Sprawa T‑106/17
(publikacja fragmentów)
JPMorgan Chase & Co. i in.
przeciwko
Komisji Europejskiej
Wyrok Sądu (dziesiąta izba w składzie powiększonym) z dnia 20 grudnia 2023 r.
Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Sektor instrumentów pochodnych na stopę procentową denominowanych w euro – Decyzja stwierdzająca naruszenie art. 101 TFUE i art. 53 porozumienia EOG – Manipulowanie międzybankowymi stopami referencyjnymi Euribor – Wymiana poufnych informacji – Ograniczenie konkurencji ze względu na cel – Jednolite i ciągłe naruszenie – Postępowanie „hybrydowe” rozłożone w czasie – Domniemanie niewinności – Bezstronność – Grzywny – Kwota podstawowa – Wartość sprzedaży – Artykuł 23 ust. 2 i 3 rozporządzenia (WE) nr 1/2003 – Obowiązek uzasadnienia – Decyzja zmieniająca, uzupełniająca uzasadnienie – Równość traktowania – Proporcjonalność – Nieograniczone prawo orzekania
1. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Decyzja Komisji stwierdzająca naruszenie – Środek dowodowy – Posłużenie się łańcuchem poszlak – Uwzględnienie dowodów spoza okresu trwania naruszenia – Dopuszczalność
(art. 101 ust. 1 TFUE)
(zob. pkt 64–71)
2. Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Porozumienia między przedsiębiorstwami i uzgodnione praktyki – Pojęcie – Udział w sieci dwustronnych kontaktów mających cel antykonkurencyjny – Bierne sposoby udziału – Włączenie – Przesłanka – Brak zdystansowania się – Spełniona przesłanka
(art. 101 ust. 1 TFUE)
(zob. pkt 279–312)
3. Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Uzgodniona praktyka – Pojęcie – Koordynacja i współpraca niezgodna z obowiązkiem określenia przez każde przedsiębiorstwo w sposób autonomiczny jego zachowania na rynku – Wymiana informacji między konkurentami – Wymiana informacji poufnych między traderami instytucji finansowych – Wymiana informacji dotyczących prób manipulowania międzybankowymi stopami referencyjnymi Euribor – Wymiana informacji na temat pozycji tradingowych i strategii cenowych w sektorze produktów indeksowanych według stóp Euribor lub EONIA – Brak ustalonych, istotnych, swoistych dla danego porozumienia i wystarczająco poważnych skutków prokonkurencyjnych – Wymiana informacji o stopniu szkodliwości wystarczającym dla zakwalifikowania jej jako ograniczenia ze względu na cel\
(art. 101 ust. 1 TFUE)
(zob. pkt 325–337, 341–364, 377–438)
4. Akty instytucji – Uzasadnienie – Obowiązek – Zakres – Decyzja w przedmiocie zastosowania reguł konkurencji – Decyzja Komisji stwierdzająca naruszenie i nakładająca grzywnę
(art. 101 ust. 1, art. 296 akapit drugi TFUE)
(zob. pkt 338, 339, 368–375)
5. Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Zakaz – Naruszenia – Porozumienia i uzgodnione praktyki stanowiące jednolite naruszenie – Przypisanie przedsiębiorstwu odpowiedzialności za całość naruszenia – Przesłanki – Stanowiące naruszenie praktyki i działania wpisujące się w całościowy plan – Ocena – Kryteria – Przyczynienie się do osiągnięcia jednolitego celu naruszenia – Znajomość lub możność przewidzenia całościowego planu kartelu i jego głównych elementów
(art. 101 ust. 1 TFUE)
(zob. pkt 441–450, 453–473, 477–501, 504–508)
6. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Postępowanie ugodowe – Postępowanie nieobejmujące wszystkich uczestników kartelu – Przyjęcie decyzji w sprawie ugody i decyzji kończącej postępowanie zwyczajne w sposób rozłożony w czasie – Dopuszczalność – Przesłanki – Przestrzeganie obowiązku bezstronności i domniemania niewinności – Poszanowanie prawa do obrony – Zakres
(art. 101 TFUE; Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 41, 48; rozporządzenie Rady nr 773/2004, art. 10a)
(zob. pkt 514–544)
7. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Decyzja Komisji stwierdzająca naruszenie – Obowiązek zbadania przez Komisję w sposób staranny i bezstronny wszystkich istotnych okoliczności danego przypadku – Publiczne oświadczenia członka Komisji odpowiedzialnego za sprawy konkurencji złożone w toku postępowania administracyjnego – Oświadczenia mogące ewentualnie świadczyć o braku subiektywnej bezstronności – Brak wpływu na bezstronną ocenę sprawy przez Komisję
(art. 101 ust. 1 TFUE)
(zob. pkt 549–558)
8. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Określenie – Kontrola sądowa – Nieograniczone prawo orzekania sądu Unii – Zakres – Określenie kwoty nałożonej grzywny – Kryteria oceny
(art. 101 ust. 1, art. 261 TFUE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 3, art. 31)
(zob. pkt 567, 568, 698–728)
9. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Określenie – Ustalenie kwoty podstawowej – Ustalenie wartości sprzedaży – Stosowanie metodologii przewidzianej w wytycznych – Wartość zastępcza określona na podstawie wpływów gotówkowych aktualizowanych poprzez zastosowanie współczynnika obniżającego – Niewystarczający charakter uzasadnienia dotyczącego ustalenia współczynnika obniżającego
(art. 101 ust. 1 TFUE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2; komunikat Komisji 2006/C 210/02, pkt 13, 37)
(zob. pkt 583–595, 602–608, 612–621)
10. Skarga o stwierdzenie nieważności – Zarzuty – Naruszenie istotnych wymogów proceduralnych – Naruszenie obowiązku uzasadnienia – Badanie z urzędu przez sąd
(art. 263 TFUE)
(zob. pkt 609–611)
11. Akty instytucji – Uzasadnienie – Obowiązek – Zakres – Decyzja w przedmiocie zastosowania reguł konkurencji – Konwalidacja braku uzasadnienia w trakcie postępowania spornego poprzez przyjęcie decyzji zmieniającej – Niedopuszczalność
(art. 101 ust. 1, art. 296 akapit drugi TFUE)
(zob. pkt 627–633)
12. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Określenie – Ustalenie kwoty podstawowej – Ustalenie wartości sprzedaży – Stosowanie metodologii przewidzianej w wytycznych – Wartość zastępcza określona na podstawie wpływów gotówkowych aktualizowanych poprzez zastosowanie współczynnika obniżającego – Obliczenie wpływów gotówkowych przedsiębiorstw uczestniczących w tym samym naruszeniu różnorodnymi metodami – Nieistotny wpływ na przyjęte wartości – Naruszenie zasady równego traktowania – Brak
(art. 101 ust. 1 TFUE)
(zob. pkt 636–671)
13. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Określenie – Dostosowanie kwoty podstawowej – Okoliczności łagodzące – Mniejsza intensywność uczestnictwa w naruszeniu w porównaniu z głównymi uczestnikami – Obniżenie kwoty podstawowej o 10 % – Naruszenie zasad proporcjonalności, równego traktowania lub indywidualizacji kar – Brak
(rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2; komunikat Komisji 2006/C 210/02, pkt 29)
(zob. pkt 674–695)
Streszczenie
W 2011 r. grupa bankowa Barclays zwróciła się do Komisji Europejskiej z wnioskiem o złagodzenie sankcji, informując ją o istnieniu kartelu w sektorze instrumentów pochodnych na stopę procentową denominowanych w euro (Euro Interest Rate Derivatives, zwanych dalej „EIRD”).
Wspomniane EIRD są indeksowane według Euribor (Euro Interbank Offered Rate), zbioru referencyjnych stóp procentowych mających odzwierciedlać koszt kredytów międzybankowych denominowanych w euro, lub według EONIA (Euro OverNight Index Average), która pełniła funkcję odpowiadającą Euribor, ale w odniesieniu do stóp dziennych. Stopa Euribor opiera się na indywidualnym kwotowaniu zgłaszanym przez banki należące do panelu składającego się z 47 instytucji finansowych (zwanego dalej „panelem Euribor”).
Po wszczęciu przez Komisję postępowania w sprawie naruszenia instytucje finansowe Barclays, Deutsche Bank, Royal Bank of Scotland i Société générale postanowiły uczestniczyć w postępowaniu ugodowym na podstawie art. 10a rozporządzenia (WE) nr 773/2004(1). Po zakończeniu tego postępowania Komisja wydała w dniu 4 grudnia 2013 r. decyzję(2) stwierdzającą, że instytucje te uczestniczyły w jednolitym i ciągłym naruszeniu mającym na celu zmianę normalnego procesu ustalania cen na rynku EIRD.
Ponieważ instytucje finansowe JPMorgan Chase & Co., JPMorgan Chase Bank, National Association i J.P. Morgan Services LLP (zwane dalej łącznie „JP Morgan”), Crédit agricole i HSBC nie przedstawiły propozycji ugody, Komisja kontynuowała wobec nich dochodzenie.
Decyzją z dnia 7 grudnia 2016 r.(3). Komisja stwierdziła, że JP Morgan naruszyła art. 101 TFUE i art. 53 porozumienia EOG, uczestnicząc w okresie od dnia 27 września 2006 r. do dnia 19 marca 2007 r. w jednolitym i ciągłym naruszeniu mającym na celu zmianę normalnego ustalania cen na rynku EIRD, i nałożyła na nią grzywnę w wysokości 337 196 000 EUR.
Zdaniem Komisji zachowania JP Morgan stanowiące naruszenie polegały na wymianie informacji między jednym z jej traderów a traderami z dwóch innych instytucji finansowych należących do panelu Euribor, które dotyczyły zasadniczo manipulowania kwotowaniami przekazywanymi przez ich banki wspomnianemu panelowi Euribor do celów obliczenia Euribor, pozycji tradingowych w odniesieniu do EIRD oraz ich zamiarów i strategii w zakresie ustalania cen EIRD.
Przed Sądem JP Morgan wniosła z jednej strony o stwierdzenie częściowej nieważności tej decyzji, a z drugiej strony, tytułem żądania ewentualnego, o uchylenie nałożonej grzywny lub obniżenie jej kwoty.
Po wniesieniu skargi Komisja wydała decyzję zmieniającą(4) w celu uzupełnienia uzasadnienia zaskarżonej decyzji w świetle wyroku HSBC Holdings i in./Komisja, wydanego przez Sąd w powiązanej sprawie(5).
W wyroku dziesiąta izba Sądu w składzie powiększonym doprecyzowała kryteria umożliwiające stwierdzenie udziału przedsiębiorstwa w praktykach antykonkurencyjnych, w szczególności w drodze wymiany informacji, w sektorze produktów finansowych. Sąd stwierdził jednak nieważność zaskarżonej decyzji w zakresie, w jakim nakłada ona grzywnę na JP Morgan, ze względu na niewystarczające uzasadnienie. Następnie wykonał on przysługujące mu nieograniczone prawo orzekania i nałożył na JP Morgan grzywnę ustaloną w tej samej wysokości co przyjęta w zaskarżonej decyzji.
Ocena Sądu
Po potwierdzeniu prawdziwości kontaktów między traderami z JP Morgan, Deutsche Bank i Barclays zbadanych w zaskarżonej decyzji, z wyjątkiem jednego z tych kontaktów, Sąd oddalił argumenty JP Morgan, zgodnie z którymi celem tych kontaktów nie było manipulowanie Euribor lub EONIA. W tym kontekście Sąd podkreślił w szczególności, że naruszenie zarzucane JP Morgan polega nie na manipulowaniu Euribor jako takim, lecz na uczestnictwie w sieci kontaktów dwustronnych mających na celu zakłócenie normalnego kształtowania się elementów składowych cen w sektorze EIRD związanych z Euribor lub EONIA.
Jeśli chodzi o przyjętą przez Komisję kwalifikację naruszenia jako jednolitego, Sąd przypomniał, że dla stwierdzenia uczestnictwa przedsiębiorstwa w takim naruszeniu decydujące są trzy elementy:
i) poszczególne rozpatrywane zachowania powinny wpisywać się w „całościowy plan” mający jednolity cel;
ii) przedsiębiorstwo powinno było wiedzieć o stanowiących naruszenie zachowaniach planowanych lub podejmowanych przez inne przedsiębiorstwa w dążeniu do tych samych celów lub powinno było móc je rozsądnie przewidzieć oraz być gotowe zaakceptować związane z nimi ryzyko i
iii) przedsiębiorstwo powinno było mieć zamiar przyczynienia się swoim zachowaniem do osiągnięcia wspólnych celów realizowanych przez wszystkich uczestników.
W odniesieniu do pierwszego elementu Sąd stwierdził, że Komisja zdefiniowała jednolity cel w sposób wystarczająco dokładny jako oddziaływanie na przepływy pieniężne należne z tytułu kontraktów EIRD ze szkodą dla kontrahentów tych umów. Całość wymiany informacji zarzucanej JP Morgan była objęta tym jednolitym celem.
Ponadto wniosek ten potwierdzają inne okoliczności przedstawione przez Komisję w zaskarżonej decyzji. Rozpatrywane praktyki dotyczyły bowiem tych samych produktów, a mianowicie EIRD, i przybierały formę stosunkowo regularnych dwustronnych wymian informacji, pokrywających się w czasie i odbywających się w ramach stałej grupy osób zatrudnionych przez zainteresowane banki.
Co się tyczy drugiego elementu, JP Morgan zakwestionowała konkretnie jedynie swoją wiedzę na temat zachowań podjętych przez innych uczestników kartelu, mających na celu manipulowanie fixingami Euribor. W tej kwestii Sąd stwierdził jednak, że dowody oceniane całościowo jako łańcuch poszlak pozwalają na wykazanie, iż trader z JP Morgan mógł racjonalnie przewidywać, że rozpatrywane przypadki wymiany informacji, w których uczestniczył, wpisują się w jednolite naruszenie, w które zaangażowane są inne banki i którego celem jest wywarcie wpływu na przepływy pieniężne z tytułu kontraktów EIRD przy pomocy skoordynowanych działań służących manipulowaniu stopą Euribor, oraz że był on gotów zaakceptować związane z tym ryzyko.
W odniesieniu do trzeciego elementu Sąd wskazał, że trader z JP Morgan uczestniczył wspólnie z traderami z innych banków w praktykach kartelowych i zamierzał w ten sposób przyczynić się swoim zachowaniem do wspólnych celów realizowanych przez wszystkich uczestników.
Potwierdziwszy w ten sposób stwierdzenie zarzucanego naruszenia i jego kwalifikację jako jednolitego i ciągłego naruszenia oraz oddaliwszy żądanie stwierdzenia nieważności w zakresie dotyczącym tego wniosku zawartego w zaskarżonej decyzji, Sąd uwzględnił natomiast żądanie stwierdzenia nieważności zaskarżonej decyzji w zakresie, w jakim nakłada ona grzywnę na JP Morgan, ze względu na to, że Komisja naruszyła ciążący na niej obowiązek uzasadnienia w odniesieniu do ustalenia kwoty tej grzywny.
O ile bowiem Komisja nie popełniła błędu w ocenie, opierając się w celu ustalenia kwoty grzywny nałożonej na JP Morgan na zaktualizowanych wpływach gotówkowych jako wartości zastępczej dla wartości sprzedaży, o tyle nie wyjaśniła ona w wystarczający sposób powodów, dla których współczynnik obniżający zastosowany do tych wpływów został ustalony na 98,849 %. Ponadto ze względu na to, że Komisja nie wykazała, iż nie miała praktycznej możliwości uzasadnienia w sposób wymagany prawem zaskarżonej decyzji w tym zakresie, nie można również zaakceptować uzupełnienia uzasadnienia zawartego w tym względzie w decyzji zmieniającej, która nie zmienia sentencji zaskarżonej decyzji.
Wreszcie w ramach przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania Sąd zbadał żądania JP Morgan dotyczące obniżenia kwoty nałożonej na nią grzywny.
Podkreślając, że ustalenie grzywny w ramach przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania nie jest ścisłym działaniem arytmetycznym, Sąd użył, podobnie jak w podejściu przyjętym przez Komisję, wartość zmniejszonych wpływów gotówkowych jako danej początkowej w celu ustalenia kwoty podstawowej grzywny, ponieważ wartość ta odzwierciedla gospodarcze znaczenie naruszenia i stopień zaangażowania przedsiębiorstwa w naruszenie. Co się tyczy określenia współczynnika obniżającego, którego zastosowanie jest konieczne w celu uniknięcia nałożenia zbyt odstraszającej grzywny, Sąd zauważył, że strony są zgodne co do tego, iż współczynnik ten wynosi co najmniej 98,849 %.
Jeśli chodzi o wagę naruszenia, Sąd zaznaczył, że ponieważ rozpatrywane zachowania dotyczyły czynników istotnych dla ustalenia cen EIRD, zaliczają się one ze względu na swoją naturę do najpoważniejszych ograniczeń konkurencji. Ponadto rozpatrywane praktyki są szczególnie poważne i szkodliwe, ponieważ mogą nie tylko zakłócić konkurencję na rynku instrumentów EIRD, lecz również, w szerszym ujęciu, podważyć zaufanie do systemu bankowego i rynków finansowych jako całości, jak również ich wiarygodność.
W odniesieniu do okoliczności łagodzących Sąd stwierdza, że JP Morgan niewątpliwie odegrała mniej istotną rolę w naruszeniu niż główni uczestnicy. Jednakże wymiana informacji, w której uczestniczyła JP Morgan, charakteryzuje się szczególną częstotliwością i regularnością, a jej udział w zachowaniach stanowiących naruszenie był umyślny. Ponadto rozpatrywane zachowania mają szczególnie poważny charakter. W konsekwencji wpływ uwzględnionych okoliczności łagodzących może być jedynie marginalny.
Podsumowując, Sąd uznał, że wyrazem słusznej oceny okoliczności niniejszej sprawy będzie ustalenie grzywny w wysokości 337 196 000 ERU.
W świetle powyższego Sąd stwierdził nieważność zaskarżonej decyzji w zakresie, w jakim nakłada ona grzywnę na JP Morgan, ustalił grzywnę w tej samej wysokości co grzywna nałożona przez Komisję, czyli 337 196 000 EUR, i oddalił skargę w pozostałym zakresie.