Wydanie tymczasowe
OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
MANUELA CAMPOSA SÁNCHEZA-BORDONY
przedstawiona w dniu 8 lutego 2024 r.(1)
Sprawa C‑35/23 [Greislzel](i)
Ojciec
przeciwko
Matce
przy udziale:
dziecka L.,
kuratora wyznaczonego w niniejszej sprawie dla dziecka
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Oberlandesgericht Frankfurt am Main (wyższy sąd krajowy we Frankfurcie nad Menem, Niemcy)]
Odesłanie prejudycjalne – Rozporządzenie (WE) nr 2201/2003 – Odpowiedzialność rodzicielska – Jurysdykcja międzynarodowa sądu w przypadku uprowadzenia dziecka – Miejsce zwykłego pobytu dziecka w państwie członkowskim przed bezprawną zmianą miejsca pobytu – Bezprawne uprowadzenie do państwa członkowskiego – Postępowanie w przedmiocie powrotu z państwa członkowskiego do państwa trzeciego (Szwajcarii) – Konwencja haska z 1980 r.
1. W drodze rozporządzenia (WE) nr 2201/2003(2) prawodawca Unii określił, między innymi, które sądy posiadają jurysdykcję do rozstrzygania sporów dotyczących uprowadzeń dzieci na terytorium Unii Europejskiej.
2. Celem przepisów rozporządzenia nr 2201/2003 jest w tym zakresie, z jednej strony, zapobieganie uprowadzeniom (bezprawnemu uprowadzeniu, bądź zatrzymaniu) dzieci między państwami członkowskimi oraz, z drugiej strony, spowodowanie, by w przypadku gdy do takiego uprowadzenia dojdzie, powrót dziecka nastąpił niezwłocznie(3).
3. Trybunał Sprawiedliwości dokonał wykładni art. 10, zatytułowanego „Jurysdykcja w przypadkach uprowadzenia dziecka” rozporządzenia nr 2201/2003 w celu udzielenia odpowiedzi na różne wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym(4). W żadnym z nich nie chodziło jednak o zastosowanie tego przepisu, w przypadku gdy, jak w niniejszej sprawie, został złożony wniosek o powrót dziecka do państwa trzeciego (Szwajcarii), w którym ponadto nie posiadało ono miejsca zwykłego pobytu przed bezprawnym uprowadzeniem.
4. Trybunał Sprawiedliwości orzekł również w przedmiocie związku pomiędzy rozporządzeniem nr 2201/2003 a konwencją haską z dnia 25 października 1980 r.(5).. Jak dotąd, o ile się nie mylę, nie było potrzeby wyjaśnienia, jakie skutki może wywrzeć złożenie wniosku o powrót dziecka, na podstawie tej konwencji, na ustalenie jurysdykcji w celu rozpoznania wniosku o przyznanie prawa do pieczy złożonego na podstawie art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003.
I. Ramy prawne
A. Konwencja haska z 1980 r.
5. Preambuła stanowi, że celem tej konwencji jest ochrona dziecka na płaszczyźnie międzynarodowej przed szkodliwymi skutkami wynikającymi z bezprawnego uprowadzenia go lub zatrzymania oraz ustalenie zasad postępowania w celu zagwarantowania niezwłocznego powrotu dziecka do państwa jego stałego pobytu.
6. Artykuł 12 akapit pierwszy i drugi stanowią, co następuje:
„Jeżeli dziecko zostało bezprawnie uprowadzone lub zatrzymane w rozumieniu artykułu 3, a w chwili wpłynięcia wniosku do władzy sądowej lub administracyjnej Umawiającego się Państwa, w którym znajduje się dziecko, upłynął okres krótszy niż jeden rok od dnia uprowadzenia lub zatrzymania, zainteresowana władza zarządza niezwłoczne wydanie dziecka.
Władza sądowa lub administracyjna powinna również zarządzić wydanie dziecka, nawet po upływie jednego roku, o którym mowa w ustępie poprzedzającym, chyba że zostało ustalone, że dziecko przystosowało się już do swego nowego środowiska”.
B. Prawo Unii. Rozporządzenie nr 2201/2003
7. Motywy 12 i 17 stanowią:
„(12) Podstawy jurysdykcji w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej ustanowione w niniejszym rozporządzeniu ukształtowane są zgodnie z zasadą dobra dziecka, w szczególności według kryterium bliskości. Oznacza to, że jurysdykcja powinna należeć w pierwszej kolejności do sądów państw członkowskich zwykłego pobytu dziecka, z wyjątkiem niektórych przypadków zmiany miejsca pobytu dziecka lub w następstwie porozumienia zawartego między podmiotami odpowiedzialności rodzicielskiej.
[…]
(17) W przypadku bezprawnego uprowadzenia lub zatrzymania dziecka powinno się niezwłocznie zarządzić jego powrót; w tym celu nadal powinna mieć zastosowanie [konwencja haska z 1980 r.], którą uzupełniają przepisy niniejszego rozporządzenia, w szczególności jej art. 11. […]”.
8. Zgodnie z art. 8 („Jurysdykcja ogólna”):
„1. W sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej jurysdykcję mają sądy państwa członkowskiego, w którym w chwili wniesienia pozwu lub wniosku dziecko ma zwykły pobyt.
2. [Ustęp] 1 ma zastosowanie z zastrzeżeniem przepisów art. 9, 10 i 12”.
9. Stosownie do art. 10 („Jurysdykcja w przypadkach uprowadzenia dziecka”):
„W przypadku bezprawnego uprowadzenia lub zatrzymania dziecka jurysdykcja sądów państwa członkowskiego, w którym dziecko bezpośrednio przed bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem miało zwykły pobyt, zostaje utrzymana do chwili uzyskania przez dziecko zwykłego pobytu w innym państwie członkowskim oraz:
a) każda z osób, instytucji lub innych jednostek sprawujących pieczę nad dzieckiem przyzwoliła na uprowadzenie lub zatrzymanie,
lub
b) dziecko przebywało w tym innym państwie członkowskim przez co najmniej rok od chwili, w której osoba, instytucja lub inna jednostka sprawująca pieczę nad dzieckiem dowiedziała się lub powinna była się dowiedzieć o miejscu jego pobytu, dziecko zadomowiło się w swoim nowym otoczeniu oraz spełniony jest jeden z następujących warunków:
(i) w ciągu roku od chwili, w której sprawujący pieczę nad dzieckiem dowiedział się lub powinien był się dowiedzieć o miejscu pobytu dziecka, nie został złożony żaden pozew lub wniosek o powrót dziecka do właściwych organów państwa członkowskiego, do którego dziecko zostało uprowadzone lub w którym jest zatrzymane,
(ii) pozew lub wniosek o powrót wniesiony przez sprawującego pieczę nad dzieckiem został cofnięty, a żaden nowy wniosek nie został złożony w terminie określonym w ppkt (i),
(iii) postępowanie przed sądem w państwie członkowskim, w którym dziecko miało zwykły pobyt bezpośrednio przed bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem, zostało zakończone zgodnie z art. 11 ust. 7,
(iv) sądy państwa członkowskiego, w którym dziecko miało zwykły pobyt bezpośrednio przed bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem, wydały orzeczenie o prawie do pieczy nad dzieckiem, w którym nie zarządziły powrotu dziecka”.
10. Artykuł 11 („Powrót dziecka”) stanowi:
„1. Jeżeli osoba, instytucja lub inna jednostka sprawująca pieczę nad dzieckiem wnosi pozew lub wniosek do właściwych organów państwa członkowskiego o wydanie orzeczenia na podstawie [konwencji haskiej z 1980 r.] w celu doprowadzenia do powrotu dziecka bezprawnie uprowadzonego lub zatrzymywanego w państwie członkowskim innym niż państwo, w którym dziecko bezpośrednio przed bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem miało zwykły pobyt, stosuje się ust. 2–8.
[…]”.
II. Okoliczności faktyczne, postępowanie i pytania prejudycjalne
11. W marcu 2013 r. rodzice L. (ojciec posiadający obywatelstwo niemieckie i matka posiadająca obywatelstwo polskie) zawarli związek małżeński w Niemczech, to jest w kraju, w którym początkowo wspólnie mieszkali.
12. W czerwcu 2013 r. ojciec ze względów zawodowych przeprowadził się do Szwajcarii. L. urodziła się w dniu 12 listopada 2014 r. w Szwajcarii oraz ma obywatelstwa niemieckie i polskie.
13. Od stycznia 2015 r. do początku kwietnia 2016 r. L. mieszkała z matką w Niemczech. Ojciec regularnie odwiedzał matkę i ich wspólną córkę w Niemczech; spędzali również razem wakacje.
14. W dniu 9 kwietnia 2016 r. matka przeprowadziła się z L. do Polski. Początkowo ojciec odwiedzał L. w Polsce.
15. Od dnia 17 kwietnia 2017 r. matka odmawiała ojcu kontaktu z L. i zapisała ją, bez zgody ojca, do przedszkola w Polsce.
16. Pod koniec maja 2017 r. matka poinformowała ojca, że ona i L. pozostaną w Polsce.
17. W dniu 7 lipca 2017 r. ojciec złożył w sądach polskich, za pośrednictwem szwajcarskiego organu centralnego [Bundesamt für Justiz in Bern (urząd federalny ds. wymiaru sprawiedliwości w Bernie, Szwajcaria)] wniosek o powrót L. do Szwajcarii.
18. W dniu 8 grudnia 2017 r. Sąd Rejonowy dla Krakowa-Nowej Huty oddalił złożony przez ojca wniosek o powrót, uzasadniając swoje rozstrzygnięcie wyrażeniem przez ojca zgody na przeprowadzenie się L. z matką do Polski na czas nieokreślony oraz, ponadto, istnieniem poważnego ryzyka dla dobra L. w przypadku powrotu w rozumieniu art. 13 ust. 1 lit. b) konwencji haskiej z 1980 r.
19. Wniesione przez ojca zażalenie na to postanowienie zostało oddalone przez Sąd Okręgowy w Krakowie w dniu 17 kwietnia 2018 r.
20. W dniu 27 września 2017 r. matka zainicjowała w Polsce postępowanie o rozwód. W dniu 5 czerwca 2018 r. Sąd Okręgowy w Krakowie tymczasowo powierzył matce sprawowanie pieczy rodzicielskiej nad wspólną córką i określił zobowiązanie ojca do świadczeń alimentacyjnych.
21. W dniu 29 czerwca 2018 r. ojciec złożył wniosek o powrót L. w Bundesamt für Justiz in Bonn (urzędzie federalnym ds. wymiaru sprawiedliwości w Bonn, Niemcy) na podstawie konwencji haskiej z 1980 r. Wniosek ten został następnie przez niego wycofany.
22. W dniu 13 lipca 2018 r. ojciec wszczął przed Amtsgericht Frankfurt am Main (sądem rejonowym we Frankfurcie nad Menem, Niemcy) postępowanie, w ramach którego złożono później wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym. We wniosku złożonym w tym sądzie w dniu 13 lipca 2018 r., wniósł on:
– przede wszystkim (pkt I wniosku) o przyznanie mu wyłącznej pieczy nad L., a ewentualnie o przyznanie mu prawa do decydowania o miejscu pobytu dziecka;
– ponadto (pkt II wniosku), o zobowiązanie matki do zapewnienia powrotu L. do Szwajcarii, począwszy od dnia uprawomocnienia się postanowienia.
23. W postępowaniu tym:
– ojciec podnosi, że oboje rodzice dziecka uzgodnili w 2015 r., że będą w przyszłości mieszkać z L. w Szwajcarii. W kwietniu 2016 r. matka zdecydowała się przenieść tymczasowo do Polski. Ojciec wyraził na to zgodę, lecz wyraźnie ograniczył okres pobytu w Polsce(6);
– matka zaprzecza tym twierdzeniom. Podnosi, że ojciec wyraził zgodę na przeniesienie L. do Polski i nie ustalali oni, że będzie to przeniesienie na czas określony. Nie uzgodnili oni również (przyszłego) przeniesienia się do Szwajcarii.
24. W dniu 3 czerwca 2019 r. Amtsgericht Frankfurt am Main (sąd rejonowy we Frankfurcie nad Menem) oddalił wniosek ojca z uwagi na brak jurysdykcji międzynarodowej. Zdaniem tego sądu ojciec nie udowodnił istnienia konkretnego uzgodnienia w przedmiocie okresu pobytu w Polsce. Informacje, które przedstawił na rozprawie w dniu 9 maja 2019 r. były sprzeczne z jego wcześniejszymi twierdzeniami zawartymi w piśmie z dnia 3 sierpnia 2018 r.: wynika z niego, że w maju 2017 r. rodzice wciąż rozmawiali o długości pobytu w Polsce.
25. W dniu 8 lipca 2019 r. ojciec wniósł apelację od orzeczenia wydanego w pierwszej instancji do Oberlandesgericht Frankfurt am Main (wyższego sądu krajowego we Frankfurcie nad Menem, Niemcy). W złożonej apelacji powtórzył argumenty przedstawione w postępowaniu w pierwszej instancji oraz podniósł, że:
– jurysdykcja sądu pierwszej instancji wynika z art. 11 ust. 6 w związku z jego ust. 7 oraz z art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003. W postanowieniu z dnia 8 grudnia 2017 r. Sąd Rejonowy dla Krakowa-Nowej Huty wskazał, że miejsce pobytu L. przed przeniesieniem do Polski nie znajdowało się w Szwajcarii, lecz w Niemczech;
– w takim przypadku mają zastosowanie zasady obowiązujące w postępowaniu prowadzonym na podstawie konwencji haskiej z 1980 r. Zgodnie z tymi zasadami osoba sprzeciwiająca się powrotowi dziecka musi wykazać, że osoba sprawująca (współsprawująca) pieczę nad dzieckiem wyraziła zgodę na jego uprowadzenie lub zatrzymanie, bądź zaakceptowała to w późniejszym terminie. Matka nie przedstawiła dowodu, że ojciec wyraził zgodę na pobyt przez czas nieokreślony.
26. Ojciec złożył również wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, na co Oberlandesgericht Frankfurt am Main (wyższy sąd krajowy we Frankfurcie nad Menem, Niemcy) wyraził zgodę i przedstawił Trybunałowi Sprawiedliwości następujące pytania:
„W jakim zakresie mechanizm regulacyjny ujęty w art. 10 i art. 11 rozporządzenia [nr 2201/2003] ogranicza się do postępowań prowadzonych między państwami członkowskimi Unii Europejskiej?
A konkretnie:
1) Czy art. 10 rozporządzenia [nr 2201/2003] znajduje zastosowanie – co skutkuje utrzymaniem jurysdykcji sądów w dotychczasowym państwie pobytu – jeżeli przed uprowadzeniem dziecko miało zwykły pobyt w państwie członkowskim Unii Europejskiej (Niemczech), a postępowanie w sprawie powrotu dziecka na podstawie konwencji haskiej […] dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę toczy się między państwem członkowskim Unii Europejskiej (Polską) a państwem trzecim (Szwajcarią) i w postępowaniu tym odmówiono powrotu dziecka?
W wypadku udzielenia na pytanie pierwsze odpowiedzi twierdzącej:
2) Jakie wymogi obowiązują w odniesieniu do podniesienia okoliczności utrzymania jurysdykcji w ramach art. 10 lit. b) pkt i) rozporządzenia [nr 2201/2003]?
3) Czy art. 11 ust. 6–8 rozporządzenia [nr 2201/2003] znajdują zastosowanie również w wypadku prowadzenia postępowania w sprawie powrotu dziecka na podstawie konwencji haskiej dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę między państwem trzecim a państwem członkowskim Unii Europejskiej jako państwem schronienia, jeżeli przed uprowadzeniem dziecko miało zwykły pobyt w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej?”
III. Postępowanie przed Trybunałem Sprawiedliwości
27. Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wpłynął do sekretariatu Trybunału Sprawiedliwości w dniu 25 stycznia 2023 r.
28. Uwagi na piśmie zostały przedstawione przez rządy niemiecki i polski, jak również przez Komisję Europejską. Strony te, a także ojciec dziecka, stawiły się na rozprawie, która odbyła się w dniu 7 grudnia 2023 r.
IV. Ocena
29. Zgodnie ze wskazaniem Trybunału Sprawiedliwości skoncentruję się na drugim pytaniu prejudycjalnym, które dotyczy przesłanek, jakie muszą zostać spełnione, zgodnie z art. 10 lit. b) ppkt (i) rozporządzenia nr 2201/2003, w celu ustalenia sądu właściwego w okolicznościach takich, jak rozpatrywane w niniejszej sprawie(7).
30. Zbadam sprawę w sposób następujący:
– w pierwszej części omówię pokrótce zasady dotyczące ustalenia jurysdykcji w sprawach uprowadzenia dziecka (art. 8 i 10 rozporządzenia nr 2201/2003);
– drugą część poświęcę analizie charakterystyki wniosków o powrót uprowadzonego dziecka w zakresie, w jakim stanowią one jedną z przesłanek zachowania jurysdykcji na podstawie art. 10 lit. b) ppkt (i) rozporządzenia nr 2201/2003;
– zakończę moje rozważania wyjaśniając, jaki wpływ na postępowanie główne mogą mieć rozważania zawarte w części drugiej;
– na zakończenie odniosę się do innych, szczególnych problemów przedstawionych przez sąd odsyłający.
A. Zasady mające zastosowanie w celu ustalenia jurysdykcji międzynarodowej w sprawach o uprowadzenie dziecka
31. Zasada „jurysdykcji ogólnej”, o której mowa w art. 8 ust. 1 rozporządzenia nr 2201/2003 stanowi, że „[w] sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej jurysdykcję mają sądy państwa członkowskiego, w którym w chwili wniesienia pozwu lub wniosku dziecko ma zwykły pobyt”.
32. Ustalenie w ten sposób jurysdykcji sądu odpowiada zasadzie (geograficznej) bliskości, która ma kluczowe znaczenie dla systemu(8).
33. W drodze wyjątku od tej zasady istnieją przypadki, gdy dziecko traci miejsce zwykłego pobytu w jednym państwie członkowskim, a nabywa je w innym państwie członkowskim, lecz sądy tego ostatniego państwa nie nabywają jurysdykcji międzynarodowej. Ma to miejsce, w szczególności, w przypadku bezprawnego uprowadzenia (lub zatrzymania) dziecka.
34. Zgodnie z art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003 w sprawach dotyczących uprowadzenia dziecka jurysdykcję zachowują, co do zasady, sądy państwa członkowskiego, w którym dziecko miało miejsce zwykłego pobytu przed bezprawnym uprowadzeniem (lub zatrzymaniem). W ten sposób:
– rodzic, który uprowadził dziecko, nie czerpie korzyści z bezprawnego działania. Gdyby rodzic ten mógł złożyć wniosek o przyznanie pieczy nad dzieckiem w sądzie państwa członkowskiego nowego miejsca pobytu, odniósłby w ten sposób nieuzasadnioną korzyść(9);
– zniechęca się w rezultacie do praktyki uprowadzania dzieci za granicę, co jest podstawowym celem rozporządzenia nr 2201/2003(10).
35. Jurysdykcja międzynarodowa państwa członkowskiego, w którym dziecko miało miejsce zwykłego pobytu bezpośrednio przed bezprawnym uprowadzeniem, nie jest jednak nieograniczona.
36. Możliwe jest bowiem, od określonego momentu, przeniesienie tej jurysdykcji na sądy nowego miejsca zwykłego pobytu dziecka, o ile spełnione zostały pewne przesłanki określone w art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003.
37. Będzie tak w szczególności, w przypadku gdy osoba, której przysługuje prawo do pieczy:
– albo wyraziła zgodę na uprowadzenie dziecka [art. 10 lit. a) rozporządzenia nr 2201/2003];
– albo nie podejmowała określonych czynności(11) przez wskazany okres czasu, a dziecko następnie zadomowiło się w nowym otoczeniu [art. 10 lit. b) rozporządzenia nr 2201/2003](12). Bierność osoby sprawującej pieczę nad bezprawnie uprowadzonym dzieckiem może zatem wpłynąć na przeniesienie jurysdykcji z jednego państwa członkowskiego na drugie(13).
B. Wniosek o powrót i art. 10 lit. b) ppkt (i) rozporządzenia nr 2201/2003
38. Jak właśnie wskazałem, wniosek o powrót dziecka jest jedną z przesłanek zastosowania art. 10 lit. b) ppkt (i) rozporządzenia nr 2201/2003.
39. Zgodnie z treścią tego przepisu i pod warunkiem zajścia innych przewidzianych w nim okoliczności niezłożenie (do organów państwa członkowskiego, do którego dziecko zostało bezprawnie uprowadzone) wniosku o powrót dziecka, jeżeli miejsce pobytu dziecka jest znane (lub powinno być znane), jest czynnikiem mogącym skutkować zmianą jurysdykcji międzynarodowej.
40. Rozporządzenie nr 2201/2003 nie definiuje jednak, co należy rozumieć przez „powrót” lub „wniosek o powrót”. Nie czyni tego również konwencja haska z 1980 r., którą rozporządzenie nr 2201/2003 uzupełnia(14), ani konwencja haska z 1996 r.(15)...
1. Wniosek o powrót dziecka do państwa członkowskiego innego niż to, w którym dziecko posiadało zwykle miejsce pobytu przed uprowadzeniem
41. W świetle okoliczności niniejszej sprawy należy ustalić, czy wniosek o powrót w ścisłym znaczeniu(16), lecz w drodze którego wnosi się o powrót dziecka do państwa innego niż to, w którym posiadało ono miejsce zwykłego pobytu przed uprowadzeniem(17), wchodzi w zakres zastosowania art. 10 lit. b) ppkt (i) rozporządzenia nr 2201/2003.
42. Na pierwszy rzut oka brzmienie(18) art. 10 lit. b) ppkt (i) rozporządzenia nr 2201/2003 nie wydaje się wymagać złożenia wniosku o powrót dziecka dokładnie do państwa członkowskiego, w którym posiadało ono miejsce zwykłego pobytu bezpośrednio przed bezprawnym uprowadzeniem.
43. Jak już wskazałem, celem art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003 jest zniechęcenie do bezprawnego uprowadzania dziecka z jednego państwa członkowskiego do innego. Zawiera on zatem zasady, które pod pewnymi warunkami odmawiają przyznania jurysdykcji sądom państwa członkowskiego, w którym dziecko w następstwie bezprawnego uprowadzenia uzyskało nowe miejsce zwykłego pobytu.
44. Trybunał Sprawiedliwości, w tym samym celu, opowiedział się za restrykcyjną wykładnią warunków skutkujących przeniesieniem jurysdykcji(19). Kierując się tą samą logiką, można stwierdzić, że im bardziej elastyczna jest interpretacja przesłanek zachowania jurysdykcji w państwie członkowskim poprzedniego miejsca zwykłego pobytu dziecka, tym lepiej można bronić określonego powyżej celu(20).
45. Wynikałoby z tego, że art. 10 lit. b) ppkt (i) rozporządzenia nr 2201/2003 może obejmować wniosek o powrót dziecka, w którym chodzi o „powrót” do państwa (członkowskiego; być może nawet państwa trzeciego) innego niż państwo jego poprzedniego miejsca zwykłego pobytu.
46. Uważam jednak, że tak otwarta wykładnia art. 10 lit. b) ppkt (i) rozporządzenia nr 2201/2003, za którą opowiadają się Komisja i ojciec L., stwarza poważne trudności.
47. Określona w art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003 zasada ustalania jurysdykcji posiada charakter szczególny w odniesieniu do zasady ogólnej, o której mowa w art. 8 ust. 1. W rezultacie, „podlega ścisłej wykładni, a zatem nie dopuszcza interpretacji wykraczającej poza sytuacje wyraźnie przewidziane w […] rozporządzeniu”(21).
48. Przypominam w związku z tym, że art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003 nie tylko ustanawia jurysdykcję o charakterze wyjątkowym, lecz wskazuje również okoliczności, w których jurysdykcja ta zostaje zachowana lub, przeciwnie, przeniesiona na sądy zwykle posiadające jurysdykcję, którymi są sądy państwa członkowskiego aktualnego miejsca zwykłego pobytu dziecka.
49. Nawet jeżeli nowe miejsce zwykłego pobytu jest wynikiem bezprawnego uprowadzenia(22), sądy państwa członkowskiego, w którym dziecko już się w jakimś stopniu zakorzeniło, są w stanie lepiej ocenić środki korzystne dla jego dobra ze względu na ich bliskość geograficzną wobec środowiska dziecka(23).
50. Jak stwierdził Trybunał Sprawiedliwości, poprzez art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003 prawodawca „chciał bowiem ustanowić równowagę […] w odniesieniu do przyznania jurysdykcji […] między z jednej strony koniecznością uniemożliwienia sprawcy uprowadzenia czerpania korzyści z jego bezprawnego czynu […] a z drugiej strony celowością pozwolenia sądowi, który jest najbliżej dziecka, na rozpatrywanie powództw dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej”(24).
51. Kluczem do prawidłowego zrozumienia art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003, a tym samym zawartych w nim przesłanek, jest osiągnięcie tej równowagi.
52. Uważam, że równowaga ta zostaje zachowana większym stopniu w przypadku wniosku o powrót dziecka do państwa członkowskiego, w którym posiadało ono miejsce pobytu bezpośrednio przed bezprawnym uprowadzeniem (w tym przypadku w Niemczech), niż w przypadku wniosku o powrót, który w przypadku jego uwzględnienia doprowadziłby do przeniesienia dziecka(25) do innego państwa (Szwajcarii), to jest państwa innego niż państwo poprzedniego miejsca pobytu, a także innego niż państwo (Polska), w którym obecnie dziecko posiada miejsce pobytu.
53. W art. 10 lit. b) rozporządzenia nr 2201/2003 wyszczególniono czynności, których powinna dokonać osoba pragnąca uniknąć zmiany jurysdykcji międzynarodowej:
– w przypadku uprowadzenia powinna ona, w określonym terminie, zwrócić się do organów państwa, w którym znajduje się dziecko, o jego powrót(26);
– w przypadku orzeczenia o odmowie powrotu, wydanego na podstawie konwencji haskiej z 1980 r., powinna ona niezwłocznie złożyć wniosek o przyznanie prawa do pieczy(27) nad dzieckiem (o ile piecza ta nie została jeszcze przyznana) do organów państwa poprzedniego miejsca pobytu dziecka.
54. Uważam, że rozporządzenie nr 2201/2003, uzależniając zachowanie jurysdykcji od dokonania określonych czynności prawnych, ma na celu powiązanie odmowy udzielonej osobie posiadającej prawo do pieczy z uprowadzeniem dziecka, lecz również coś więcej.
55. W interesie dziecka opowiada się za wdrażaniem mechanizmów mających na celu jak najszybsze zakończenie sytuacji przejściowej(28), zgodnie z logiką europejskiego uregulowania w przedmiocie uprowadzenia dziecka za granicę(29). Przywrócenie status quo sprzed bezprawnego uprowadzenia jest pierwszym, zasadniczym krokiem w celu uregulowania sytuacji uprowadzonego dziecka(30). Uważam, że dla osiągniecia tego celu niezbędne jest złożenie wniosku o powrót właśnie do państwa członkowskiego, z którego zostało ono uprowadzone.
56. Domaganie się powrotu dziecka do państwa innego, niż to, w którym dziecko posiadało miejsce zwykłego pobytu przed bezprawnym uprowadzeniem, jest jednym ze sposobów sprzeciwienia się uprowadzeniu, lecz nie służy osiągnięciu celu, który właśnie opisałem. Natomiast ogranicza to przypadki, gdy jurysdykcję posiadają sądy państwa członkowskiego aktualnego miejsca zwykłego pobytu dziecka, to jest sądy najbliższe dziecku.
57. Podsumowując, sprzeciwiam się uznaniu za „wniosek o powrót”, w rozumieniu art. 10 lit. b) ppkt (i) rozporządzenia nr 2201/2003, wniosku, w którym występuje się o powrót dziecka do państwa innego niż to, w którym posiadało ono miejsce zwykłego pobytu w chwili bezprawnego uprowadzenia.
2. Wniosek o powrót i wniosek o przyznanie pieczy
58. Zgodnie z art. 10 lit. b) ppkt (i) rozporządzenia nr 2201/2003:
– złożenie wniosku o powrót jest wyraźnym warunkiem nałożonym na osobę wnioskującą o przyznanie pieczy w celu zachowania międzynarodowej jurysdykcji w państwie poprzedniego miejsca zwykłego pobytu dziecka, gdy wie ona (lub powinna była się dowiedzieć) o miejscu jego pobytu;
– nie jest możliwe złożenie do organów państwa członkowskiego, do którego dziecko zostało uprowadzone innych wniosków, niż wniosek o powrót dziecka.
59. Jak już wyjaśniłem, w celu zachowania jurysdykcji państwa członkowskiego miejsca zwykłego pobytu dziecka przed bezprawnym uprowadzeniem, art. 10 lit. b) ppkt (i) rozporządzenia nr 2201/2003 wymaga, aby wszczęte zostało postępowanie w przedmiocie powrotu dziecka do tego państwa.
60. Z tego punktu widzenia wniosek o powrót dziecka i wniosek o przyznanie pieczy, który po jej przyznaniu pociągałby za sobą powrót dziecka, mogą wydawać się równoważne.
61. Jednakże w sprawach dotyczących uprowadzenia dziecka decydujący jest czynnik czasu(31). Z tego względu dla celów art. 10 lit. b) ppkt (i) rozporządzenia nr 2201/2003 wniosek, którego jedynym celem jest szybki powrót dziecka i który z tego względu jest rozpatrywany w trybie pilnym, oraz wniosek w przedmiocie przyznania pieczy, w odniesieniu do którego rozstrzygnięcie zostanie wydane po szczegółowym zbadaniu istoty sporu w postępowaniu prowadzonym w tym przedmiocie, nie mogą być stosowane zamiennie(32).
62. Wykładnia systemowa również nie przemawia za zastąpieniem wniosku o powrót, o którym mowa w art. 10 lit. b) ppkt (i) rozporządzenia nr 2201/2003, wnioskiem o przyznanie pieczy. Treść art. 10 lit. b) ppkt (i) oraz (ii) i (iii)(33) tworzy sekwencję, w której wniosek o przyznanie pieczy jest pomyślany jako następujący po wniosku o powrót. Czytane łącznie opisują one kolejność kroków, które należy podjąć, jeżeli znane jest miejsce pobytu dziecka w sytuacji „typowej”, gdy nie złożono jeszcze wniosku o przyznanie pieczy.
63. Od tego momentu w celu zachowania jurysdykcji w państwie członkowskim, w którym dziecko posiadało miejsce zwykłego pobytu przed uprowadzeniem, konieczne jest: wszczęcie postępowania w przedmiocie jego powrotu przed organami (nowego) państwa członkowskiego, do którego zostało ono uprowadzone [ppkt (i)]; utrzymywanie roszczenia o powrót [ppkt (ii)] oraz, jeżeli wniosek o powrót zostanie oddalony(34), niezwłoczne złożenie wniosku o przyznanie pieczy w państwie członkowskim pochodzenia uprowadzonego dziecka [ppkt (iii)].
64. Uważam zatem, że w celu zachowania jurysdykcji państwa członkowskiego, w którym dziecko posiadało miejsce pobytu i z którego zostało ono bezprawnie uprowadzone, osoba, która ubiega się o przyznanie pieczy (która wie lub powinna wiedzieć, gdzie znajduje się dziecko) musi złożyć wniosek o jego niezwłoczny powrót. Począwszy od momentu, gdy miejsce pobytu dziecka stało się znane(35), nie ma już wyboru między wytoczeniem powództwa co do istoty sprawy a złożeniem wniosku o natychmiastowy powrót dziecka(36). Jeśli osoba ta nie złoży wniosku o powrót lub złoży go po upływie wskazanego terminu, jurysdykcja dla celów rozstrzygnięcia w przedmiocie pieczy nad dzieckiem przechodzi na organy państwa członkowskiego, w którym dziecko posiada miejsce zwykłego pobytu(37).
C. Zastosowanie tych kryteriów w postępowaniu głównym
65. Sąd odsyłający sformułował swoje drugie pytanie prejudycjalne w oparciu o dwie przesłanki:
– z jednej strony nie wydaje się mieć dla niego znaczenia, dla celów art. 10 lit. b) ppkt (i) rozporządzenia nr 2201/2003, okoliczność, że przed sądami polskimi został złożony wniosek o powrót, który był rozpatrywany na podstawie konwencji haskiej z 1980 r.;
– z drugiej strony uznaje on wniosek o przyznanie pieczy nad L., złożony przed sądami niemieckimi, za wniosek o powrót w rozumieniu tego samego artykułu.
66. W celu udzielenia użytecznej odpowiedzi na to pytanie prejudycjalne należy ocenić prawidłowość wskazanych przesłanek.
1. Wniosek o powrót L. do Szwajcarii
67. Z postanowienia odsyłającego wynika, że wniosek o powrót(38) L. do Szwajcarii, złożony przez jej ojca w dniu 7 lipca 2017 r. przed sądami polskimi, nie ma dla sądu odsyłającego znaczenia dla celów zachowania jurysdykcji w Niemczech w oparciu o art. 10 lit. b) ppkt (i) rozporządzenia nr 2201/2003.
68. W swoich uwagach Komisja przedstawiła inny punkt widzenia: wniosek o powrót do Szwajcarii miałby znaczenie, ponieważ ojciec L. „nie pozostawił sytuacji bez zmian”, lecz podjął starania o powrót dziecka(39).
69. Ze względów przedstawionych w pkt 41 i następnych niniejszej opinii uważam, że stanowisko sądu odsyłającego jest zasadniczo prawidłowe. W okolicznościach, o których mowa w art. 10 lit. b) rozporządzenia nr 2201/2003, zachowanie jurysdykcji sądów niemieckich, jako sądów państwa członkowskiego miejsca zwykłego pobytu dziecka przed uprowadzeniem, wymagałoby złożenia wniosku o powrót do tego państwa.
2. Wniosek o przyznanie pieczy złożony przed sądami niemieckimi
70. W celu ustalenia, czy (nadal) posiadają jurysdykcję sądy państwa członkowskiego (Niemiec), w którym L. posiadała miejsce zwykłego pobytu przed bezprawnym uprowadzeniem, sąd odsyłający zwrócił się z pytaniem, czy wniosek o przyznanie pieczy został złożony przez ojca w sądach niemieckich w terminie jednego roku, o którym mowa w art. 10 lit. b) ppkt (i) rozporządzenia nr 2201/2003.
71. Wnioskuję zatem, że sąd odsyłający traktuje wniosek dotyczący pieczy nad L. jako „wniosek o powrót” w rozumieniu art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003. W ten sposób może on przezwyciężyć przeszkodę w postaci braku wniosku o powrót, w jego właściwym znaczeniu, wymaganego na podstawie tego przepisu w celu zachowania jurysdykcji w państwie członkowskim pochodzenia, jeżeli znane jest miejsce pobytu dziecka w państwie, do którego zostało ono uprowadzone.
72. Ze względów, które przedstawiłem w pkt 58 i następnych niniejszej opinii, nie uważam, aby takie założenie było prawidłowe. Nie wydaje mi się również, by uzasadniała je twierdząca odpowiedź na pierwsze pytanie prejudycjalne, jak sugeruje w sposób dorozumiany sąd odsyłający.
73. Z jednej strony zastosowanie art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003 (w celu przyznania jurysdykcji międzynarodowej określonym sądom w przypadku bezprawnego uprowadzenia dziecka) nie jest uzależnione od stosowania art. 11 tego rozporządzenia(40), a z drugiej strony możliwe jest odwołanie się do takiej wyjątkowej jurysdykcji w każdej chwili, niezależnie od wszelkich prób doprowadzenia do powrotu dziecka.
D. Inne przesłanki zawarte w art. 10 lit. b) ppkt (i) rozporządzenia nr 2201/2003
74. Sąd odsyłający przedstawił dwa pytania, na które należałoby udzielić odpowiedzi, gdyby przyjąć, wbrew mojemu stanowisku, że złożony w Niemczech wniosek o przyznanie pieczy jest równoważny wnioskowi o powrót, o którym mowa w art. 10 lit. b) ppkt (i) rozporządzenia nr 2201/2003.
75. Pytanie pierwsze dotyczy terminu, w ciągu którego osoba posiadająca prawo do pieczy nad dzieckiem może złożyć wniosek o natychmiastowy powrót dziecka, w sytuacji gdy zna ona (lub powinna znać) miejsce pobytu dziecka.
76. Wątpliwości wydają się wynikać z rozbieżności pomiędzy opisem okoliczności faktycznych przedstawionym przez ojca L., gdy starał się on o powrót dziecka za pośrednictwem władz szwajcarskich, a opisem, który przedstawił w Niemczech w celu uzasadnienia stanowiska, że sądy tego kraju posiadają jurysdykcję w sprawie pieczy nad dzieckiem:
– w postępowaniu w przedmiocie powrotu ojciec wskazał jako datę bezprawnego uprowadzenia L. dzień 24 maja 2017 r., to jest dzień, w którym zaczęła ona uczęszczać do przedszkola w Polsce;
– w postępowaniu w przedmiocie pieczy ojciec powołał się na uzgodnienia dokonane z matką L., zgodnie z którymi dziecko miało zacząć uczęszczać do przedszkola w Szwajcarii począwszy od listopada 2017 r.
77. W zależności od tego, która data zostanie przyjęta, roczny termin, o którym mowa w art. 10 lit. b) ppkt (i) rozporządzenia nr 2201/2003, upłynąłby lub nie w chwili złożenia przez ojca L. w Niemczech wniosku o przyznanie pieczy (13 lipca 2018 r.). Sąd odsyłający zwrócił się z pytaniem, czy oświadczenia ojca złożone w postępowaniu w przedmiocie pieczy nad dzieckiem, odmienne od oświadczeń złożonych w postępowaniu w przedmiocie powrotu dziecka na podstawie konwencji haskiej z 1980 r., są dopuszczalne.
78. Drugie pytanie dotyczy udowodnienia okoliczności faktycznych (w szczególności ewentualnych uzgodnień rodziców w zakresie pobytu dziecka w Polsce po upływie pewnego okresu) mających wpływ na ustalenie jurysdykcji międzynarodowej sądów. Zdaniem ojca ciężar dowodu w tym zakresie spoczywa na matce L., zgodnie z art. 13 konwencji haskiej z 1980 r.(41), który miałby również zastosowanie na gruncie art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003.
79. Moim zdaniem wątpliwości sądu odsyłającego można rozstrzygnąć, biorąc pod uwagę, że ze względu na swoją istotę i cel postępowanie w przedmiocie powrotu dziecka i postępowanie w przedmiocie pieczy nad dzieckiem bezprawnie uprowadzonym, aczkolwiek powiązane, są autonomiczne.
80. W przypadku rozporządzenia nr 2201/2003 związek pomiędzy tymi dwoma postępowaniami jest rozpatrywany w szczególności w dwóch przepisach: w art 11 dotyczącym „powrotu dziecka” oraz w art. 42 zawartym w sekcji poświęconej „wykonalności określonych orzeczeń dotyczących prawa do osobistej styczności z dzieckiem oraz określonych orzeczeń, w których zarządzono powrót dziecka”. Żaden z tych dwóch przepisów nie łączy omawianych postępowań w sposób sugerowany przez sąd odsyłający.
81. W przypadku art. 11 rozporządzenia nr 2201/2003 jego treść dotyczy wniosku (złożonego przez osobę posiadającą prawo do pieczy) do właściwych organów państwa członkowskiego o wydanie przez nie orzeczenia na podstawie konwencji haskiej z 1980 r. „w celu doprowadzenia do powrotu dziecka bezprawnie uprowadzonego lub zatrzymywanego w państwie członkowskim innym niż państwo, w którym dziecko bezpośrednio przed bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem miało zwykły pobyt”.
82. Artykuł 11 ust. 6 rozporządzenia nr 2201/2003 przewiduje bowiem jedynie mechanizm komunikacji między sądami, zgodnie z którym sąd, który na podstawie art. 13 konwencji haskiej z 1980 r. wydał orzeczenie o odmowie powrotu, przekazuje kopię tego orzeczenia właściwemu sądowi (lub organowi centralnemu) państwa członkowskiego, w którym dziecko posiadało miejsce zwykłego pobytu bezpośrednio przed bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem.
83. Z kolei zgodnie z art. 42 ust. 2 lit. c) rozporządzenia nr 2201/2003, w przypadku gdy powrót dziecka następuje po wydaniu orzeczenia sądowego nakazującego jego powrót na podstawie art. 11 ust. 8, należy podjąć określone kroki i spełnić określone warunki, aby orzeczenie to mogło zostać objęte systemem wykonywania przewidzianym w sekcji 4 rozdziału III rozporządzenia nr 2201/2003.
84. Żaden z przepisów rozporządzenia nr 2201/2003 nie wskazuje, że dla celów wszczęcia postępowania w przedmiocie odpowiedzialności rodzicielskiej osoba posiadająca prawo do pieczy lub sąd, przed którym wytoczono powództwo, jest w każdym razie związany opisem okoliczności faktycznych przedstawionym przez tę osobę w odniesieniu do wcześniejszego wniosku o powrót dziecka(42).
85. Rozporządzenie nr 2201/2003 nie wymaga również, aby zasady dotyczące udowodnienia okoliczności mających wpływ na ustalenie jurysdykcji, zgodnie z art. 10 tego rozporządzenia, były takie same, jak zasady zawarte w konwencji haskiej z 1980 r., które mają zastosowanie przy orzekaniu w przedmiocie powrotu dziecka(43).
86. Trybunał Sprawiedliwości wskazał, że orzeczenie wydane w toku postępowania prowadzonego na podstawie konwencji haskiej z 1980 r. nie wpływa na zasadność przyznania prawa do pieczy, ani tym samym na orzeczenie, które może zostać wydane przez organ właściwy w tej sprawie(44).
87. Trybunał Sprawiedliwości przypomniał również, że ze względu na szybki charakter postępowania w przedmiocie powrotu, złożony w tym celu wniosek „powinien […] opierać się na okolicznościach, które szybko i łatwo można sprawdzić” oraz odniósł się, w szczególności, do daty, począwszy od której uprowadzenie jest bezprawne, jako jednego z elementów, których udowodnienie może być trudne, a nawet niemożliwe(45).
88. W świetle powyższych uwag uważam zatem, że:
– rozporządzenie nr 2201/2003 nie zawiera żadnych zasad, które pozwalałyby sądowi krajowemu (który ma rozstrzygnąć, czy posiada jurysdykcję do rozpoznania wniosku o przyznanie pieczy nad dzieckiem) na określenie zakresu, w jakim jest on związany wcześniejszymi stanowiskami stron przedstawionymi w toku innego postępowania, przedmiotem którego jest wniosek o powrót dziecka(46);
– wobec braku w przepisach prawa Unii zasad dotyczących ciężaru dowodu okoliczności, które zgodnie z art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003 stanowią podstawę ustalenia jurysdykcji międzynarodowej sądów danego państwa członkowskiego, zasady te określa porządek prawny każdego państwa członkowskiego z poszanowaniem zasad równoważności i skuteczności oraz skuteczności rozporządzenia nr 2201/2003.
V. Wnioski
89. W świetle powyższego proponuję Trybunałowi Sprawiedliwości, aby na drugie pytanie prejudycjalne przedstawione przez Oberlandesgericht Frankfurt am Main (wyższy sąd krajowy we Frankfurcie nad Menem, Niemcy) odpowiedział następująco:
„Artykuł 10 lit. b) ppkt (i) rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000
należy interpretować w ten sposób, że:
złożony na podstawie Konwencji haskiej z 1980 r. dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę wniosek w przedmiocie powrotu dziecka do państwa, które nie jest państwem jego miejsca zwykłego pobytu przed uprowadzeniem, nie może zostać uznany za „wniosek o powrót” w rozumieniu art. 10 lit. b) ppkt (i) rozporządzenia nr 2201/2003;
jeżeli miejsce pobytu dziecka jest znane (lub powinno być znane), jurysdykcja międzynarodowa sądów państwa członkowskiego, w którym dziecko posiadało miejsce zwykłego pobytu bezpośrednio przed bezprawnym uprowadzeniem, ustaje, jeżeli przy spełnieniu wszystkich pozostałych przesłanek określonych w art. 10 lit. b) ppkt (i) rozporządzenia nr 2201/2003 osoba, której przysługuje prawo do pieczy, wniesie do tych sądów powództwo o przyznanie pieczy, a nie wniosek o powrót do sądów państwa członkowskiego, do którego dziecko zostało uprowadzone;
twierdzenia dotyczące okoliczności faktycznych przedstawione w postępowaniu w przedmiocie powrotu dziecka, wszczętym na podstawie konwencji haskiej z 1980 r., niekoniecznie wiążą sąd, który ma orzec, czy sąd państwa członkowskiego posiada jurysdykcję do wydania rozstrzygnięcia w późniejszym postępowaniu w przedmiocie pieczy nad dzieckiem;
określona w art. 13 konwencji haskiej z 1980 r. zasada dotycząca ciężaru dowodu nie ma zastosowania do okoliczności faktycznych przedstawionych jako podstawa jurysdykcji międzynarodowej w odniesieniu do wniosku o przyznanie pieczy”.