Sprawa T‑471/11
Éditions Odile Jacob SAS
przeciwko
Komisji Europejskiej
Konkurencja – Koncentracje – Rynek księgarski – Decyzja uznająca koncentrację za zgodną ze wspólnym rynkiem pod warunkiem odsprzedaży aktywów – Decyzja o zatwierdzeniu nabywcy zbywanych aktywów – Decyzja wydana w następstwie stwierdzenia przez Sąd nieważności początkowej decyzji dotyczącej tego samego postępowania – Interes prawny – Naruszenie art. 266 TFUE – Naruszenie zobowiązań wynikających z decyzji o warunkowym zatwierdzeniu – Rozróżnienie warunków i obowiązków – Zasada niedziałania wstecz – Ocena kandydatury nabywcy – Niezależność nabywcy względem zbywcy – Nadużycie władzy – Obowiązek uzasadnienia
Streszczenie – wyrok Sądu (druga izba) z dnia 5 września 2014 r.
1. Postępowanie sądowe – Interwencja – Zarzut niedopuszczalności niepodniesiony przez stronę pozwaną – Niedopuszczalność
(statut Trybunału Sprawiedliwości, art. 40 akapit czwarty, art. 53; regulamin postępowania przed Sądem, art. 116 § 3)
2. Postępowanie sądowe – Interwencja – Zarzuty odmienne od tych podniesionych przez popieraną stronę – Niedopuszczalność
(statut Trybunału Sprawiedliwości, art. 40 akapit czwarty, art. 53; regulamin postępowania przed Sądem, art. 116 § 3)
3. Skarga o stwierdzenie nieważności – Osoby fizyczne lub prawne – Interes prawny – Konieczność posiadania istniejącego i aktualnego interesu prawnego – Interes odnoszący się do okoliczności przyszłej, lecz pewnej – Dopuszczalność
(art. 263 akapit czwarty TFUE)
4. Skarga o stwierdzenie nieważności – Osoby fizyczne lub prawne – Interes prawny – Skarga adresata wyroku sądu Unii na akt instytucji wydany w wykonaniu tego wyroku – Dopuszczalność – Podstawa ewentualnej skargi o odszkodowanie
(art. 263 akapit czwarty TFUE)
5. Postępowanie sądowe – Zarzuty – Klasyfikacja prawna zarzutu odmienna od tej, jakiej dokonano w innym sporze – Dopuszczalność
(art. 263 akapit czwarty TFUE; Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 47)
6. Skarga o stwierdzenie nieważności – Wyrok stwierdzający nieważność – Zakres – Powaga rzeczy osądzonej ze skutkiem ex tunc i erga omnes – Zakres – Uwzględnienie zarówno uzasadnienia, jak i sentencji wyroku – Kwestia prawna stanowiąca obiter dictum wykraczające poza granice sporu wniesionego przed sąd Unii – Wyłączenie – Skutki wyroku stwierdzającego nieważność – Obowiązek instytucji, która wydała akt, cofnięcia się do dnia wydania aktu, którego nieważność została stwierdzona, i uwzględnienia obowiązujących wówczas przepisów
(art. 264 TFUE, 266 TFUE)
7. Skarga o stwierdzenie nieważności – Wyrok stwierdzający nieważność – Środki zapewniające wykonanie wyroku – Odmowa wydania przepisów wykraczających poza akt będący zastąpieniem aktu, którego nieważność została stwierdzona – Zakwestionowanie dotyczące zakresu obowiązku wykonania – Tryb postępowania – Skarga na bezczynność – Zakwestionowanie zgodności z prawem aktu będącego zastąpieniem aktu, którego nieważność została stwierdzona – Tryb postępowania – Skarga o stwierdzenie nieważności
(art. 263 TFUE, 265 TFUE, 266 TFUE)
8. Konkurencja – Koncentracje – Badanie przez Komisję – Rozróżnienie warunków i obowiązków nałożonych na przedsiębiorstwa w ramach procedury warunkowego zatwierdzenia koncentracji – Skutki
[rozporządzenie Rady nr 4064/89, art. 8 ust. 2, art. 8 ust. 5 lit. b), art. 14 ust. 2 lit. b), c); komunikat Komisji 2001/C 68/03, pkt 12]
9. Prawo Unii Europejskiej – Zasady – Ochrona uzasadnionych oczekiwań – Pewność prawa – Odmowa udzielenia ochrony podmiotom, które dopuściły się naruszeń obowiązujących przepisów prawa – Pierwszeństwo zasady legalności nad zasadami pewności prawa i uzasadnionych oczekiwań oparte na konieczności zachowania równego traktowania
10. Akty instytucji – Stosowanie w czasie – Brak mocy wstecznej – Wyjątki – Przesłanki – Osiągnięcie celu interesu ogólnego i poszanowanie zasady uzasadnionych oczekiwań – Stwierdzenie nieważności decyzji o zatwierdzeniu nabywcy odsprzedawanych aktywów w kontekście koncentracji ze względu na brak niezależności pełnomocnika – Wydanie z mocą wsteczną decyzji mającej na celu zaradzenie początkowej niezgodności z prawem – Dopuszczalność
11. Skarga o stwierdzenie nieważności – Wyrok oddalający skargę o stwierdzenie nieważności – Skutki – Względna powaga rzeczy osądzonej – Podtrzymanie domniemania zgodności z prawem zaskarżonego aktu – Niedopuszczalność nowej skargi, która ma ten sam przedmiot, dotyczy tych samych stron i jest oparta na tej samej podstawie
(art. 256 ust. 1 TFUE)
12. Skarga o stwierdzenie nieważności – Wyrok stwierdzający nieważność – Skutki – Obowiązek podjęcia działań zapewniających wykonanie wyroku – Stwierdzenie nieważności decyzji o zatwierdzeniu nabywcy odsprzedawanych aktywów w kontekście koncentracji – Decyzja oparta niekoniecznie na tym samym uzasadnieniu co uzasadnienie zawarte w akcie, którego nieważność została stwierdzona – Uwzględnienie danych dotyczących okresu późniejszego w stosunku do daty wydania aktu, którego nieważność została stwierdzona – Dopuszczalność
(art. 266 TFUE)
13. Konkurencja – Koncentracje – Badanie przez Komisję – Ocena natury ekonomicznej – Uprawnienia dyskrecjonalne w zakresie oceny – Kontrola sądowa – Granice
(rozporządzenie Rady nr 4064/89, art. 2)
14. Konkurencja – Koncentracje – Badanie przez Komisję – Zobowiązania danych przedsiębiorstw mogące spowodować uznanie zgłoszonej transakcji za zgodną z rynkiem wewnętrznym – Zobowiązanie do odsprzedaży aktywów – Kryteria wyboru nabywcy – Możliwość wybrania przez Komisję nabywcy, który w największym stopniu byłby w stanie zapewnić konkurencję doskonałą na rynku – Brak – Odsprzedaż aktywów nabywcy niemającemu doświadczenia w danym sektorze – Dopuszczalność – Przesłanki – Kontrola sądowa – Granice
[rozporządzenie Rady nr 4064/89, art. 2 ust. 1 lit. a), art. 2 ust. 2, 3; komunikat Komisji 2001/C 68/03, pkt 49]
15. Konkurencja – Koncentracje – Badanie przez Komisję – Zobowiązania danych przedsiębiorstw mogące spowodować uznanie zgłoszonej transakcji za zgodną z rynkiem wewnętrznym – Zobowiązanie do odsprzedaży aktywów – Kryteria wyboru nabywcy – Aktualny lub potencjalny konkurent – Niezależność nabywcy od zbywcy – Ta sama osoba zasiadająca w niektórych organach zbywcy i nabywcy – Dopuszczalność – Przesłanki
[rozporządzenie Rady nr 4064/89, art. 2 ust. 1 lit. a), art. 2 ust. 2, 3; komunikat Komisji 2001/C 68/03, pkt 49]
16. Akty instytucji – Uzasadnienie – Obowiązek – Zakres – Decyzja o zastosowaniu reguł w dziedzinie koncentracji przedsiębiorstw – Decyzja zezwalająca na koncentrację – Uzasadnienie uzupełniające wystarczające już samo w sobie
(art. 296 TFUE)
1. Zobacz tekst orzeczenia.
(por. pkt 36)
2. Zobacz tekst orzeczenia.
(por. pkt 36, 37)
3. Zobacz tekst orzeczenia.
(por. pkt 39)
4. Adresaci wyroku sądu Unii stwierdzającego nieważność aktu instytucji mają interes prawny w ramach sporu dotyczącego wykonania tego wyroku przez daną instytucję, nawet jeżeli zaskarżony akt wywołał już swoje skutki. Jedyna okoliczność, że skarżąca nie dysponowała, nawet w przypadku stwierdzenia nieważności zaskarżonej decyzji, żadnymi środkami pozwalającymi na nabycie aktywów, które zostały zbyte innemu przedsiębiorstwu, a transakcja ta została zatwierdzona decyzją, której nieważność została stwierdzona, nie może podważyć tej zasady. W istocie, ponieważ przyjęcie decyzji stanowi sposób, w jaki Komisja wykonywała wyrok, skarżący ma interes prawny we wniesieniu skargi przeciwko zaskarżonej decyzji ze względu na sam fakt, że występował w charakterze strony w sprawie, która zakończyła się tym wyrokiem.
Ponadto spółka znajdująca się na zamkniętej liście pięciu potencjalnych nabywców aktywów, które miały zostać sprzedane w ramach koncentracji, ma uzasadniony interes prawny w stwierdzeniu nieważności decyzji Komisji zatwierdzającej inną z tych pięciu spółek, ponieważ taka decyzja w sposób nieunikniony wpływa na sytuację handlową owej spółki, niezależnie od odpowiedzi na pytanie, czy w przypadku stwierdzenia nieważności zaskarżonej decyzji spółka ta mogłaby zostać zatwierdzona jako nabywca przedmiotowych aktywów.
Ponadto skarżący ma interes prawny w żądaniu stwierdzenia nieważności aktu, który jego bezpośrednio dotyczy, w celu uzyskania stwierdzenia przez sąd Unii popełnionego wobec niego naruszenia prawa, ponieważ stwierdzenie takie może służyć za podstawę ewentualnej skargi odszkodowawczej mającej na celu naprawienie we właściwy sposób szkody wyrządzonej zaskarżonym aktem.
(por. pkt 40, 41, 43, 44)
5. Żaden przepis statutu Trybunału Sprawiedliwości ani regulaminu postępowania nie zabrania stronie dokonania klasyfikacji prawnej zarzutu odmiennej od tej, jakiej dokonała ona w innym sporze. W istocie prawo do wniesienia skargi do Sądu przysługujące osobom fizycznym lub prawnym na podstawie art. 263 akapit czwarty TFUE nie może zostać ograniczone w braku wyraźnie przewidzianej w tym celu podstawy prawnej bez naruszenia podstawowych zasad zgodności z prawem i poszanowania prawa do obrony, a także prawa do skutecznego środka prawnego i do dostępu do bezstronnego sądu zapewnionego w art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej.
Jeżeli strony określają przedmiot sporu, który nie może zostać zmieniony przez sędziego, to do tego ostatniego należy jednak dokonanie interpretacji zarzutów raczej ze względu na ich istotę niż kwalifikację, a w konsekwencji – przystąpienie do oceny zarzutów i argumentów przedstawionych w skardze.
Paremia non concedit venire contra factum proprium ma w prawie Unii jedynie na celu uniemożliwienie stronie zaprzeczenia przed sądem rozpatrującym odwołanie okolicznościom faktycznym lub proceduralnym, które strona uznała w pierwszej instancji i które znajdują się w protokole rozprawy w tej instancji.
(por. pkt 50–52)
6. Wyroki stwierdzające nieważność wydane przez sądy Unii, gdy tylko staną się prawomocne, nabierają bezwzględnej powagi rzeczy osądzonej. Wspomniana bezwzględna powaga rzeczy osądzonej nie tylko obejmuje sentencję orzeczeń sądowych w sprawie stwierdzenia nieważności, lecz także rozciąga się na uzasadnienie danego orzeczenia, które stanowi niezbędne wsparcie sentencji i którego nie można od niej oddzielić.
Powaga rzeczy osądzonej wyroku obejmuje jednak jedynie okoliczności faktyczne i prawne, które w rzeczywistości i w konieczny sposób zostały rozstrzygnięte. Ponadto obiter dictum znajdujące się w wyroku stwierdzającym nieważność nie nabiera bezwzględnej powagi rzeczy osądzonej. Tym samym art. 266 TFUE zobowiązuje instytucję będącą autorem aktu, którego nieważność stwierdzono, jedynie w takim stopniu, w jakim jest to konieczne do zapewnienia wykonania wyroku stwierdzającego nieważność.
Procedura mająca na celu zastąpienie aktu, którego nieważność stwierdzono, musi zostać podjęta na nowo właśnie w tym miejscu, w którym wystąpiła stwierdzona niezgodność z prawem. Stwierdzenie nieważności aktu kończącego postępowanie administracyjne złożone z różnych etapów nie musi oznaczać stwierdzenia nieważności całego postępowania poprzedzającego przyjęcie zaskarżonego aktu, niezależnie od materialnych lub proceduralnych podstaw wydania wyroku stwierdzającego nieważność. Tym samym instytucja, która wydała akt, musi cofnąć się do dnia, w którym przyjęła zaskarżony akt, aby przyjąć akt zastępujący zgodnie z obowiązującymi w tamtym okresie przepisami oraz istotnymi wówczas okolicznościami faktycznymi. W nowej decyzji instytucja ta może jednakże wskazać uzasadnienie inne niż to, na którym oparła swoją pierwszą decyzję. Ponadto owa instytucja nie jest zobowiązana do ponownego orzekania w tych kwestiach pierwszej decyzji, które nie zostały zakwestionowane przez wyrok stwierdzający nieważność.
(por. pkt 56–59, 63, 66, 67, 125)
7. Zobacz tekst orzeczenia.
(por. pkt 71)
8. Rozporządzenie nr 4064/89 w sprawie kontroli koncentracji przedsiębiorstw i komunikat Komisji w sprawie środków zaradczych dopuszczalnych na mocy rozporządzenia nr 4064/89 i rozporządzenia nr 447/98 ustanawiają rozróżnienie warunków i obowiązków nałożonych na spółki w ramach procedury warunkowego zatwierdzenia koncentracji z zastrzeżeniem zobowiązań. Jeżeli dane przedsiębiorstwa nie wywiązują się z obowiązku zastrzeżonego w decyzji Komisji, to Komisja może odwołać tę decyzję i nałożyć na te przedsiębiorstwa grzywnę. Z kolei w odniesieniu do naruszenia warunków rozporządzenie nr 4089/89 nie przewiduje wyraźnie określonych skutków.
W tych okolicznościach, po pierwsze, jeżeli strona naruszy warunek będący środkiem strukturalnym, bez którego koncentracja nie mogłaby zostać zatwierdzona, to decyzja uznająca koncentrację za zgodną ze wspólnym rynkiem staje się nieważna. Po drugie, w przypadku niespełnienia obowiązku zastrzeżonego w decyzji uznającej zgodność koncentracji ze wspólnym rynkiem, Komisja może odwołać tę decyzję i nałożyć grzywnę na przedsiębiorstwo, które naruszyło taki obowiązek, jednak nie jest zobowiązana do podjęcia takich środków.
(por. pkt 73, 76, 77, 80, 83)
9. Zobacz tekst orzeczenia.
(por. pkt 92–94)
10. Zasada pewności prawa, która jest zasadą ogólną prawa Unii, sprzeciwia się co do zasady temu, aby termin początkowy obowiązywania aktu był oznaczony na dzień poprzedzający jego publikację. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem w drodze wyjątku dopuszcza się odstępstwo od tej reguły, jeżeli wymaga tego zamierzony cel i odbywa się to z należytym poszanowaniem uzasadnionych oczekiwań zainteresowanych osób. Stwierdzenie to nie opiera się na rozróżnieniu decyzji indywidualnych i aktów regulacyjnych.
Poszanowanie przez organ administracji zgodności z prawem i powagi rzeczy osądzonej stanowi taki cel interesu ogólnego. Spełnia zatem taki cel decyzja Komisji dążąca do wypełnienia luki prawnej powstałej w wyniku stwierdzenia przez sąd Unii nieważności pierwszej decyzji Komisji zatwierdzającej nabywcę aktywów zbywanych zgodnie ze zobowiązaniami zaciągniętymi w związku z decyzją zezwalającą na przeprowadzenie koncentracji przedsiębiorstw i w konsekwencji do ochrony zasady pewności prawa względem przedsiębiorstw podlegających zastosowaniu rozporządzenia nr 4064/89 w sprawie kontroli koncentracji przedsiębiorstw.
Jeżeli chodzi o zasadę ochrony uzasadnionych oczekiwań, nie sprzeciwia się ona również podjęciu nowej decyzji o zatwierdzeniu ze skutkiem wstecznym, ponieważ wprowadzenie w życie zobowiązań określonych w decyzji o warunkowym zatwierdzeniu koncentracji, które wciąż są wiążące dla przedsiębiorstwa, które zobowiązało się do zbycia aktywów w celu realizacji koncentracji, powoduje z jednej strony, że przedsiębiorstwo to proponuje Komisji zatwierdzenie nabywcy odsprzedawanych aktywów w celu realizacji koncentracji, a z drugiej strony, że Komisja orzeka w kwestii kandydatury nabywcy aktywów zgłoszonej przez przedsiębiorstwo.
(por. pkt 102, 103, 106, 108)
11. Wyroki oddalające skargę o stwierdzenie nieważności aktu wydanego przez instytucję Unii nabierają względnej powagi rzeczy osądzonej, której jedyną konsekwencją jest stwierdzenie niedopuszczalności każdej nowej skargi, która ma ten sam przedmiot, dotyczy tych samych stron i jest oparta na tej samej podstawie. Wyrok taki nie oznacza więc, że zaskarżony akt jest ważny, lecz jedynie, że żaden z podniesionych przez skarżącego zarzutów nie był uzasadniony oraz że to samo dotyczy bezwzględnych przeszkód procesowych, które sędzia jest zobowiązany podnieść z urzędu. Tym samym zaskarżona decyzja jest objęta domniemaniem zgodności z prawem, które pociąga za sobą także – w odniesieniu do wszystkich podmiotów prawa Unii – obowiązek uznawania pełnej skuteczności tego aktu dopóty, dopóki nie zostanie ustalona jego niezgodność z prawem.
(por. pkt 117, 144)
12. W następstwie stwierdzenia nieważności aktu wydanego przez organ administracji instytucja, która wydała ten akt, musi cofnąć się do dnia, w którym akt, którego nieważność stwierdzono, został przyjęty, i przyjąć nowy akt zastępujący zgodnie z obowiązującymi w tamtym okresie przepisami oraz istotnymi wówczas okolicznościami faktycznymi. W nowej decyzji instytucja ta może jednakże wskazać uzasadnienie inne niż to, na którym oparła swoją pierwszą decyzję.
Kontrola koncentracji wymaga analizy prognostycznej rozwoju konkurencji, który może nastąpić w przyszłości po dokonaniu koncentracji, zwłaszcza co się tyczy oceny rentowności nabywcy i jego zdolności do utrzymania i rozwoju konkurencji w skuteczny sposób na rynkach właściwych.
Zatem w sytuacji, gdy Komisja powinna dokonać a posteriori analizy rozwoju konkurencji, która nastąpiła po dokonaniu koncentracji, może ona słusznie zbadać, czy analiza dokonana na podstawie wiedzy, jaką miała w dniu wydania decyzji, której nieważność została stwierdzona, jest poparta danymi dotyczącymi okresu po tej dacie.
(por. pkt 125, 127, 128, 134)
13. Zobacz tekst orzeczenia.
(por. pkt 135–138)
14. Zobacz tekst orzeczenia.
(por. pkt 145, 146, 148)
15. W kontekście koncentracji wymóg niezależności nabywcy odsprzedawanych aktywów, aby koncentracja ta została zatwierdzona, ma na celu w szczególności zagwarantowanie zdolności nabywcy do działania na rynku w charakterze skutecznego i niezależnego konkurenta, na którego strategię i decyzje zbywca nie może wpłynąć. Taka niezależność może zostać oceniona przez zbadanie powiązań kapitałowych, finansowych, handlowych, personalnych i materialnych tych dwóch spółek.
Okoliczność, że ta sama osoba zasiada w organach zarządu nabywcy i organach nadzoru zbywcy, nie może koniecznie stanowić podstawy do ustalenia, że nabywca jest zależny od zbywcy.
W sytuacji bowiem, gdy na wniosek Komisji nabywca formalnie zobowiązał się przed wydaniem decyzji o zatwierdzeniu z jednej strony do tego, że osoba ta zakończy sprawowanie swoich mandatów w jego strukturach w terminie roku od dnia zatwierdzenia jego kandydatury, a z drugiej strony do tego, że osoba ta nie będzie w tym okresie uczestniczyła w obradach zarządu i innych komitetów wewnętrznych, jeżeli będą one dotyczyły działalności objętej koncentracją, oraz do tego, że osoba ta nie będzie otrzymywała od personelu kierowniczego lub operacyjnego nabywcy żadnych poufnych informacji dotyczących sektora objętego koncentracją, można uznać, że Komisja zadbała o to, aby obecność tej samej osoby w organach zarządu nabywcy i organach nadzoru zbywcy nie mogła zaszkodzić niezależności nabywcy, a w konsekwencji – zachowaniu i rozwijaniu skutecznej konkurencji na właściwym rynku.
(por. pkt 152, 155, 158, 159)
16. Zobacz tekst orzeczenia.
(por. pkt 175–177, 182)