiedzieć o tym fakcie przed wydaniem wyroku stwierdzającego nieważność tego warunku.
39 Wreszcie, w zakresie, w jakim sąd odsyłający zastanawia się, czy ustalenie rozpoczęcia biegu tego terminu przedawnienia na taką chwilę nie może naruszać zasady pewności prawa, ponieważ stawia przedsiębiorcę w sytuacji niepewności co do daty rozpoczęcia biegu tego terminu, należy przypomnieć, że terminy przedawnienia mają rzeczywiście na celu zagwarantowanie pewności prawa (zob. podobnie wyrok z dnia 9 lipca 2020 r., Raiffeisen Bank i BRD Groupe Société Générale, C‑698/18 i C‑699/18, EU:C:2020:537, pkt 81 i przytoczone tam orzecznictwo).
40 Jednakże, jak podkreślił w istocie rząd polski w uwagach na piśmie, poprzez wprowadzenie nieuczciwego warunku do umowy zawartej z konsumentem przedsiębiorca sam stwarza sytuację, której zakazuje i której uniknięcie ma na celu dyrektywa 93/13, korzystając ze swojej pozycji wyższości w celu jednostronnego nałożenia na konsumentów zobowiązań umownych niezgodnych z wymogami dobrej wiary nałożonymi przez tę dyrektywę i stworzenia w ten sposób znaczącej nierównowagi praw i obowiązków umownych stron ze szkodą dla konsumentów.
41 W każdym razie, jak wynika z pkt 38 niniejszego wyroku, przedsiębiorca ma możliwość udowodnienia, że konsument wiedział lub mógł racjonalnie wiedzieć o nieuczciwym charakterze danego warunku przed wydaniem wyroku stwierdzającego jego nieważność, przedstawiając konkretne dowody dotyczące jego stosunków z tym konsumentem zgodnie z mającymi zastosowanie krajowymi zasadami dowodowymi.
42 W świetle całości powyższych rozważań na pytanie pierwsze należy odpowiedzieć, że art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13, jak również zasadę pewności prawa należy interpretować w ten sposób, że nie stoją one na przeszkodzie temu, by termin przedawnienia roszczenia restytucyjnego dotyczącego kosztów uiszczonych przez konsumenta na podstawie warunku umownego umowy zawartej z przedsiębiorcą, którego nieuczciwy charakter został stwierdzony prawomocnym orzeczeniem sądowym wydanym po zapłacie tych kosztów, rozpoczynał bieg w dniu wydania tego orzeczenia, z zastrzeżeniem możliwości udowodnienia przez przedsiębiorcę, że konsument ten wiedział lub mógł racjonalnie wiedzieć o nieuczciwym charakterze tego warunku przed wydaniem wspomnianego orzeczenia.
W przedmiocie pytania drugiego
43 Poprzez pytanie drugie, analizowane w świetle informacji zawartych we wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie temu, by termin przedawnienia roszczenia restytucyjnego dotyczącego kosztów uiszczonych przez konsumenta z tytułu warunku umowy zawartej z przedsiębiorcą, którego nieuczciwy charakter został stwierdzony prawomocnym orzeczeniem sądowym wydanym po uiszczeniu tych kosztów, rozpoczynał bieg wcześniej niż w dniu, w którym krajowy sąd najwyższy wydał, w odrębnych sprawach, wyroki stwierdzające nieuczciwy charakter standardowych warunków umowy odpowiadających danemu warunkowi tej umowy.
44 Mimo że sąd odsyłający zadaje to pytanie na wypadek, gdyby ustalenie rozpoczęcia biegu tego terminu przedawnienia na dzień wydania prawomocnego orzeczenia sądowego stwierdzającego nieuczciwy charakter danego warunku umownego, które zostało uchylone z tego tytułu, było niezgodne z art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13, należy jednak udzielić na nie odpowiedzi w świetle odpowiedzi na pytanie pierwsze. Skoro bowiem przepis ten zastrzega dla przedsiębiorcy możliwość udowodnienia, że konsument wiedział lub mógł racjonalnie wiedzieć o nieuczciwym charakterze tego warunku przed wydaniem tej decyzji, należy dostarczyć sądowi odsyłającemu pewnych wskazówek interpretacyjnych w tym względzie, które wydają się użyteczne dla rozstrzygnięcia zawisłego przed nim sporu.
45 W świetle orzecznictwa przytoczonego na wstępie i w ramach odpowiedzi Trybunału na pytanie pierwsze ustalenie rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia roszczenia restytucyjnego dotyczącego kosztów zapłaconych na podstawie warunku umownego, którego nieuczciwy charakter został sądownie stwierdzony w późniejszym terminie, na dzień, w którym krajowy sąd najwyższy wydał wyroki uznające za nieuczciwe standardowe warunki odpowiadające temu warunkowi umownemu, nie może co do zasady być zgodne z zasadą skuteczności.
46 Jak wynika z orzecznictwa przypomnianego w pkt 18 i 23 niniejszego wyroku, dyrektywa 93/13 ma bowiem na celu przywrócenie sytuacji prawnej i faktycznej konsumenta, w jakiej znajdowałby się on w braku nieuczciwego warunku umownego, który to cel uzasadnia w szczególności prawo do zwrotu korzyści, jakie przedsiębiorca ze szkodą dla konsumenta nienależnie uzyskał na podstawie tego warunku.
47 Tymczasem ustalenie rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia roszczenia restytucyjnego dotyczącego kosztów zapłaconych przez konsumenta na podstawie nieuczciwego warunku umownego na dzień, w którym krajowy sąd najwyższy wydał wyrok stwierdzający nieuczciwy charakter standardowego warunku odpowiadającego klauzuli zawartej w spornej umowie, pozwoliłoby w wielu przypadkach przedsiębiorcy zachować kwoty nienależnie uzyskane ze szkodą dla rzeczonego konsumenta na podstawie nieuczciwego warunku, co byłoby niezgodne z wymogiem wynikającym z orzecznictwa przypomnianego w pkt 34 niniejszego wyroku, zgodnie z którym to wymogiem nie można ustalić tego początku biegu w oderwaniu od kwestii, czy ten sam konsument wiedział lub mógł racjonalnie wiedzieć o nieuczciwym charakterze tego ostatniego warunku stanowiącego podstawę prawa do zwrotu, i nie nakładając na przedsiębiorcę obowiązku staranności i poinformowania konsumenta, uwydatniając w ten sposób jego słabszą pozycję, którą dyrektywa 93/13 ma złagodzić.
48 Ponadto w braku po stronie przedsiębiorcy obowiązku poinformowania w tym względzie nie można zakładać, że konsument może racjonalnie wiedzieć, iż warunek zawarty w jego umowie ma zakres równoważny ze standardowym warunkiem, którego nieuczciwy charakter został stwierdzony przez krajowy sąd najwyższy.
49 Chociaż bowiem orzecznictwo sądu najwyższego państwa członkowskiego może pozwolić konsumentowi, pod warunkiem dostatecznego ogłoszenia, na zapoznanie się z nieuczciwym charakterem standardowego warunku zawartego w jego umowie z przedsiębiorcą, to nie można jednak oczekiwać od tego konsumenta, którego dyrektywa 93/13 ma chronić, mając na względzie jego słabszą pozycję w stosunku do przedsiębiorcy, iż podejmie on czynności związane z analizą prawną [zob. podobnie wyrok z dnia 13 lipca 2023 r. Banco Santander (Odniesienie do oficjalnego wskaźnika), C‑265/22, EU:C:2023:578, pkt 60].
50 Ponadto należy podkreślić w tym względzie, że takie orzecznictwo krajowe niekoniecznie pozwala ipso facto na uznanie za nieuczciwe wszystkich warunków tego rodzaju zawartych we wszystkich umowach zawartych między przedsiębiorcą a konsumentem w tym państwie członkowskim. W sytuacji gdy krajowy sąd najwyższy uznał standardowy warunek umowny za nieuczciwy, należy jeszcze co do zasady ustalić, w każdym konkretnym przypadku, w jakim zakresie warunek zawarty w umowie w szczególności jest równoznaczny z tym standardowym warunkiem i powinien, podobnie jak ten warunek, zostać uznany za nieuczciwy.
51 Zgodnie bowiem z art. 3 ust. 1 i art. 4 ust. 1 dyrektywy 93/13 badanie ewentualnie nieuczciwego charakteru warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, które wymaga ustalenia, czy warunek ten powoduje znaczącą nierównowagę praw i obowiązków stron umowy ze szkodą dla konsumenta, powinno zostać przeprowadzone w szczególności w świetle wszystkich okoliczności związanych z zawarciem umowy. Takie indywidualne badanie każdego przypadku okazuje się tym bardziej istotne, że nieuczciwy charakter warunku może wynikać z jego braku przejrzystości. Tak więc co do zasady nie można domniemywać nieuczciwego charakteru konkretnego warunku umownego, ponieważ taka kwalifikacja może zależeć od szczególnych okoliczności zawarcia każdej umowy, a w szczególności od konkretnych informacji dostarczonych przez każdego przedsiębiorcę każdemu konsumentowi.
52 Z rozważań tych wynika, że nie można wymagać od przeciętnego, dostatecznie uważnego i racjonalnego konsumenta nie tylko, by regularnie zapoznawał się on, z własnej inicjatywy, z orzeczeniami krajowego sądu najwyższego dotyczącymi standardowych warunków zawartych w umowach tego samego rodzaju co te, które mógł on zawrzeć z przedsiębiorcami, lecz również, by ustalił on na podstawie wyroku krajowego sądu najwyższego, czy warunki zawarte w konkretnej umowie są nieuczciwe.
53 Ponadto byłoby sprzeczne z dyrektywą 93/13 umożliwienie przedsiębiorcy skorzystania z bierności owego konsumenta w obliczu tej stwierdzonej przez krajowy sąd najwyższy niezgodności z prawem. W okolicznościach takich jak w postępowaniu głównym przedsiębiorca, jako instytucja bankowa, dysponuje bowiem co do zasady wyspecjalizowanym w tej dziedzinie działem prawnym, który zredagował umowę będącą przedmiotem sporu w tej sprawie i która jest w stanie śledzić rozwój orzecznictwa tego sądu i wyciągnąć z niego wnioski dotyczące umów zawartych już przez tę instytucję. Taka instytucja bankowa dysponuje również co do zasady działem obsługi klienta, który posiada wszystkie niezbędne informacje w celu łatwego skontaktowania się z danymi klientami.
54 W świetle powyższych rozważań na pytanie drugie należy odpowiedzieć, iż art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie temu, by termin przedawnienia roszczenia restytucyjnego dotyczącego kosztów uiszczonych przez konsumenta na podstawie warunku umowy zawartej z przedsiębiorcą, którego to warunku nieuczciwy charakter został stwierdzony prawomocnym orzeczeniem sądowym wydanym po uiszczeniu tych kosztów, rozpoczynał bieg wcześniej niż w dniu, w którym krajowy sąd najwyższy wydał, w odrębnych sprawach, wyroki stwierdzające nieuczciwy charakter standardowych warunków umowy odpowiadających danemu warunkowi tej umowy.
W przedmiocie pytania trzeciego
55 Poprzez pytanie trzecie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie temu, by termin przedawnienia roszczenia restytucyjnego dotyczącego kosztów uiszczonych przez konsumenta na podstawie warunku umowy zawartej z przedsiębiorcą, którego to warunku nieuczciwy charakter został stwierdzony prawomocnym orzeczeniem sądowym, rozpoczynał bieg w dniu wydania określonych wyroków Trybunału potwierdzających zasadniczo zgodność z prawem Unii terminów przedawnienia roszczeń restytucyjnych, o ile są one zgodne z zasadami równoważności i skuteczności.
56 Podobnie jak na pytanie drugie, na pytanie trzecie należy udzielić odpowiedzi twierdzącej, ponieważ punkt wyjścia zakładany w tym pytaniu jest podobny do tego, o którym mowa w pytaniu drugim.
57 Uzasadnienie przedstawione w pkt 47 i 48 niniejszego wyroku, które prowadzi do uznania, że wydanie wyroków krajowego sądu najwyższego stwierdzających nieuczciwy charakter niektórych standardowych warunków nie może samo w sobie oznaczać, że konsument wiedział lub może racjonalnie wiedzieć o nieuczciwym charakterze podobnego warunku umowy, którą zawarł z przedsiębiorcą, ma bowiem zastosowanie mutatis mutandis do orzeczeń Trybunału orzekającego w trybie prejudycjalnym w przedmiocie wykładni prawa Unii.
58 Ponadto należy zauważyć, że chociaż orzeczenia Trybunału orzekającego w trybie prejudycjalnym w przedmiocie wykładni prawa Unii korzystają z upublicznienia ułatwiającego do nich dostęp, w tym konsumentom, Trybunał nie wypowiada się w przedmiocie nieuczciwego charakteru poszczególnych warunków i systematycznie pozostawia ich ocenę sądowi krajowemu, ponieważ badanie to nie należy co do zasady do właściwości Trybunału (zob. podobnie wyrok z dnia 26 stycznia 2017 r., Banco Primus, C‑421/14, EU:C:2017:60, pkt 57 i przytoczone tam orzecznictwo).
59 Wynika z tego, że konsument, nawet jeśli postępowanie główne dotyczy go bezpośrednio, nie może wywodzić z takiego orzeczenia Trybunału żadnej pewności co do nieuczciwego charakteru warunku umownego znajdującego się w umowie zawartej z przedsiębiorcą, w związku z czym wyroków Trybunału przytoczonych przez sąd odsyłający nie można uznać za źródło informacji dla przeciętnego konsumenta co do nieuczciwego charakteru konkretnego warunku umownego.
60 W każdym razie w wyrokach z dnia 9 lipca 2020 r., Raiffeisen Bank i BRD Groupe Société Générale (C‑698/18 i C‑699/18, EU:C:2020:537), a także z dnia 16 lipca 2020 r., Caixabank i Banco Bilbao Vizcaya Argentaria (C‑224/19 i C‑259/19, EU:C:2020:578), do których konkretnie odnosi się sąd odsyłający w pytaniu trzecim, Trybunał ograniczył się do stwierdzenia, że dyrektywa 93/13 co do zasady nie stoi na przeszkodzie temu, by wniesienie powództwa mającego na celu powołanie się na skutki restytucyjne stwierdzenia nieważności nieuczciwego warunku umownego podlegało terminowi przedawnienia, o ile termin ten nie jest mniej korzystny od terminu dotyczącego podobnych środków w prawie krajowym (zasada równoważności) oraz o ile nie czyni on wykonywania praw przyznanych przez porządek prawny Unii, w szczególności przez dyrektywę 93/13, praktycznie niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym (zasada skuteczności). Ponadto w pierwszym z tych wyroków Trybunał orzekł, że dyrektywa ta stoi na przeszkodzie trzyletniemu terminowi przedawnienia, który biegnie od dnia pełnego wykonania umowy zawartej przez przedsiębiorcę z konsumentem, w sytuacji gdy domniemywa się, bez potrzeby sprawdzania, że w tym dniu konsument powinien wiedzieć o nieuczciwym charakterze danego warunku, lub gdy w przypadku podobnych powództw opartych na określonych przepisach prawa krajowego termin ten rozpoczyna bieg dopiero z chwilą ustalenia przez sąd przyczyny tych powództw.
61 W świetle powyższych rozważań na pytanie trzecie należy odpowiedzieć, iż art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie temu, by termin przedawnienia roszczenia restytucyjnego dotyczącego kosztów uiszczonych przez konsumenta na podstawie warunku umowy zawartej z przedsiębiorcą, którego to warunku nieuczciwy charakter został stwierdzony prawomocnym orzeczeniem sądowym, rozpoczynał bieg w dniu wydania określonych wyroków Trybunału potwierdzających zasadniczo zgodność z prawem Unii terminów przedawnienia roszczeń restytucyjnych, o ile są one zgodne z zasadami równoważności i skuteczności.
W przedmiocie kosztów
62 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (dziewiąta izba) orzeka, co następuje:
1) Artykuł 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, jak również zasadę pewności prawa
należy interpretować w ten sposób, że:
nie stoją one na przeszkodzie temu, by termin przedawnienia roszczenia restytucyjnego dotyczącego kosztów uiszczonych przez konsumenta na podstawie warunku umownego umowy zawartej z przedsiębiorcą, którego to warunku nieuczciwy charakter został stwierdzony prawomocnym orzeczeniem sądowym wydanym po zapłacie tych kosztów, rozpoczynał bieg w dniu wydania tego orzeczenia, z zastrzeżeniem możliwości udowodnienia przez przedsiębiorcę, że konsument ten wiedział lub mógł racjonalnie wiedzieć o nieuczciwym charakterze tego warunku przed wydaniem wspomnianego orzeczenia.
2) Artykuł 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13
należy interpretować w ten sposób, że:
stoją one na przeszkodzie temu, by termin przedawnienia roszczenia restytucyjnego dotyczącego kosztów uiszczonych przez konsumenta na podstawie warunku umowy zawartej z przedsiębiorcą, którego to warunku nieuczciwy charakter został stwierdzony prawomocnym orzeczeniem sądowym wydanym po uiszczeniu tych kosztów, rozpoczynał bieg wcześniej niż w dniu, w którym krajowy sąd najwyższy wydał, w odrębnych sprawach, wyroki stwierdzające nieuczciwy charakter standardowych warunków umowy odpowiadających danemu warunkowi tej umowy.
3) Artykuł 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13
należy interpretować w ten sposób, że:
stoją one na przeszkodzie temu, by termin przedawnienia roszczenia restytucyjnego dotyczącego kosztów uiszczonych przez konsumenta na podstawie warunku umowy zawartej z przedsiębiorcą, którego to warunku nieuczciwy charakter został stwierdzony prawomocnym orzeczeniem sądowym, rozpoczynał bieg w dniu wydania określonych wyroków Trybunału potwierdzających zasadniczo zgodność z prawem Unii terminów przedawnienia roszczeń restytucyjnych, o ile są one zgodne z zasadami równoważności i skuteczności.
Podpisy