WYROK SĄDU (izba ds. odwołań)

z 7 grudnia 2017 r.(*)(i)

Odwołanie – Służba publiczna – Urzędnicy – Zabójstwo urzędnika i jego małżonki – Zasada zgodności pomiędzy wnioskiem, zażaleniem i skargą odszkodowawczą – Obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa pracowników w służbie Unii – Związek przyczynowy – Szkoda majątkowa – Odpowiedzialność solidarna – Uwzględnienie świadczeń określonych w regulaminie pracowniczym – Krzywda – Odpowiedzialność instytucji za krzywdę zmarłego urzędnika – Odpowiedzialność instytucji za krzywdę spadkobierców zmarłego urzędnika

W sprawie T‑401/11 P‑RENV‑RX,

Stefano Missir Mamachi di Lusignano, zamieszkały w Szanghaju (Chiny), i inni wnoszący odwołanie, których nazwiska znajdują się w załączniku(1), reprezentowani przez adwokatów F. Di Gianniego, G. Coppę oraz A. Scaliniego,

wnoszący odwołanie,

przeciwko

Komisji Europejskiej, reprezentowanej przez G. Gattinarę oraz D. Martina, działających w charakterze pełnomocników,

druga strona postępowania,

mającej za przedmiot odwołanie zmierzające do uchylenia wyroku Sądu do spraw Służby Publicznej Unii Europejskiej (pierwsza izba) z dnia 12 maja 2011 r., Missir Mamachi di Lusignano/Komisja (F‑50/09, EU:F:2011:55),

SĄD (izba ds. odwołań),

w składzie: M. Jaeger (sprawozdawca), prezes, S. Frimodt Nielsen i S. Papasavvas, sędziowie,

sekretarz: E. Coulon,

wydaje następujący

Wyrok(2)

1        Niniejsze postępowanie stanowi następstwo wydanego w ramach szczególnej procedury kontroli orzeczeń Sądu wyroku z dnia 10 września 2015 r., Missir Mamachi di Lusignano/Komisja (C‑417/14 RX‑II, zwanego dalej „wyrokiem w ramach szczególnej procedury kontroli”, EU:C:2015:588), w którym Trybunał, stwierdziwszy, że wyrok z dnia 10 lipca 2014 r., Missir Mamachi di Lusignano/Komisja (T‑401/11 P, zwany dalej „wyrokiem wydanym w postępowaniu odwoławczym”, EU:T:2014:625), mający za przedmiot odwołanie od wyroku z dnia 12 maja 2011 r., Missir Mamachi di Lusignano/Komisja (F‑50/09, zwanego dalej „wyrokiem wydanym w pierwszej instancji”, EU:F:2011:55) narusza jedność prawa Unii Europejskiej, uchylił wyrok wydany w postępowaniu odwoławczym i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania przez Sąd.

 Okoliczności faktyczne leżące u podstaw sporu

2        Alessandro Missir Mamachi di Lusignano (zwany dalej „Alessandrem Missirem Mamachim”) został wraz z małżonką zamordowany w dniu 18 września 2006 r. w Rabacie (Maroko), gdzie miał objąć stanowisko doradcy politycznego i dyplomatycznego w przedstawicielstwie Komisji Wspólnot Europejskich. Morderstwa dokonano w domu mieszkalnym wynajętym przez rzeczone przedstawicielstwo dla Alessandra Missira Mamachiego, jego małżonki i czwórki ich dzieci.

3        W następstwie tego zdarzenia dzieci umieszczono pod opieką dziadka ze strony ojca, Livia Missira Mamachiego di Lusignano (zwanego dalej „Liviem Missirem Mamachim”), oraz babci ze strony ojca.

4        Komisja wypłaciła dzieciom Alessandra Missira Mamachiego, jako jego spadkobiercom, kwotę 414 308,90 EUR z tytułu świadczenia należnego w przypadku śmierci zgodnie z art. 73 regulaminu pracowniczego urzędników Unii Europejskiej (zwanego dalej „regulaminem pracowniczym”) oraz kwotę 76 628,40 EUR z powodu śmierci małżonka na podstawie art. 25 załącznika X do regulaminu pracowniczego. Ponadto od dnia 1 stycznia 2007 r. Komisja przyznała dzieciom prawo do renty sierocej przewidzianej w art. 80 regulaminu pracowniczego oraz dodatek edukacyjny, o którym mowa w załączniku VII do regulaminu pracowniczego.

5        Skierowanym do Komisji pismem z dnia 25 lutego 2008 r. Livio Missir Mamachi odniósł się krytycznie do wysokości kwot wypłaconych jego wnukom. Ponieważ wydana w odpowiedzi na to pismo decyzja Komisji nie zadowoliła go, pismem z dnia 10 września 2008 r. złożył on, na podstawie art. 90 ust. 2 regulaminu pracowniczego, zażalenie na tę decyzję, podnosząc, że Komisja ponosi odpowiedzialność za zawinione przez nią działanie ze względu na uchybienie obowiązkowi zapewnienia ochrony swoim pracownikom. Utrzymywał on również, że Komisja ponosi odpowiedzialność niezależnie od winy, a pomocniczo powołał się na naruszenie przez Komisję art. 24 regulaminu pracowniczego, na mocy którego Wspólnoty Europejskie odpowiadają solidarnie za naprawienie wszelkich szkód spowodowanych przez osobę trzecią wobec jednego z ich pracowników.

6        Decyzją z dnia 3 lutego 2009 r. Komisja oddaliła zażalenie.

 Wyrok wydany w pierwszej instancji

7        Livio Missir Mamachi wniósł skargę do Sądu do spraw Służby Publicznej Unii Europejskiej, utrzymując, że Komisja uchybiła obowiązkowi zapewnienia ochrony swoim pracownikom. Rzeczona skarga zmierzała, po pierwsze, do stwierdzenia nieważności decyzji z dnia 3 lutego 2009 r. oddalającej jego zażalenie, oraz po drugie, do uzyskania naprawienia w pierwszej kolejności szkody majątkowej poniesionej przez dzieci Alessandra Missira Mamachiego w ich własnym imieniu, w drugiej kolejności – krzywdy doznanej przez te dzieci w ich własnym imieniu, w trzeciej kolejności – krzywdy doznanej przez niego samego jako ojca Alessandra Missira Mamachiego w jego własnym imieniu, w czwartej kolejności – krzywdy doznanej przez Alessandra Missira Mamachiego w imieniu jego dzieci, ponieważ wstąpiły one w prawa swego ojca.

8        Wyrokiem wydanym w pierwszej instancji Sąd do spraw Służby Publicznej odrzucił wspomnianą skargę w części jako niedopuszczalną – jeśli chodzi o podnoszoną krzywdę, i oddalił ją w części jako bezzasadną – jeśli chodzi o podnoszoną szkodę majątkową.

9        W odniesieniu do podnoszonej szkody majątkowej Sąd do spraw Służby Publicznej przede wszystkim orzekł, że przez swoje niezgodne z prawem niewykonanie obowiązku zapewnienia ochrony Alessandrowi Missirowi Mamachiemowi Komisja dopuściła się wadliwego zachowania prowadzącego do powstania jej odpowiedzialności. Co się tyczy związku przyczynowego między tym zachowaniem a domniemaną szkodą majątkową, w ocenie Sądu do spraw Służby Publicznej został on wykazany. Następnie Sąd do spraw Służby Publicznej orzekł, że pozostawało określić stopień przyczynienia się zabójcy do powstania szkody.

10      Uwzględniając dwie szkody powołane przez Livia Missira Mamachiego, to znaczy podwójne zabójstwo i utratę szansy na przeżycie, oraz to, że ta druga szkoda ma mniejszy zakres niż pierwsza, Sąd do spraw Służby Publicznej uznał w pkt 197 wyroku wydanego w pierwszej instancji, że za poniesione szkody Komisja powinna odpowiadać w 40%.

11      Co się tyczy rozmiarów szkody majątkowej, Sąd do spraw Służby Publicznej oszacował w pkt 200 wyroku wydanym w pierwszej instancji, że szkoda majątkowa związana z utratą dochodów, którą należy uwzględnić w niniejszym sporze, wynosi 3 mln EUR.

12      Wreszcie przypomniawszy w pkt 201 wyroku wydanym w pierwszej instancji, że Komisja jest zobowiązana do naprawienia tej szkody w 40%, czyli w łącznej wysokości 1,2 mln EUR, Sąd do spraw Służby Publicznej zwrócił w pkt 202 tego wyroku uwagę, że kwoty, które zostały wypłacone i będą jeszcze wypłacane przez Komisję spadkobiercom, przekraczające świadczenia normalnie przysługujące na mocy regulaminu pracowniczego, sięgają 1,4 mln EUR, która to kwota mogłaby wynieść nawet około 2,4 mln EUR, gdyby rozpatrywane świadczenia były wypłacane aż do osiągnięcia przez każde z czworga dzieci wieku 26 lat. Sąd do spraw Służby Publicznej stwierdził wobec tego w pkt 203 wyroku wydanym w pierwszej instancji, że Komisja całkowicie naprawiła już swoją część szkody majątkowej.

13      Podsumowując swoje wcześniejsze rozważania, Sąd do spraw Służby Publicznej orzekł w pkt 205 wyroku wydanym w pierwszej instancji, że zarzut skargi, mimo iż jest zasadny, nie pozwala na uwzględnienie żądań Livia Missira Mamachiego dotyczących naprawienia poniesionych szkód majątkowych.

14      Livio Missir Mamachi wniósł odwołanie od wyroku wydanego w pierwszej instancji.

 Wyrok wydany w postępowaniu odwoławczym

15      W wyroku wydanym w postępowaniu odwoławczym Sąd zbadał z urzędu właściwość Sądu do spraw Służby Publicznej do rozpatrzenia skargi w pierwszej instancji. Sąd wyodrębnił między innymi szkodę poniesioną przez Alessandra Missira Mamachiego z jednej strony oraz szkodę poniesioną przez jego dzieci oraz Livia Missira Mamachiego z drugiej strony.

16      W odniesieniu do poniesionej przez Livia Missira Mamachiego i przez dzieci Alessandra Missira Mamachiego szkody majątkowej i doznanej przez nich krzywdy Sąd orzekł, że Sąd do spraw Służby Publicznej naruszył prawo, gdy stwierdził swą właściwość do rozpoznania skargi, ponieważ dotyczyła ona naprawienia omawianej szkody i krzywdy, i stwierdził, że sprawa powinna była zostać przekazana do rozpatrzenia jemu samemu jako sądowi pierwszej instancji w celu wydania orzeczenia w przedmiocie tych żądań.

17      W odniesieniu do szkody niematerialnej poniesionej przez Alessandra Missira Mamachiego, za którą Livio Missir Mamachi domagał się zadośćuczynienia w imieniu dzieci, Sąd, po przypomnieniu, że Sąd do spraw Służby Publicznej był właściwy do rozpatrzenia tego żądania, stwierdził, że sąd ten, poprzez uwzględnienie podniesionej przez Komisję bezwzględnej przeszkody procesowej w celu stwierdzenia niedopuszczalności wspomnianego żądania, naruszył prawo poprzez błędne zastosowanie reguły zgodności pomiędzy wnioskiem o odszkodowanie a zażaleniem na decyzję odmowną w sprawie tego wniosku.

 Wyrok wydany w szczególnej procedurze kontroli

18      Na wniosek pierwszego rzecznika generalnego Trybunał postanowił ponownie rozpoznać wyrok wydany w postępowaniu odwoławczym. W wyroku wydanym w szczególnej procedurze kontroli Trybunał w istocie, po pierwsze, uchylił wyrok wydany w postępowaniu odwoławczym w odniesieniu do podziału kompetencji między Sądem a Sądem do spraw Służby Publicznej, po drugie, orzekł, że wyrok ten powinien zostać uznany za ostateczny, w zakresie, w jakim Sąd orzekł w nim, że Sąd do spraw Służby Publicznej naruszył w wyroku wydanym w pierwszej instancji prawo, gdy uwzględnił pierwszy zarzut niedopuszczalności podniesiony przez Komisję i odrzucił z tego powodu jako niedopuszczalne żądanie zadośćuczynienia za krzywdę poniesioną przez Alessandra Missira Mamachiego, i po trzecie, przekazał sprawę Sądowi, aby orzekł on w przedmiocie zagadnień pozostawionych w zawieszeniu.

 Postępowanie w przedmiocie ponownego rozpoznania sprawy przez Sąd i żądania stron

19      W wyniku przekazania sprawy do ponownego rozpoznania przez Sąd do niego należy wydanie rozstrzygnięcia, jak wskazano w pkt 18 powyżej, w przedmiocie zarzutów, które nie zostały zbadane w wyroku wydanym w postępowaniu odwoławczym.

20      Zgodnie z art. 222 ust. 1 regulaminu postępowania przed Sądem w dniu 12 października 2015 r. Livio Missir Mamachi i Komisja przedstawili swoje uwagi na piśmie w przedmiocie konsekwencji, jakie należy wyciągnąć z wyroku wydanego w ramach szczególnej procedury kontroli w odniesieniu do rozstrzygnięcia sporu.

21      Livio Missir Mamachi podtrzymał żądania przedstawione już w sprawie, w której zapadł wyrok wydany w postępowaniu odwoławczym; wnosi on mianowicie do Sądu o:

–        uchylenie wyroku wydanego w pierwszej instancji;

–        zasądzenie od Komisji na rzecz spadkobierców Alessandra Missira Mamachiego kwoty 3 975 329 EUR tytułem naprawienia szkody majątkowej,

–        uznanie dopuszczalności wniosku o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, a następnie zasądzenie od Komisji:

–        na rzecz spadkobierców Alessandra Missira Mamachiego, po pierwsze, kwoty 250 000 EUR tytułem zadośćuczynienia za krzywdę, jakiej ofiara doznała przed swoją śmiercią, oraz po drugie, kwoty 1 276 512 EUR tytułem zadośćuczynienia za krzywdę, jakiej doznały dzieci ofiary, będąc świadkami jej tragicznego zabójstwa,

–        na rzecz jego samego – kwoty 212 752 EUR tytułem zadośćuczynienia za krzywdę, jakiej doznał on jako ojciec ofiary,

–        zasądzenie od Komisji odsetek wyrównawczych i narosłych w międzyczasie odsetek za zwłokę,

–        obciążenie Komisji kosztami postępowania.

22      Komisja również potwierdziła żądania zawarte w odpowiedzi na odwołanie, która wpłynęła w dniu 16 grudnia 2011 r. w sprawie, w której zapadł wyrok wydany w postępowaniu odwoławczym; Komisja wnosi do Sądu o:

–        wyłącznie w odniesieniu do krzywdy doznanej przez Alessandra Missira Mamachiego w czasie, który upłynął między atakiem na niego a jego śmiercią – skierowanie sprawy do ponownego rozpoznania przez Sąd do spraw Służby Publicznej na podstawie art. 13 ust. 1 załącznika I do statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej;

–        odrzucenie skargi jako niedopuszczalnej lub oddalenie jej jako bezzasadnej;

–        obciążenie Livia Missira Mamachiego kosztami postępowania.

23      Pismem złożonym w sekretariacie Sądu w dniu 11 grudnia 2015 r. przedstawiciel Livia Missira Mamachiego poinformował Sąd o jego śmierci i wskazał, że jego spadkobiercy w osobach Anny Sintobin (małżonki Livia Missira Mamachiego), Stefana Missira Mamachiego di Lusignano (jego syna), Marii Missir Mamachi di Lusignano (jego córki), Carla Missira Mamachiego di Lusignano (syna Alessandra Missira Mamachiego, który osiągnął pełnoletniość w trakcie postępowania) oraz Filiberta Missira Mamachiego di Lusignano, Tommasa Missira Mamachiego di Lusignano i Giustiny Missir Mamachi di Lusignano (małoletnich dzieci Alessandra Missira Mamachiego, reprezentowanych przez Annę Sintobin), zamierzają kontynuować postępowanie przed Sądem. Co się tyczy krzywdy doznanej przez czworo dzieci Alessandra Missira Mamachiego przedstawiciel Livia Missira Mamachiego wyjaśnił, że Carlo Missir Mamachi di Lusignano, który osiągnął pełnoletniość, będzie działał we własnym imieniu oraz że Anna Sintobin została przedstawicielem ustawowym trojga małoletnich dzieci Alessandra Missira Mamachiego, zastępując Livia Missira Mamachiego. Ponadto z akt sprawy wynika, że w dniu 30 lipca 2016 r. Giustina Missir Mamachi di Lusignano również osiągnęła pełnoletniość. Tak więc wnoszący odwołanie Anna Sintobin, Stefano Missir Mamachi di Lusignano, Maria Missir Mamachi di Lusignano, Carlo Missir Mamachi di Lusignano, Filiberto Missir Mamachi di Lusignano, Tommaso Missir Mamachi di Lusignano i Giustina Missir Mamachi di Lusignano działają w różnym charakterze. Siedmiu spadkobierców Livia Missira Mamachiego działa w jego imieniu w zakresie zadośćuczynienia za krzywdę. Carlo Missir Mamachi di Lusignano i Giustina Missir Mamachi di Lusignano, którzy osiągnęli pełnoletniość w toku postępowania, działają również we własnym imieniu w zakresie naprawienia szkód i zadośćuczynienia za krzywdę ojca, występując w charakterze jego spadkobierców. Wreszcie małoletni Filiberto Missir Mamachi di Lusignano i Tommaso Missir Mamachi di Lusignano są reprezentowani przez Annę Sintobin w zakresie żądania naprawienia poniesionych przez nich szkód majątkowych i krzywd oraz krzywdy ojca.

 Co do prawa

24      Na poparcie odwołania wnoszący odwołanie podnoszą trzy zarzuty, dotyczące, po pierwsze – naruszenia przez Sąd do spraw Służby Publicznej prawa poprzez stwierdzenie, że żądanie zadośćuczynienia krzywdzie doznanej przez czworo dzieci Alessandra Missira Mamachiego i przez Livia Missira Mamachiego jest niedopuszczalne, po drugie – naruszenia przez Sąd do spraw Służby Publicznej prawa poprzez ograniczenie odpowiedzialności Komisji za powstanie szkody do 40%, a po trzecie – naruszenia przez Sąd do spraw Służby Publicznej prawa poprzez uznanie, że szkoda majątkowa została w całości naprawiona poprzez świadczenia przewidziane w regulaminie pracowniczym.

[…]

 W przedmiocie zarzutu drugiego, opartego na naruszeniu przez Sąd do spraw Służby Publicznej prawa poprzez ograniczenie odpowiedzialności Komisji za powstanie szkody do 40%

51      Wnoszący odwołanie zarzucają w istocie Sądowi do spraw Służby Publicznej, że zasądził od Komisji wyrównanie tylko części szkody majątkowej, chociaż powinien on od niej zasądzić naprawienie jej w całości, w pierwszej kolejności jako dłużnik główny, a w drugiej kolejności jako dłużnik solidarny. Zarzut ten składa się z czterech części. Trzy pierwsze części dotyczą odpowiedzialności Komisji jako dłużnika głównego, a czwarta część odpowiedzialności solidarnej Komisji.

52      Należy najpierw zbadać trzy pierwsze części.

 W przedmiocie trzech pierwszych części zarzutu drugiego, opartych na odpowiedzialności Komisji jako dłużnika głównego

53      Co się tyczy części pierwszej zarzutu, wnoszący odwołanie podnoszą, że rozumowanie Sądu do spraw Służby Publicznej sprowadzające się do wyłączenia odpowiedzialności Komisji jako dłużnika głównego jest nielogiczne i wewnętrznie sprzeczne. Po ustaleniu istnienia „pewnego i bezpośredniego” związku przyczynowego pomiędzy wadliwym zachowaniem Komisji a podwójnym zabójstwem w pkt 183 wyroku wydanego w pierwszej instancji, Sąd do spraw Służby Publicznej stwierdził bowiem w pkt 192 zaskarżonego wyroku, że wspomniane zachowanie nie spowodowało „natychmiastowego i nieuniknionego” następstwa w postaci podwójnego zabójstwa, w związku z czym Komisji nie można było przypisać głównej odpowiedzialności w całości.

54      Zdaniem Komisji wnoszący odwołanie mylą wadliwe zachowanie, związek przyczynowy i konsekwencje związane z jej odpowiedzialnością. W pkt 175 wyroku wydanym w pierwszej instancji Sąd do spraw Służby Publicznej stwierdził istnienie wadliwego zachowania polegającego na niewdrożeniu niektórych środków bezpieczeństwa. W pkt 183 tego wyroku Sąd do spraw Służby Publicznej ograniczył się do stwierdzenia, że Komisja stworzyła warunki do powstania szkody, zatem związek przyczynowy został wykazany. W pkt 192 i 193 wyroku wydanego w pierwszej instancji Sąd do spraw Służby Publicznej stwierdził – w zakresie odpowiedzialności Komisji – że jej wadliwe zachowanie wprawdzie nie doprowadziło w sposób nieunikniony i bezpośredni do podwójnego zabójstwa, lecz że czyny napastnika nie mogą całkowicie zwolnić Komisji z odpowiedzialności. Sąd do spraw Służby Publicznej zatem prawidłowo zbadał przesłanki powstania odpowiedzialności Komisji, mianowicie wadliwe zachowanie i związek przyczynowy, a następnie wyciągnął z tego badania wnioski i w konsekwencji stwierdził, że Komisja ponosi odpowiedzialność za 40% powstałej szkody.

55      W drugiej części zarzutu drugiego wnoszący odwołanie podnieśli, że Sąd do spraw Służby Publicznej błędnie ocenił w pkt 192 wyroku wydanego w pierwszej instancji związek między bezprawnym zachowaniem Komisji a jego następstwami. Rozróżnienie odnośnie do braku bezpieczeństwa, jakiego dokonał w tym względzie Sąd do spraw Służby Publicznej, ma następstwa „dające się przewidzieć” (kradzież oraz ewentualne zagrożenie przemocą fizyczną wobec mieszkańców) oraz następstwa niemożliwe do przewidzenia (zabójstwo), opierające się na prawdopodobieństwie wystąpienia tych następstw, jest sprzeczne z okolicznościami faktycznymi ustalonymi przez sąd apelacyjny w Rabacie w wyrokach z dnia 20 lutego i 18 czerwca 2007 r. oraz nielogiczne, arbitralne i pozbawione podstawy prawnej, ponieważ – jak wynika z pkt 184 wyroku wydanego w pierwszej instancji – zagrożeniem uwzględnianym w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa pracowników przedstawicielstwa w Rabacie jest zagrożenie terrorystyczne, którego wystąpienie jest znacznie bardziej prawdopodobne od zagrożenia przestępczością pospolitą. To samo dotyczy zatem ograniczenia odszkodowania należnego od Komisji wyłącznie do następstw dających się przewidzieć, wynikających z bezprawnego zachowania, za które ponosi ona odpowiedzialność, poprzez rozróżnienie w tym względzie różnych rodzajów czynów przestępczości pospolitej. Zdaniem wnoszących odwołanie konsekwencją uznania faktu, że Komisja nie zrealizowała prawidłowo obowiązku zapewnienia bezpieczeństwa swojemu urzędnikowi, jest uznanie, że każde zdarzenie wywołujące szkodę jest bezpośrednim i przewidywalnym następstwem takiego zachowania.

56      Zdaniem Komisji druga część zarzutu drugiego jest niedopuszczalna, ponieważ wnoszący odwołanie kwestionują ocenę dowodów dokonaną przez Sąd do spraw Służby Publicznej, a mianowicie, w szczególności, motyw zbrodni ustalony przez sąd apelacyjny w Rabacie, bez formalnego podniesienia zarzutu przeinaczenia tych dowodów.

57      W każdym wypadku Komisja podnosi, że Sąd do spraw Służby Publicznej nie przeinaczył dowodów, gdy stwierdził, iż motywem zabójcy Alessandra Missira Mamachiego i jego małżonki była kradzież. Natomiast odnośnie do pkt 184 wyroku wydanego w pierwszej instancji Sąd do spraw Służby Publicznej przyjął właśnie tezę wnoszących odwołanie, opartą na zagrożeniu terroryzmem, jako podstawę oddalenia argumentacji Komisji.

58      Ponadto Komisja podkreśla, że jest oczywiste, iż to nie ona spowodowała śmierć Alessandra Missira Mamachiego i jego małżonki, ponieważ zabójstwa te zostały dokonane przez osobę trzecią. Sąd do spraw Służby Publicznej słusznie zatem podniósł w pkt 192 wyroku wydanego w pierwszej instancji, że wadliwe zachowanie Komisji nie było nieuniknioną i bezpośrednią przyczyną podwójnego zabójstwa. Zresztą według orzecznictwa sam fakt, iż bezprawne zachowanie stanowiło warunek konieczny wystąpienia szkody, w tym znaczeniu, że szkoda nie wystąpiłaby bez takiego zachowania, nie jest wystarczający do stwierdzenia istnienia związku przyczynowego. Komisja przywołuje w tym zakresie wyrok z dnia 30 listopada 2011 r., Transnational Company „Kazchrome” i ENRC Marketing/Rada i Komisja (T‑107/08, EU:T:2011:704, pkt 80). Co więcej, w celu określenia stopnia odpowiedzialności Komisji Sąd do spraw Służby Publicznej uwzględnił, zgodnie z orzecznictwem przytoczonym w pkt 181 wyroku wydanego w pierwszej instancji, wedle którego szkoda może być spowodowana kilkoma różnymi przyczynami, okoliczność, że sprawca tych zabójstw był osobą trzecią.

59      Zdaniem Komisji ocena przewidywalności powstania szkody w świetle prawdopodobnego zachowania osoby trzeciej dotyczy dowodów przedstawionych Sądowi do spraw Służby Publicznej, a zatem nie może być przedmiotem ponownego badania przez sąd odwoławczy.

60      W przedmiocie dwóch pierwszych części zarzutu drugiego Komisja podniosła tytułem ewentualnym, że w razie gdyby Sąd ocenił, iż uzasadnienie wyroku wydanego w pierwszej instancji jest nielogiczne i wewnętrznie sprzeczne, zmiana uzasadnienia pozwoliłaby na oddalenie skargi w niniejszej sprawie. W tym względzie Komisja powołuje się na pkt 134 wyroku z dnia 13 grudnia 2006 r., É.R. i in./Rada i Komisja (T‑138/03, EU:T:2006:390), zgodnie z którym istnienie związku przyczynowego wymaga, aby zarzucane instytucjom zachowanie było niewątpliwą i bezpośrednią przyczyną dochodzonej szkody i że w przypadku gdy zachowanie będące przyczyną szkody polega na zaniechaniu, należy uzyskać szczególną pewność, że omawiana szkoda została rzeczywiście spowodowana przez zarzucane instytucjom zaniechanie i nie mogła być spowodowana przez inne zachowania niż zachowania zarzucane pozwanym instytucjom. W niniejszej sprawie Komisja uważa, że związek przyczynowy między wadliwym zachowaniem, a mianowicie zaniechaniem podjęcia pewnych środków bezpieczeństwa, a szkodą został przerwany, ponieważ szkoda została spowodowana zachowaniem innym niż to, które jest Komisji zarzucane. W konsekwencji Komisja twierdzi, że nie powinna zostać uznana za odpowiedzialną za podwójne zabójstwo oraz że niniejsza skarga winna w takim razie zostać oddalona.

61      Co się tyczy trzeciej części zarzutu, wnoszący odwołanie podnoszą, iż Sąd do spraw Służby Publicznej naruszył prawo, orzekając, że zasady, które można wywnioskować z dyrektywy Rady 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy (Dz.U. 1989, L 183, s. 1), a w szczególności jej art. 5 ust. 4, który przewiduje możliwość ograniczenia odpowiedzialności pracodawcy w przypadku zaistnienia nadzwyczajnych lub nieprzewidzianych okoliczności będących poza kontrolą pracodawcy lub wyjątkowych okoliczności, których konsekwencji nie można było uniknąć pomimo stosowania wszystkich środków ostrożności, mogą ograniczyć odpowiedzialność Komisji. W każdym wypadku przepis ten nie może zmniejszyć odpowiedzialności Komisji, ponieważ zakłada, że pracodawca wykazał się należytą starannością i że wystąpienie szkodliwych następstw było nieuniknione, co nie miało miejsca w niniejszej sprawie. Ponadto wnoszący odwołanie podnoszą, że nawet gdyby założyć, iż wystąpiły wyjątkowe okoliczności, Komisja byłaby za nie odpowiedzialna, ponieważ w pkt 183 wyroku wydanego w pierwszej instancji Sąd do spraw Służby Publicznej orzekł, że gdyby Komisja uczyniła zadość obowiązkowi zapewnienia ochrony swojemu urzędnikowi, nie doszłoby do podwójnego zabójstwa.

62      Według Komisji argumentacja opisana w pkt 192 wyroku wydanego w pierwszej instancji jest przedstawiona jedynie subsydiarnie i nie stanowi głównego uzasadnienia rozumowania Sądu do spraw Służby Publicznej. Ponadto odnosi się on do „zasad” dyrektywy 89/391, sugerując w ten sposób, że dyrektywa ta sama w sobie nie ma zastosowania, co zostało potwierdzone w pkt 131 wyroku wydanego w pierwszej instancji, w którym wyraźnie wskazano, iż miejsce zakwaterowania urzędnika wykonującego obowiązki zawodowe w państwie trzecim „nie może być całkowicie utożsamiane ze stanowiskiem pracy lub miejscem pracy w rozumieniu dyrektywy 89/391”.

63      W trzech częściach tego zarzutu, które mogą być zbadane łącznie, wnoszący odwołania twierdzą zasadniczo, za pomocą różnych argumentów, że konsekwencją ustalenia, iż Komisja naruszyła obowiązek zapewnienia ochrony Alessandrowi Missirowi Mamachiemu, jest to, że każde zdarzenie wywołujące szkodę jest bezpośrednim i nieprzewidywalnym następstwem jej zachowania. I tak dokonane na potrzeby ustalenia odpowiedzialności Komisji rozróżnienie na dające się przewidzieć i niedające się przewidzieć zachowania z zakresu przestępczości pospolitej nie ma żadnego znaczenia, ponieważ wadliwe zachowanie Komisji powoduje, że jest ona odpowiedzialna za każde zweryfikowane później zdarzenie wywołujące szkodę. W istocie wnoszący odwołanie kwestionują fakt, że Sąd do spraw Służby Publicznej nie uznał wadliwego zachowania Komisji za właściwą i decydującą przyczynę podwójnego zabójstwa. Ponadto wnoszący odwołanie podnoszą również, że dokonane przez Sąd do spraw Służby Publicznej rozróżnienie na okoliczności dające się przewidzieć i niedające się przewidzieć jest sprzeczne z ustaleniami sądu apelacyjnego w Rabacie i nielogiczne, gdyż zagrożeniem branym pod uwagę w celu zapewnienia bezpieczeństwa pracowników przedstawicielstwa w Rabacie jest zagrożenie terrorystyczne. Wreszcie wnoszący odwołanie kwestionują rozróżnienie na okoliczności dające się przewidzieć i niedające się przewidzieć dokonane przez Sąd do spraw Służby Publicznej na podstawie odniesienia do art. 5 dyrektywy 89/391. Jeśli chodzi o Komisję, nie podważa ona stwierdzenia dokonanego przez Sąd do spraw Służby Publicznej w pkt 183 wyroku wydanego w pierwszej instancji, zgodnie z którym związek przyczynowy między jej wadliwym zachowaniem a podwójnym zabójstwem został wykazany. W tym względzie należy zaznaczyć, że – jak wynika z pkt 60 powyżej – Komisja podważa ten związek jedynie na wypadek, gdyby Sąd uwzględnił jedną z dwóch pierwszych części rozpatrywanego zarzutu.

64      Na wstępie należy stwierdzić, że zasadniczo w przypadku wielu przyczyn tej samej szkody mogą być stosowane dwie teorie związku przyczynowego, tj. teoria „równoważności warunków” i „adekwatnego związku przyczynowego”.

65      Jeśli chodzi o tę pierwszą teorię, dla celów niniejszego odwołania należy rozróżnić dwa przypadki: przypadek wadliwych zachowań popełnionych w tym samym czasie i przypadek wadliwych zachowań następujących po sobie. W pierwszym przypadku mogą istnieć wadliwe zachowania popełnione w tym samym czasie przez sprawcę i przez poszkodowanego lub przez dwóch lub kilku sprawców, czyli współsprawców. W drugim przypadku wadliwe zachowania są rozłożone w czasie i najczęściej są różnego rodzaju. Jednakże pomimo tej różnicy oba wadliwe zachowania powodują powstanie tej samej szkody. W istocie bez pierwszego zachowania nie zaistniałoby drugie, ponieważ sprawca nie miałby ku temu możliwości.

66      Natomiast jeśli chodzi o drugą wspomnianą teorię, tj. teorię adekwatnego związku przyczynowego, konieczne jest ustalenie hierarchii okoliczności powstania szkody według ich wagi, w związku z czym należy rozróżnić okoliczności, które można prawnie zakwalifikować jako przyczyny, oraz pozostałe okoliczności. Na gruncie tej teorii nie wszyscy współsprawcy szkody muszą ponosić taką samą odpowiedzialność.

67      W prawie Unii pojawia się tendencja na rzecz teorii adekwatnego związku przyczynowego. W istocie sąd Unii uznał, że Unia może ponosić odpowiedzialność jedynie za szkody wynikające w sposób wystarczająco bezpośredni z nieprawidłowego zachowania danej instytucji (zob. wyroki: z dnia 24 października 2000 r., Fresh Marine/Komisja, T‑178/98, EU:T:2000:240, pkt 118 i przytoczone tam orzecznictwo; z dnia 19 marca 2010 r., Gollnisch/Parlament, T‑42/06, EU:T:2010:102, pkt 110 i przytoczone tam orzecznictwo; zob. także podobnie wyrok z dnia 10 lipca 2012 r., T‑587/10, Interspeed/Komisja, niepublikowany, EU:T:2012:355, pkt 39 i przytoczone tam orzecznictwo) i że to do strony skarżącej należy wykazanie, że bez wadliwego zachowania szkoda nie zostałaby wyrządzona oraz że owo zachowanie jest decydującą przyczyną powstania szkody po jej stronie (zob. podobnie wyrok z dnia 30 września 1998 r., Coldiretti i in./Rada i Komisja, T‑149/96, EU:T:1998:228, pkt 116–121).

68      Ponadto z orzecznictwa wynika także, że w przypadku gdy, po pierwsze, zachowanie zarzucane instytucji jest częścią szerszego procesu, w którym uczestniczyły osoby trzecie, a po drugie, gdy bezpośrednią przyczyną dochodzonej szkody było działanie jednej z tych osób trzecich, zadaniem sądu jest sprawdzenie, czy działanie to było nieuniknione z powodu zarzucanego instytucji zachowania, czy też, przeciwnie, stanowiło ono przejaw niezależnej woli (zob. podobnie wyroki: z dnia 30 kwietnia 2009 r., CAS Succhi di Frutta/Komisja, C‑497/06 P, niepublikowany, EU:C:2009:273, pkt 61, 62; z dnia 18 grudnia 2009 r., Arizmendi i in./Rada i Komisja, T‑440/03, T‑121/04, T‑171/04, T‑208/04, T‑365/04 i T‑484/04, EU:T:2009:530, pkt 92, 93). W przypadku istnienia niezależnej woli sąd powinien stwierdzić, iż doszło do przerwania związku przyczynowego.

69      Z orzecznictwa wynika również, że koncepcja, zgodnie z którą dla istnienia związku przyczynowego wystarczy, żeby bezprawne zachowanie stanowiło warunek konieczny wystąpienia szkody, w tym znaczeniu, iż szkoda nie wystąpiłaby bez tego zachowania, nie odpowiada koncepcji, która przeważa w prawie Unii. Tak szerokiej koncepcji związku przyczynowego nie ma bowiem w orzecznictwie dotyczącym art. 340 akapit drugi TFUE. Postanowienie to ogranicza bowiem odpowiedzialność Unii do szkód wynikających bezpośrednio lub wystarczająco bezpośrednio z niezgodnego z prawem zachowania danej instytucji, co wyklucza w szczególności objęcie tą odpowiedzialnością szkód, które są jedynie daleką konsekwencją przedmiotowego zachowania (zob. podobnie postanowienie z dnia 12 grudnia 2007 r., Atlantic Container Line i in./Komisja, T‑113/04, niepublikowane, EU:T:2007:377, pkt 39, 40). Kierując się tą samą logiką, Sąd orzekł również, że sam fakt, iż bezprawne zachowanie stanowiło warunek konieczny wystąpienia szkody, w tym znaczeniu, że szkoda nie wystąpiłaby bez takiego zachowania, nie jest wystarczający do stwierdzenia istnienia związku przyczynowego (wyrok z dnia 30 listopada 2011 r., Transnational Company „Kazchrome” i ENRC Marketing/Rada i Komisja, T‑107/08, EU:T:2011:704, pkt 80).

70      Niemniej jednak należy uznać, że orzecznictwo przytoczone w pkt 67–69 powyżej nie wyklucza całkowicie stosowania teorii równoważności warunków i pozwala jedynie stwierdzić, że jeżeli związek wadliwego zachowania tej instytucji ze szkodą jest odległy, a sąd stwierdził, iż doszło do przerwania związku przyczynowego, teoria równoważności warunków nie może być stosowana. Co za tym idzie, a contrario, w przypadku gdy szkoda wynika wprost lub w sposób wystarczająco bezpośredni z wadliwego zachowania tej instytucji, a zatem gdy zachowanie to nie jest na tyle odległe od szkody, by nie prowadziło do przerwania związku przyczynowego, sąd Unii może zastosować teorię równoważności warunków.

71      Ponadto należy przypomnieć, że sąd Unii wyraźnie uznał, iż szkoda nie musi w sposób bezpośredni i niewątpliwy wynikać z jednej przyczyny, ale może być spowodowana kilkoma różnymi przyczynami, które w decydujący sposób przyczyniają się do jej powstania. Niemniej jednak orzecznictwo to dotyczy przypadków złagodzenia odpowiedzialności danej instytucji ze względu na zachowanie samego poszkodowanego, który nie zachował wymaganej staranności w celu uniknięcia lub zminimalizowania poniesionej szkody (zob. podobnie wyrok z dnia 12 czerwca 1986 r., Sommerlatte/Komisja, 229/84, EU:C:1986:241, pkt 24–27).

72      Wreszcie w świetle pkt 70 powyżej, w przypadku gdy instytucja jest odpowiedzialna za niedopełnienie obowiązku ochrony, które przyczyniło się do powstania konkretnej szkody, której uniknięcie stanowiło cel owego obowiązku, należy stwierdzić, że rzeczone uchybienie, nawet jeżeli nie może być uznane za jedyną przyczynę szkody, może przyczyniać się w sposób wystarczająco bezpośredni do jej powstania. Tak więc sąd może uznać, że działanie osoby trzeciej, dające lub niedające się przewidzieć, nie może ani prowadzić do przerwania związku przyczynowego, ani stanowić okoliczności całkowicie zwalniającej instytucję z jej odpowiedzialności, ponieważ to obydwie przyczyny, a mianowicie uchybienie instytucji oraz działanie osoby trzeciej, doprowadziły do powstania danej szkody.

73      Tymczasem w niniejszym przypadku, w rozważaniach przedstawionych w części zatytułowanej „W przedmiocie związku przyczynowego oraz istnienia okoliczności wyłączających odpowiedzialność (wadliwe zachowanie poszkodowanych oraz działanie osoby trzeciej)” wyroku wydanego w pierwszej instancji Sąd do spraw Służby Publicznej, stwierdziwszy w pkt 177 wyroku wydanego w pierwszej instancji, że Komisja dopuściła się wystarczająco istotnego naruszenia obowiązku zapewnienia bezpieczeństwa swoim pracownikom skutkującego powstaniem jej odpowiedzialności, wyszedł z założenia, że konieczne jest ustalenie, czy zachowanie Alessandra Missira Mamachiego i działanie zabójcy mogło całkowicie lub częściowo zwolnić Komisję z jej odpowiedzialności.

74      Następnie Sąd do spraw Służby Publicznej odniósł się w swoim rozumowaniu do wyroków, w których zastosowano zarówno teorię adekwatnego związku przyczynowego, jak i teorię równoważności warunków. W istocie orzecznictwo przytoczone w pkt 179 i 180 wyroku wydanego w pierwszej instancji wydaje się podążać w kierunku teorii adekwatnego związku przyczynowego, gdyż Sąd do spraw Służby Publicznej powołał się w pkt 179 wyroku wydanego w pierwszej instancji na orzecznictwo, zgodnie z którym Unia może ponosić odpowiedzialność jedynie za szkody wynikające w sposób wystarczająco bezpośredni z bezprawnego zachowania danej instytucji. W pkt 180 rzeczonego wyroku Sąd do spraw Służby Publicznej odniósł się również do orzecznictwa, zgodnie z którym strona skarżąca powinna wykazać, że bez wadliwego zachowania szkoda nie zostałaby wyrządzona oraz że owo zachowanie jest decydującą przyczyną powstania szkody. Ponadto w pkt 192 wyroku wydanego w pierwszej instancji Sąd do spraw Służby Publicznej orzekł, że „o ile Komisja stworzyła warunki dla powstania szkody […], podwójne zabójstwo nie jest nieuniknioną i bezpośrednią konsekwencją [tego] wadliwego zachowania”.

75      Natomiast w pkt 181 wyroku wydanego w pierwszej instancji Sąd do spraw Służby Publicznej powołał się na wyroki z dnia 12 czerwca 1986 r., Sommerlatte/Komisja (229/84, EU:C:1986:241, pkt 24–27), z dnia 3 lutego 1994 r., Grifoni/Komisja (C‑308/87, EU:C:1994:38, pkt 17, 18) i z dnia 24 października 2000 r., Fresh Marine/Komisja (T‑178/98, EU:T:2000:240, pkt 135, 136), zgodnie z którymi szkoda nie musi w sposób bezpośredni i niewątpliwy wynikać z jednej przyczyny, ale może być spowodowana kilkoma różnymi przyczynami, które w decydujący sposób przyczyniają się do jej powstania.

76      Sąd do spraw Służby Publicznej ustalił więc w pkt 191–197 wyroku wydanego w pierwszej instancji stopień przyczynienia się zabójcy do powstania szkody, a w konsekwencji stopień odpowiedzialności Komisji.

77      Jeśli chodzi o utratę szansy na przeżycie, Sąd do spraw Służby Publicznej orzekł, że bezpośrednią i wyłączną odpowiedzialność za tę szkodę należy przypisać Komisji i że szansa Alessandra Missira Mamachiego na przeżycie w wyniku odniesionych obrażeń była tak niska, że można było ją oszacować na 20%.

78      Jeśli chodzi o podwójne zabójstwo, jak wskazano powyżej, Sąd do spraw Służby Publicznej orzekł w pkt 192 wyroku wydanego w pierwszej instancji, że Komisja nie ponosi głównej odpowiedzialności za tę szkodę, ponieważ podwójne zabójstwo nie było nieuniknioną i bezpośrednią konsekwencją jej wadliwego zachowania. W tym względzie Sąd do spraw Służby Publicznej stwierdził, że zabójstwa zostały popełnione przez osobę, której motywem była kradzież i której zachowanie było nieprzewidywalne, wyjaśniając, że ocena ta odsyła do zasad dyrektywy 89/391, która w art. 5 ust. 4 przewiduje, że zakres odpowiedzialności pracodawcy może zostać zmniejszony wszędzie tam, gdzie zaistnieją nadzwyczajne lub nieprzewidziane okoliczności, pozostające poza jego kontrolą. Jednakże w pkt 193 wyroku wydanego w pierwszej instancji Sąd do spraw Służby Publicznej orzekł, że czyny napastnika nie mogą jednak całkowicie zwolnić Komisji z jej odpowiedzialności, stwierdzając, że rozwiązanie polegające na całkowitym zwolnieniu jej z odpowiedzialności byłoby niespójne z orzecznictwem, zgodnie z którym szkoda może być spowodowana kilkoma przyczynami. Sąd do spraw Służby Publicznej wziął więc pod uwagę orzecznictwo, w którym zastosowano teorię równoważności warunków. W ten sposób Sąd do spraw Służby Publicznej zasadniczo nie uznał w istocie czynu zabójcy za niemożliwy do przewidzenia lub też może raczej uznał, że co do zasady miał on taki charakter, lecz orzekł, iż orzecznictwo stosujące teorię równoważności warunków uzasadnia wykluczenie całkowitego zwolnienia Komisji z odpowiedzialności. Zatem Sąd do spraw Służby Publicznej stwierdził, że Komisja jest odpowiedzialna w wysokości 30% w odniesieniu do podwójnego zabójstwa oraz w wysokości 40% w odniesieniu do całości poniesionych szkód.

79      Pomimo tego rozumowania, zainspirowanego dwoma różnymi teoriami związku przyczynowego, Sąd do spraw Służby Publicznej opowiedział się zasadniczo za teorią równoważności warunków, a nie za teorią adekwatnego związku przyczynowego. W istocie w pkt 183 wyroku wydanego w pierwszej instancji Sąd do spraw Służby Publicznej orzekł w odniesieniu do związku przyczynowego między wadliwym zachowaniem a podwójnym zabójstwem, że Livio Missir Mamachi udowodnił w wymagany prawem sposób niewątpliwy i bezpośredni charakter związku przyczynowego oraz że gdyby Komisja zastosowała się do obowiązku zapewnienia bezpieczeństwa swojemu urzędnikowi, nie doszłoby do podwójnego zabójstwa. Ponadto Sąd do spraw Służby Publicznej orzekł, że Komisja nie wykazała, iż związek przyczynowy został przerwany, po pierwsze – jak wynika z pkt 189 wyroku wydanego w pierwszej instancji – w wyniku niedbalstwa Alessandra Missira Mamachiego, i po drugie – jak wynika z pkt 193 tegoż wyroku – w wyniku działania osoby trzeciej. Wreszcie, w szczególności w odniesieniu do działania osoby trzeciej, Sąd do spraw Służby Publicznej orzekł – również w pkt 193 – że całkowite wyłączenie odpowiedzialności Komisji nie byłoby spójne z orzecznictwem przytoczonym w pkt 181 wyroku wydanego w pierwszej instancji, w którym przyznano, że szkoda może być spowodowana kilkoma przyczynami. Tymczasem orzecznictwo to, opierające się na teorii równoważności warunków, nie ma znaczenia dla niniejszej sprawy, ponieważ dotyczy przypadków złagodzenia odpowiedzialności instytucji w związku z zachowaniem samego poszkodowanego. Pomimo tego błędnego odniesienia z powodów wskazanych w pkt 70 powyżej wydaje się, że orzecznictwo to nie wykluczyło w sposób bezwzględny możliwości zastosowania teorii równoważności warunków, gdyż przyznano w nim, że to do sądu należy ocena, czy wadliwe zachowanie nie powinno zostać uznane za zbyt odległą przyczynę szkody. Tak więc rozumowanie Sądu do spraw Służby Publicznej prowadzi do wniosku, że do podwójnego zabójstwa doprowadziły łącznie dwie przyczyny: zawinione uchybienie przez Komisję obowiązkowi zapewnienia bezpieczeństwa oraz działanie osoby trzeciej. Ostatecznie zatem Sąd do spraw Służby Publicznej zastosował teorię równoważności warunków.

80      Sąd do spraw Służby Publicznej nie naruszył w ten sposób prawa.

81      Po pierwsze, należy zauważyć, że w przeciwieństwie do tego, co twierdzą wnoszący odwołanie, z orzecznictwa przytoczonego w pkt 67–69 powyżej wynika, iż co do zasady zawinione uchybienie ze strony instytucji nie jest samo w sobie wystarczające, aby uznać, że jej zachowanie jest niewątpliwą i bezpośrednią przyczyną poniesionej szkody. W tym względzie orzecznictwo wyjaśnia także, że w przypadku gdy, po pierwsze, zachowanie zarzucane instytucji jest częścią szerszego procesu, w którym uczestniczyły osoby trzecie, a po drugie, bezpośrednią przyczyną dochodzonej szkody było działanie jednej z tych osób trzecich, zadaniem sądu jest sprawdzenie, czy działanie to było nieuniknione z powodu zachowania zarzucanego instytucji, czy też, przeciwnie, działanie to stanowiło przejaw niezależnej woli. Zatem do sądu należy ustalenie, czy miało miejsce przerwanie związku przyczynowego, oraz określenie wynikających z tego konsekwencji.

82      Po drugie, należy również podnieść, że gdyby Sąd do spraw Służby Publicznej zastosował teorię adekwatnego związku przyczynowego, oznaczałoby to oddalenie wniosku wnoszących odwołanie. Należy bowiem stwierdzić, że rygorystyczne i mechaniczne zastosowanie teorii adekwatnego związku przyczynowego oznacza w każdym przypadku brak odpowiedzialności instytucji, ponieważ zgodnie z orzecznictwem dotyczącym działania osoby trzeciej przytoczonym w pkt 68 powyżej wspomniane działanie konsekwentnie prowadzi do przerwania związku przyczynowego, co skutkuje brakiem odpowiedzialności instytucji.

83      Po trzecie, należy przypomnieć, że z orzecznictwa wynika, iż koncepcja, zgodnie z którą dla istnienia związku przyczynowego wystarczy, żeby bezprawne zachowanie stanowiło warunek konieczny wystąpienia szkody, w tym znaczeniu, iż szkoda nie wystąpiłaby bez tego zachowania, nie odpowiada koncepcji, która przeważa w prawie Unii. Jednakże, jak wskazano w pkt 70 powyżej, orzecznictwo to nie wyklucza bezwzględnie teorii równoważności warunków. To w gestii sądu należy bowiem ustalenie, czy przejaw niezależnej woli osoby trzeciej może prowadzić do przerwania związku przyczynowego. Tak więc może okazać się, że udział osoby trzeciej, nawet jeśli jest nim przejaw niezależnej woli, nie przerywa związku przyczynowego między wadliwym zachowaniem a powstaniem szkody, a w takim przypadku instytucja i osoba trzecia przyczyniają się łącznie do powstania szkody. W tym względzie w niniejszym odwołaniu ustalony przez Sąd do spraw Służby Publicznej w wyroku wydanym w pierwszej instancji związek przyczynowy między wadliwym zachowaniem Komisji a poniesioną szkodą nie został podważony przez tę instytucję, chyba że Sąd uwzględniłby jedną z dwóch pierwszych części niniejszego zarzutu. Tak więc poza takim przypadkiem sąd odwoławczy nie może zmienić oceny dokonanej przez Sąd do spraw Służby Publicznej, który orzekł, iż Komisja była odpowiedzialna za uchybienie obowiązkowi zapewnienia ochrony swoim pracownikom, które spowodowało powstanie określonej szkody, a której można było uniknąć w przypadku realizacji tego obowiązku, skutkiem czego działanie osoby trzeciej, zarówno dające się, jak i niedające się przewidzieć, nie mogło prowadzić ani do przerwania związku przyczynowego, ani też zostać uznane za okoliczność całkowicie zwalniającą Komisję z odpowiedzialności, ponieważ do powstania szkody doprowadziły obie przyczyny, a mianowicie zawinione uchybienie ze strony Komisji oraz działanie osoby trzeciej.

84      A zatem Sąd do spraw Służby Publicznej nie naruszył prawa, gdy orzekł, że w przypadku wystąpienia wadliwego zachowania polegającego na uchybieniu obowiązkowi zapewnienia ochrony, które to uchybienie przyczyniło się do powstania konkretnej szkody, której uniknięcie stanowiło cel owego obowiązku, nawet jeśli dana instytucja nie może zostać uznana za główną osobę odpowiedzialną za szkodę, powinna zostać uznana za współsprawcę szkody.

85      Wniosku tego nie podważają pozostałe argumenty, które wnoszący odwołanie przedstawili w ramach trzech pierwszych części tego zarzutu.

86      Po pierwsze, w ramach pierwszej części zarzutu wnoszący odwołanie podnoszą, że rozumowanie Sądu do spraw Służby Publicznej zmierzające do wyłączenia odpowiedzialności Komisji jako dłużnika głównego jest nielogiczne i wewnętrznie sprzeczne, ponieważ po ustaleniu w pkt 183 wyroku wydanego w pierwszej instancji istnienia „pewnego i bezpośredniego” związku przyczynowego pomiędzy wadliwym zachowaniem Komisji a podwójnym zabójstwem sąd ów stwierdził w pkt 192 zaskarżonego wyroku, że wspomniane wadliwe zachowanie nie spowodowało „natychmiastowego i nieuniknionego” następstwa w postaci podwójnego zabójstwa, w związku z czym Komisji nie można było przypisać głównej odpowiedzialności.

87      Wystarczy stwierdzić, że argument wnoszących odwołanie opiera się na błędnej interpretacji wyroku wydanego w pierwszej instancji. W pierwszej kolejności w pkt 183 wyroku wydanego w pierwszej instancji Sąd do spraw Służby Publicznej nie orzekł, że Komisja była jedynym sprawcą szkody, ale stwierdził, iż „stwarzając warunki wystąpienia szkody, Komisja bezpośrednio przyczyniła się do jej powstania” ze względu na naruszenie obowiązku zapewnienia ochrony swoim pracownikom. W następnym zdaniu Sąd do spraw Służby Publicznej stwierdził, iż „bezpośredni i pewny związek przyczynowy został zatem wykazany”. W podsumowaniu Sąd do spraw Służby Publicznej ograniczył się do orzeczenia, że wadliwe zachowanie Komisji można było uznać za wystarczająco bezpośrednie, aby można było jej przypisać współodpowiedzialność za zabójstwo Alessandra Missira Mamachiego w oparciu o orzecznictwo, które dopuszcza, że jedna szkoda może mieć kilka przyczyn. Mimo że orzecznictwo to, przytoczone w pkt 181 wyroku wydanego w pierwszej instancji, opierające się na teorii równoważności warunków, nie ma znaczenia w niniejszej sprawie w zakresie, w jakim dotyczy ono złagodzenia odpowiedzialności instytucji w związku z zachowaniem samego poszkodowanego z powodów wskazanych w pkt 70 powyżej, to wynika z niego, iż nie wyklucza ono całkowicie zastosowania teorii równoważności warunków w przypadku, gdy sąd stwierdza, że wadliwe zachowanie nie jest dalszą przyczyną szkody.

88      W drugiej kolejności w pkt 192 wyroku wydanego w pierwszej instancji Sąd do spraw Służby Publicznej orzekł, że nie można poważnie utrzymywać, iż Komisję ponosi główną odpowiedzialność za szkodę, ponieważ nawet jeśli stworzyła ona warunki dla powstania szkody, podwójne zabójstwo nie jest nieuniknioną i bezpośrednią konsekwencją tego wadliwego zachowania, ponieważ morderstwa zostały popełnione przez osobę, której motywem była kradzież i której zachowania nie można było przewidzieć. W tym względzie Sąd do spraw Służby Publicznej zwrócił uwagę, że taka ocena nie odchodzi od zasad zawartych w dyrektywie 89/391, która w art. 5 ust. 4 przewiduje, że zakres odpowiedzialności pracodawcy może zostać zmniejszony wszędzie tam, gdzie zaistnieją nadzwyczajne lub nieprzewidziane okoliczności, będące poza jego kontrolą. W tym względzie należy wyjaśnić, że wspomniany przepis przyznaje państwom członkowskim uprawnienie do całkowitej egzoneracji lub ograniczenia odpowiedzialności pracodawców za zdarzenia niedające się przewidzieć. Tak więc to właśnie w ramach tego rozumowania Sąd do spraw Służby Publicznej orzekł, że podwójne zabójstwo nie było nieuniknioną i bezpośrednią konsekwencją zawinionego uchybienia ze strony Komisji.

89      Jednakże w pkt 193 wyroku wydanego w pierwszej instancji Sąd do spraw Służby Publicznej uściślił, że rozwiązanie polegające na całkowitym zwolnieniu Komisji z odpowiedzialności, które byłoby konsekwencją rygorystycznego zastosowania względów, które przedstawił w pkt 192 wyroku wydanego w pierwszej instancji, nie byłoby spójne z orzecznictwem, które przyznaje, że szkoda może być spowodowana kilkoma różnymi przyczynami. Ostatecznie ustalenie dokonane przez Sąd do spraw Służby Publicznej w pkt 192 wyroku wydanego w pierwszej instancji jest jedynie etapem jego rozumowania i dopiero w pkt 193 wyroku wydanego w pierwszej instancji Sąd wyciąga wnioski ze swojej analizy, decydując o braku zastosowania zasady opisanej w pkt 192, która spowodowałaby całkowite zwolnienie Komisji z odpowiedzialności, i stwierdzając, że do powstania szkody przyczyniły się i ta instytucja, i osoba trzecia. Ponadto powyższa konkluzja Sądu do spraw Służby Publicznej jest spójna z interpretacją wyroku wydanego w pierwszej instancji, zgodnie z którą w przypadku zawinionego uchybienia obowiązkowi zapewnienia bezpieczeństwa, które to uchybienie przyczyniło się do powstania określonej szkody, a której powstaniu w przypadku realizacji tego obowiązku można by zapobiec w przypadku realizacji tego obowiązku, należy uznać ową instytucję za współsprawcę powstałej szkody, a działanie osoby trzeciej nie może zostać uznane za okoliczność całkowicie zwalniającą rzeczoną instytucję z odpowiedzialności.

90      Po drugie, należy również oddalić niektóre argumenty wnoszących odwołanie zawarte w częściach zarzutu drugiej i trzeciej, dotyczące ocen dokonanych przez Sąd do spraw Służby Publicznej odnośnie do przewidywalnego lub nieprzewidywalnego charakteru następstw zawinionego uchybienia ze strony Komisji w zakresie, w szczególności, motywu osoby trzeciej, a mianowicie kradzieży i zabójstwa. W tym względzie wnoszący odwołanie twierdzą, że rozróżnienie dotyczące charakteru motywu jest, po pierwsze, sprzeczne z ustaleniami sądu apelacyjnego w Rabacie, a po drugie – nielogiczne, gdyż zagrożeniem branym pod uwagę w celu zapewnienia bezpieczeństwa pracowników przedstawicielstwa w Rabacie było zagrożenie terrorystyczne. Ponadto wnoszący odwołanie podnoszą, że błędne jest ograniczenie odpowiedzialności Komisji na podstawie zasad zawartych w dyrektywie 89/391, która w art. 5 ust. 4 przewiduje, że zakres odpowiedzialności pracodawcy może zostać zmniejszony wszędzie tam, gdzie zaistnieją nadzwyczajne lub nieprzewidziane okoliczności, będące poza jego kontrolą, i twierdzą, że w każdym wypadku, nawet gdyby założyć, iż wystąpiły wyjątkowe okoliczności, Komisja byłaby za nie odpowiedzialna, ponieważ w pkt 183 wyroku wydanego w pierwszej instancji Sąd do spraw Służby Publicznej orzekł, że gdyby Komisja zastosowała się do obowiązku zapewnienia ochrony swojemu urzędnikowi, nie doszłoby do podwójnego zabójstwa.

91      W pierwszej kolejności argument dotyczący sprzeczności i nielogiczności w odniesieniu do charakteru motywu nie może zostać uwzględniony. Jak Komisja słusznie podnosi, Sąd do spraw Służby Publicznej orzekł w pkt 184 wyroku wydanego w pierwszej instancji, że rozróżnienie na ryzyko związane z zagrożeniem terrorystycznym i przestępczość pospolitą nie miało żadnego wpływu na ocenę bezpośredniego i pewnego charakteru związku przyczynowego. Ponadto Sąd do spraw Służby Publicznej orzekł w tym punkcie, że rozsądne jest uznanie, iż środki służące przeciwdziałaniu zamachowi terrorystycznemu powinny a fortiori zapewnić skuteczne zabezpieczenie przed wtargnięciem jakiejkolwiek osoby do domu urzędnika. W konsekwencji nawet przy założeniu, że Sąd do spraw Służby Publicznej dokonał ustalenia sprzecznego i nielogicznego w świetle okoliczności faktycznych ustalonych przez sąd apelacyjny w Rabacie w zakresie motywu zabójcy, stwierdzenie to nie miało żadnego wpływu na ocenę odpowiedzialności Komisji.

92      W drugiej kolejności należy oddalić argument wysunięty wobec powołania się przez Sąd do spraw Służby Publicznej na art. 5 dyrektywy 89/391. W przeciwieństwie bowiem do tego, co twierdzą wnoszący odwołanie, w pkt 192 wyroku wydanego w pierwszej instancji Sąd do spraw Służby Publicznej nie oparł swojej oceny na tym artykule. Po stwierdzeniu, że poprzez naruszenie obowiązku ochrony swoich pracowników Komisja stworzyła warunki dla powstania szkody, Sąd do spraw Służby Publicznej dodał, że główna odpowiedzialność za podwójne zabójstwo nie może być przypisana Komisji, ponieważ podwójne zabójstwo było wynikiem zdarzenia, którego nie można było przewidzieć. W konsekwencji Sąd do spraw Służby Publicznej doszedł do wniosku, że stwierdzenie to nie odbiegało od zasad dyrektywy 89/391, a w szczególności jej art. 5 ust. 4. Tak więc argument wnoszących odwołanie jako taki odnosi się do nieistotnego elementu uzasadnienia wyroku wydanego w pierwszej instancji, a zatem może zostać oddalony zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, na podstawie którego zarzut odwołania dotyczący nieistotnej części orzeczenia należy oddalić (zob. wyrok z dnia 25 lutego 2015 r., Walton/Komisja, T‑261/14 P, EU:T:2015:110, pkt 75 i przytoczone tam orzecznictwo).

93      W każdym wypadku należy zauważyć, że nawet przy założeniu, iż odniesienie do tego artykułu jest błędne z uwagi na fakt, że zachowanie osoby trzeciej nie było niemożliwe do przewidzenia, błąd ten nie ma wpływu na wniosek, do którego Sąd do spraw Służby Publicznej doszedł w swoim rozumowaniu. Z analizy przeprowadzonej powyżej wynika bowiem, że Sąd do spraw Służby Publicznej słusznie uznał, iż Komisja i osoba trzecia wspólnie spowodowały szkodę, przy czym żadna z tych osób nie może zostać uznana za osobę ponoszącą główną odpowiedzialność.

94      Wreszcie, po trzecie, należy odrzucić argument, wedle którego nawet gdyby założyć, iż wystąpiły wyjątkowe okoliczności, Komisję należałoby uznać za odpowiedzialną, ponieważ w pkt 183 wyroku wydanego w pierwszej instancji Sąd do spraw Służby Publicznej orzekł, że gdyby Komisja dochowała obowiązku zapewnienia ochrony swojemu urzędnikowi, nie doszłoby do podwójnego zabójstwa. Za pomocą tego argumentu wnoszący odwołanie ponownie podnoszą, że w związku z tym, iż Komisja uchybiła obowiązkowi zapewnienia ochrony swoim pracownikom, należy jej przypisać odpowiedzialność za wszystkie następstwa kolejnych zdarzeń. W tym względzie należy przypomnieć, że gdyby Sąd do spraw Służby Publicznej zastosował orzecznictwo dotyczące adekwatnego związku przyczynowego, powinien był wtedy orzec, że zawinione uchybienie Komisji nie było jako takie wystarczające do ustalenia jej odpowiedzialności. Zatem Sąd do spraw Służby Publicznej nie naruszył prawa, gdy uznał w istocie, że z uwagi na charakter zawinionego uchybienia, a mianowicie uchybienie obowiązkowi ochrony, które to uchybienie przyczyniło się do powstania określonej szkody, a której powstaniu w przypadku realizacji tego obowiązku można by zapobiec w przypadku realizacji tego obowiązku, współsprawcami szkody są Komisja i osoba trzecia.

95      W konsekwencji w świetle rozważań przedstawionych powyżej trzy pierwsze części zarzutu drugiego należy oddalić.

 W przedmiocie części czwartej, dotyczącej odpowiedzialności solidarnej Komisji

96      W czwartej części zarzutu drugiego wnoszący odwołanie podnoszą, że nawet przy założeniu, że Komisja nie może zostać uznana za głównego sprawcę zdarzenia wywołującego szkodę, musi ona zostać zobowiązana do naprawienia całości szkody solidarnie. W istocie wnoszący odwołanie kwestionują podział odpowiedzialności ustalony przez Sąd do spraw Służby Publicznej, twierdząc, że Komisja powinna odpowiadać solidarnie z zabójcą.

97      W tym względzie wnoszący odwołanie podnoszą, że odpowiedzialność solidarnaKomisji wynika, po pierwsze, z zasad wspólnych dla systemów prawnych państw członkowskich, po drugie, z systematyki regulaminu pracowniczego, i po trzecie, z prawa pochodnego Unii.

98      Po pierwsze, wnoszący odwołanie podnoszą, że w braku szczególnych przepisów i orzecznictwa należy odwołać się do zasad ogólnych wspólnych dla systemów prawnych państw członkowskich. W tym względzie przywołują oni orzecznictwo niemieckie, hiszpańskie, francuskie, belgijskie i włoskie, w których uznano, że w przypadku gdy do powstania szkody prowadzi wiele okoliczności, każda osoba odpowiedzialna ponosi odpowiedzialność za całość wyrządzonej szkody, solidarnie z innymi. Ponadto wnoszący odwołanie podnoszą, że możliwe jest również zastosowanie odpowiedzialności solidarnej w przypadku podstaw źródeł zobowiązania. W tej kwestii odnoszą się do pkt 12 opinii rzecznika generalnego W. Van Gervena w sprawie Spie‑Batignolles/Komisja (201/86, niepublikowana, EU:C:1989:300), w której stwierdził on, że „analiza porównawcza prawa państw członkowskich, przeprowadzona przez wydział badań naukowych i dokumentacji Trybunału, wykazała, że większość państw członkowskich uznaje, iż w przypadku udowodnienia, że uchybienie o charakterze umownym […] i uchybienie o charakterze pozaumownym spowodowały jedną i tę samą szkodę, sprawcy tych uchybień mogą zostać pociągnięci do odpowiedzialności za tę szkodę solidarnie”.

99      Po drugie, jeśli chodzi o systematykę regulaminu pracowniczego, wnoszący odwołanie podnoszą, że wykładnia art. 24 regulaminu pracowniczego sugeruje, iż zasada odpowiedzialności solidarnej powinna mieć zastosowanie tym bardziej w sytuacji, w której możliwość wystąpienia zdarzenia wywołującego szkodę została spowodowana przez niezgodne z prawem zachowanie instytucji. Wnoszący odwołanie utrzymują bowiem, że art. 24 regulaminu pracowniczego dotyczy szczególnego przypadku, w którym Komisja, choć nie ponosi odpowiedzialności jako taka, to z uwagi na swój obowiązek wspomagania pracowników odpowiada solidarnie ze sprawcą zdarzenia wywołującego szkodę, do którego może następnie wystąpić z roszczeniem regresowym. W niniejszej sprawie Sąd do spraw Służby Publicznej stwierdził, że Komisja jest w pełni odpowiedzialna za zdarzenie wywołujące szkodę. Całkowicie nielogiczne byłoby zatem przyjęcie, że Komisja jest zobowiązana solidarnie w przypadku, kiedy nie ponosi odpowiedzialności, jednak nie jest zobowiązana w znacznie poważniejszym przypadku, tak jak w niniejszej sprawie, w którym przyczyniła się do wystąpienia zdarzenia wywołującego szkodę.

100    Po trzecie, w odniesieniu do prawa pochodnego Unii wnoszący odwołanie podnoszą, że zasady prawa Unii w zakresie kompensaty dla ofiar przestępstw z użyciem przemocy, które wynikają z dyrektywy Rady 2004/80/WE z dnia 29 kwietnia 2004 r. odnoszącej się do kompensaty dla ofiar przestępstw (Dz.U. 2004, L 261, s. 15), uzasadniają odpowiedzialność solidarną. Powyższa dyrektywa, inspirowana Europejską konwencją o kompensacji dla ofiar przestępstw z użyciem przemocy, podpisaną w Strasburgu w dniu 24 listopada 1983 r., opiera się na zasadzie, zgodnie z którą w przypadku gdy sprawca naruszenia nie może zapewnić naprawienia całej szkody, do jej naprawienia powinny przyczynić się państwa członkowskie. Wnoszący odwołanie twierdzą, że wydaje się nielogiczne, iż takiego wymogu nie stosuje się do Komisji, w przypadku gdy ona sama przyczyniła się do realizacji zdarzenia wywołującego szkodę. Nawet jeżeli rzeczone prawodawstwo Unii jest wiążące jedynie dla państw członkowskich, uważają oni, że zasada solidarności zawarta między innymi w dyrektywie 2004/80 powinna znajdować zastosowanie a fortiori do instytucji Unii, w szczególności w przypadku gdy zdarzenie wywołujące szkodę zostało umożliwione poprzez bezprawne zachowanie Komisji.

101    Komisja utrzymuje, że w odniesieniu do zasady zbiegu czynów instytucji i osoby trzeciej odesłanie do zasad opartych na porządkach prawnych państw członkowskich jest pozbawione znaczenia. Po pierwsze, jedynym aktem mogącym przewidywać ewentualną odpowiedzialność solidarną instytucji jest regulamin pracowniczy, gdyż art. 270 TFUE wyjaśnia, że właściwość sądu Unii do rozpoznawania wszelkich sporów między Unią a jej pracownikami dokonuje się „w granicach i na warunkach określonych w regulaminie pracowniczym”. W tym względzie Komisja podnosi, że regulamin pracowniczy mówi o odpowiedzialności solidarnej wyłącznie w art. 24 akapit pierwszy, zgodnie z którym Wspólnoty solidarnie rekompensują urzędnikowi szkody poniesione przez niego, o ile urzędnik nie spowodował szkody umyślnie lub przez rażące niedbalstwo i nie był w stanie uzyskać odszkodowania od osoby, która szkodę wyrządziła. Ponadto regulamin pracowniczy przewiduje w art. 85a możliwość wstąpienia Unii w prawa i roszczenia poszkodowanego, urzędnika lub jego następców prawych przeciwko osobie trzeciej ponoszącej odpowiedzialność, z wyjątkiem ewentualnego powództwa skierowanego przeciwko osobie trzeciej w odniesieniu do czynu wywołującego szkodę popełnionego przez osobę trzecią wobec urzędnika i prowadzącego do śmierci, wypadku lub choroby. Po drugie, Komisja podnosi, że w wyrokach sądów włoskich i belgijskich przytoczonych przez wnoszących odwołanie odpowiedzialność solidarna była uzasadniona, ponieważ źródło obowiązku było takie samo, innymi słowy „zdarzenia wywołujące szkodę” podlegały prawu cywilnemu, podczas gdy w niniejszej sprawie odpowiedzialność zabójcy wynika z popełnienia zbrodni zabójstwa regulowanej przez prawo karne, a odpowiedzialność Komisji jako pracodawcy ma charakter „administracyjno-cywilny”.

102    Należy w pierwszej kolejności zbadać argument, zgodnie z którym odpowiedzialność solidarna wynika z systematyki regulaminu pracowniczego. Wnoszący odwołanie utrzymują bowiem, że art. 24 regulaminu pracowniczego dotyczy szczególnego przypadku, w którym Komisja, choć nie ponosi odpowiedzialności jako taka, to z uwagi na swój obowiązek wspomagania pracowników odpowiada solidarnie ze sprawcą zdarzenia wywołującego szkodę, do którego może następnie wystąpić z roszczeniem regresowym, w przypadku szkody poniesionej przez urzędnika przy sprawowaniu jego stanowiska lub wykonywaniu obowiązków. W niniejszej sprawie Sąd do spraw Służby Publicznej stwierdził, że Komisja ponosi odpowiedzialność za zdarzenie wywołujące szkodę. Zatem byłoby nielogiczne, gdyby Sąd przyznał, iż Komisja jest zobowiązana solidarnie w przypadku, kiedy nie ponosi odpowiedzialności, jednak nie jest zobowiązana w znacznie poważniejszym przypadku, w którym przyczyniła się do wystąpienia zdarzenia wywołującego szkodę. Wnoszący odwołanie proponują zasadniczo alternatywną interpretację art. 24 regulaminu pracowniczego, zgodnie z którą zastosowanie zasady odpowiedzialności solidarnej nie zależy od tego, czy urzędnik poniósł szkodę z racji zajmowanego stanowiska i pełnionych obowiązków, lecz czy zachowanie instytucji było wadliwe, czy nie. Podsumowując, wnoszący odwołanie utrzymują, że okoliczność, iż Alessandro Missir Mamachi poniósł szkodę z racji zajmowanego stanowiska i pełnionych obowiązków, nie ma żadnego znaczenia dla ustalenia odpowiedzialności solidarnej Komisji. Według nich należy zbadać, czy Komisja dopuściła się wadliwego zachowania.

103    Komisja podnosi, że regulamin pracowniczy odnosi się jedynie do odpowiedzialności solidarnej instytucji, w przypadku gdy urzędnik, z racji zajmowanego stanowiska i pełnionych obowiązków, jest ofiarą czynów, o których mowa w pierwszym akapicie art. 24 regulaminu pracowniczego. Tym samym Komisja jest odpowiedzialna wyłącznie w sytuacji, gdy urzędnik ponosi szkodę z racji zajmowanego stanowiska i pełnionych obowiązków. Ponadto Komisja zauważa, że w pkt 220–225 wyroku wydanego w pierwszej instancji Sąd do spraw Służby Publicznej wykluczył w niniejszym przypadku zastosowanie art. 24 regulaminu pracowniczego. Komisja twierdzi również, że przepis art. 85a regulaminu pracowniczego przewiduje możliwość wstąpienia Unii w prawa i roszczenia urzędnika lub jego następców prawnych przeciwko osobie trzeciej ponoszącej odpowiedzialność i że ona sama wystąpiła z powództwem cywilnym w ramach postępowania karnego przed marokańskim sądem.

104    Na wstępie należy zauważyć, że – jak podniosła Komisja – Sąd do spraw Służby Publicznej oddalił w wyroku wydanym w pierwszej instancji zarzut oparty na tym, że Komisja na podstawie art. 24 regulaminu pracowniczego była zobowiązana solidarnie do naprawienia poniesionych szkód, ponieważ Alessandro Missir Mamachi nie został zamordowany ze względu na zajmowane stanowisko i pełnione obowiązki.

105    O ile z jednej strony Sąd do spraw Służby Publicznej słusznie odmówił zastosowania art. 24 regulaminu pracowniczego w niniejszej sprawie, o tyle z drugiej strony należy stwierdzić, że artykuł ten nie powoduje wyłączenia odpowiedzialności solidarnej za szkodę poniesioną przez urzędnika spowodowaną zawinionym zachowaniem instytucji.

106    Dwa akapity składające się na art. 24 regulaminu pracowniczego powinny bowiem być interpretowane łącznie. Stanowią one, w wersji mającej zastosowanie to niniejszego sporu, że „Wspólnoty wspomagają każdego urzędnika, w szczególności w postępowaniach przeciwko osobom dopuszczającym się gróźb, zniewag, zniesławień lub ataków na osobę lub mienie, na jakie on lub członkowie jego rodziny są narażeni ze względu na zajmowane przez niego stanowisko lub pełnione obowiązki” i że „[s]olidarnie rekompensują urzędnikowi szkody poniesione przez niego w takich przypadkach, o ile urzędnik nie spowodował szkody umyślnie lub przez rażące niedbalstwo i nie był w stanie uzyskać odszkodowania od osoby, która szkodę wyrządziła”. W konsekwencji Sąd do spraw Służby Publicznej słusznie oddalił zarzut podniesiony w pierwszej instancji, ponieważ Alessandro Missir Mamachi nie został zabity w trakcie pełnienia swoich obowiązków. Zatem wbrew temu, co twierdzą wnoszący odwołanie, przesłanką zastosowania tego artykułu jest poniesienie przez urzędnika szkody z racji zajmowanego stanowiska i pełnionych obowiązków.

107    Należy jednak stwierdzić, że o ile, po pierwsze, w przypadku urzędnika, który poniósł szkodę z racji zajmowanego stanowiska i pełnionych obowiązków, Wspólnoty naprawią solidarnie poniesione szkody bez względu na to, czy dopuściły się wadliwego zachowania, a po drugie, nie można powoływać się na pojęcie odpowiedzialności solidarnej, jeśli urzędnik poniósł szkodę bez związku z pełnieniem obowiązków służbowych i jeśli nie można zarzucić instytucji żadnego bezprawnego zachowania w związku przyczynowym z tą szkodą, to w przypadku gdy instytucja w sposób zawiniony przyczyniła się do szkody poniesionej przez urzędnika bez związku z pełnieniem obowiązków służbowych, brak zapisu w regulaminie pracowniczym nie może być interpretowany, jak podnosi Komisja, w sposób prowadzący do wyłączenia odpowiedzialności solidarnej instytucji.

108    W tym względzie w pkt 13 wyroku z dnia 8 października 1986 r., Leussink/Komisja (169/83 i 136/84, EU:C:1986:371) Trybunał orzekł, że nie można uznać argumentu opartego na braku jakiegokolwiek wyraźnego przepisu w regulaminie pracowniczym oraz w przepisach prawa w celu wykluczenia prawa urzędnika i jego następców prawnych do żądania dodatkowego odszkodowania, jeżeli instytucja jest odpowiedzialna za wypadek zgodnie z ogólnymi regulacjami dotyczącymi odpowiedzialności odszkodowawczej, a świadczenia systemu regulaminu pracowniczego nie są wystarczające do zapewnienia całkowitego naprawienia poniesionej szkody. Choć prawdą jest, że wyrok ten dotyczy sytuacji, w której wadliwe zachowanie instytucji miało miejsce w ramach pełnienia obowiązków urzędnika, ustanawia on zasadę, zgodnie z którą brak zapisu w regulaminie pracowniczym nie oznacza wykluczenia tego, co nie jest w nim wyraźnie przewidziane. Zasada ta znajduje zatem zastosowanie do okoliczności niniejszej sprawy.

109    Ponadto wniosku tego nie może podważyć argument podniesiony przez Komisję w odniesieniu do art. 85a regulaminu pracowniczego. W rzeczywistości bowiem artykuł ten dotyczy subrogacji Unii w przypadku szkody spowodowanej przez osobę trzecią, podczas gdy w niniejszej sprawie Unię należy uznać za współsprawcę szkody. Zatem okoliczność, że Komisja wystąpiła z powództwem cywilnym w postępowaniu karnym przed marokańskim sądem, jest pozbawiona znaczenia przy ustalaniu, czy należy uznać, że ponosi ona odpowiedzialność solidarną z zabójcą.

110    Po ustaleniu, że brak zapisu w regulaminie pracowniczym nie wyklucza odpowiedzialności solidarnej za szkodę poniesioną przez urzędnika spowodowaną zawinionym zachowaniem instytucji, i przed zbadaniem, czy wspomniana odpowiedzialność może znaleźć uzasadnienie w zasadach wspólnych dla praw państw członkowskich, należy zbadać dwa zarzuty podniesione przez Komisję.

111    Komisja twierdzi, po pierwsze, że w odniesieniu do zasady zbiegu czynów instytucji i osoby trzeciej odesłanie do zasad opartych na porządku prawnym państw członkowskich jest bez znaczenia, ponieważ na podstawie art. 270 TFUE właściwość sądów Unii do rozpoznania wszelkich sporów między Unią a jej pracownikami wykonywana jest na podstawie regulaminu pracowniczego, a po drugie, że z uwagi na fakt, że źródło obowiązku naprawienia szkody jest odmienne – obowiązek zabójcy wynika z popełnienia zbrodni zabójstwa podlegającej marokańskiemu prawu karnemu, a obowiązek Komisji, jako pracodawcy, ma charakter „administracyjno-cywilny” – odpowiedzialność solidarna nie może zostać przyjęta, ponieważ źródła tych dwóch obowiązków nie są takie same.

112    Jeśli chodzi o zarzut pierwszy, musi on zostać oddalony na podstawie rozumowania przedstawionego w pkt 106 i 107 powyżej. W istocie bowiem fakt, że regulamin pracowniczy nie zawiera przepisów dotyczących odpowiedzialności solidarnej instytucji, która przyczyniła się do powstania szkody poniesionej przez urzędnika w sposób niezwiązany z pełnieniem obowiązków, nie powoduje automatycznego wyłączenia zasady takiej odpowiedzialności.

113    Jeśli chodzi o zarzut drugi – również należy go oddalić. W istocie o ile jest bezsporne, że sąd Unii nie jest właściwy do rozpoznawania winy zabójcy, które to zagadnienie podlega marokańskiemu prawu karnemu, pozostaje on właściwy do oceny odpowiedzialności instytucji, w sytuacji gdy przyczyniła się ona, samodzielnie lub wraz z osobą trzecią, do wyrządzenia szkody urzędnikowi. Regulamin pracowniczy zawiera wykładnię pozwalającą oddalić argument Komisji. Gdyby bowiem Alessandro Missir Mamachi został zabity podczas pełnienia swoich obowiązków, Komisja byłaby odpowiedzialna solidarnie z zabójcą na podstawie art. 24 regulaminu pracowniczego. Co prawda okoliczność, że Alessandro Missir Mamachi nie został zabity ze względu na pełnione obowiązki służbowe, uniemożliwia zastosowanie tego artykułu, jednak jego brzmienie wskazuje, że rodzaj odpowiedzialności osoby trzeciej nie ma żadnego wpływu na obowiązek solidarnie spoczywający na instytucji będącej współsprawcą szkody. Artykuł 24 regulaminu pracowniczego pokazuje bowiem, że sądowi Unii może zostać przedstawiony do rozpoznania spór dotyczący kwestii odpowiedzialności solidarnej instytucji za czyn osoby trzeciej, przy czym rodzaj odpowiedzialności osoby trzeciej nie ma żadnego wpływu na uprawnienie sądu Unii do orzekania w przedmiocie odpowiedzialności solidarnej instytucji.

114    W tym względzie należy przypomnieć, że art. 24 akapit drugi regulaminu pracowniczego przewiduje, że Wspólnoty naprawiają solidarnie poniesione szkody, jeżeli urzędnik nie mógł uzyskać odszkodowania od sprawcy. Przepis ten został zinterpretowany przez Sąd jako uzależniający dopuszczalność skargi o odszkodowanie wniesionej przez urzędnika od wcześniejszego wyczerpania krajowych dróg odwoławczych, o ile zapewniają one skuteczną ochronę zainteresowanych osób i mogą doprowadzić do naprawy zarzucanej szkody (wyrok z dnia 12 lipca 2011 r., Komisja/Q, T‑80/09 P, EU:T:2011:347, pkt 67). Tymczasem orzecznictwo to nie może zostać zastosowane w drodze analogii w niniejszej sprawie. Interpretacja ta została bowiem wypracowana w odniesieniu do sytuacji, w której instytucja nie dopuściła się wadliwego zachowania, podczas gdy w niniejszej sprawie Komisja dopuściła się takiego zachowania, które przyczyniło się do powstania szkody. Tak więc o ile w przypadku gdy instytucja nie dopuściła się wadliwego zachowania, Sąd uzależnił możliwość zwrócenia się przez urzędnika do tej instytucji o naprawienie szkody spowodowanej przez osobę trzecią od okoliczności, że urzędnik uczynił wszystko co konieczne do uzyskania odszkodowania należnego w postępowaniu przed sądem krajowym, w celu uniknięcia sytuacji, w której urzędnik zwraca się bezpośrednio przeciwko instytucji, nie ubiegając się uprzednio o uzyskanie odszkodowania należnego od osoby trzeciej, zastosowanie tej zasady do okoliczności niniejszej sprawy byłoby bardzo niezadowalające i nieuczciwe, zważywszy na fakt, że Komisja jest, wraz z osobą trzecią, współsprawcą zdarzenia, które spowodowało poniesioną szkodę. Ponadto z akt sprawy wynika, że w ramach postępowania karnego przeciwko osobie trzeciej, która dokonała zabójstwa, sąd apelacyjny w Rabacie stwierdził niewypłacalność dłużnika, od którego zasądził zapłatę symbolicznego 1 dirhama (MAD) na rzecz Unii, występującej w postępowaniu w charakterze powoda cywilnego. Tak więc w tym przypadku, ponieważ osoba trzecia jest niewypłacalna, nie do przyjęcia byłoby dojście do wniosku, że skarga wnoszących odwołanie jest niedopuszczalna ze względu na to, że nie wyczerpali środków odwoławczych przewidzianych przez marokański porządek prawny.

115    Takiego wniosku nie podważono również w wyroku z dnia 14 lipca 1967 r., Kampffmeyer i in./Komisja (5/66, 7/66, od 13/66 do 16/66 i od 18/66 do 24/66, niepublikowanym, EU:C:1967:31), przytoczonym w opinii rzecznika generalnego N. Wahla w sprawach połączonych Ledra Advertising Ltd i in./Komisja i EBC (C‑8/15 P do C‑10/15 P, EU:C:2016:290, pkt 106), w którym Trybunał orzekł w istocie, że w przypadku solidarnej odpowiedzialności pozaumownej Unii i państw członkowskich od obywateli, którzy mieli doznać szkody, wymaga się w pierwszej kolejności wszczęcia powództwa przed właściwymi sądami krajowymi, jeżeli to organom państw członkowskich przypisuje się główną i zasadniczą odpowiedzialność z tytułu zaistniałych naruszeń. W istocie bowiem ta sytuacja odpowiedzialności solidarnej dotyczy mieszanej sytuacji administracji Unii i państwa członkowskiego, podczas gdy w niniejszej sprawie okoliczności faktyczne są inne.

116    Należy zatem zbadać, czy z porządków prawnych państw członkowskich wynika ogólna zasada, która uznaje odpowiedzialność solidarną współsprawców tej samej szkody i czy może ona znaleźć zastosowanie w niniejszej sprawie, w przypadku gdy instytucja przyczyniła się do powstania szkody poniesionej przez urzędnika w sposób niezwiązany z pełnieniem obowiązków służbowych.

117    Należy w pierwszym rzędzie przypomnieć, że art. 340 akapit drugi TFUE stanowi, iż „w dziedzinie odpowiedzialności pozaumownej Unia powinna naprawić, zgodnie z zasadami ogólnymi wspólnymi dla praw państw członkowskich, szkody wyrządzone przez jej instytucje lub jej pracowników przy wykonywaniu ich funkcji”.

118    W tym względzie należy stwierdzić, że z praw państw członkowskich wynika wspólna zasada ogólna, zgodnie z którą, w okolicznościach podobnych do okoliczności niniejszej sprawy, sąd krajowy stwierdza odpowiedzialność solidarną współsprawców danej szkody, uznając, że słuszne jest, aby poszkodowany nie musiał, po pierwsze, ustalać części szkody, za którą każdy współsprawca jest odpowiedzialny, a po drugie, ponosić ryzyka, że pozwany współsprawca okaże się niewypłacalny.

119    W świetle powyższych rozważań należy stwierdzić, że Sąd do spraw Służby Publicznej naruszył prawo, gdy ograniczył do 40% udział Komisji w odszkodowaniu za szkodę majątkową poniesioną przez dzieci Alessandra Missira Mamachiego. Tak więc czwarta część zarzutu drugiego, bez konieczności analizowania argumentu wywodzonego z prawa pochodnego Unii, powinna zostać uwzględniona.

 W przedmiocie zarzutu trzeciego, opartego na naruszeniu prawa przez Sąd do spraw Służby Publicznej, gdy orzekł on, że szkoda majątkowa została w pełni naprawiona przez świadczenia wynikające z regulaminu pracowniczego

120    Na wstępie wnoszący odwołanie podnoszą, że jak wskazano w tabeli 2, przedstawionej w załączniku A.2 odwołania, kwota wskazana w pkt 202 wyroku wydanego w pierwszej instancji stanowi łączną kwotę świadczeń, do których uprawnione są dzieci Alessandra Missira Mamachiego do czasu ukończenia osiemnastego roku życia, czyli 1 381 077 EUR, i do których mogłyby mieć prawo, pod warunkiem że będą pozostawać na utrzymaniu rodziny lub będą studiować do ukończenia 26. roku życia, czyli 1 097 298 EUR. Ponadto wnoszący odwołanie dodają, że w państwie zamieszkania czworga dzieci Alessandra Missira Mamachiego, czyli Królestwie Belgii, studia uniwersyteckie kończy się zwykle w wieku 22–23 lat. W konsekwencji, abstrahując od czysto hipotetycznego charakteru kwoty 1 097 298 EUR, której wypłata jest uzależniona od szeregu warunków, które mogą w ogóle nie zostać spełnione, wnoszący odwołanie twierdzą w każdym wypadku, że kwoty te nie mogą zostać odliczone od kwoty rekompensaty należnej czworgu dzieci Alessandra Missira Mamachiego.

121    W związku z tym wnoszący odwołanie twierdzą, że Sąd do spraw Służby Publicznej naruszył prawo, gdy orzekł, iż przy ocenie, czy szkoda spowodowana przez Komisję została już naprawiona, powinny zostać uwzględnione wszystkie świadczenia na podstawie regulaminu pracowniczego, w tym świadczenia inne niż odszkodowanie pieniężne ustanowione w art. 73 regulaminu pracowniczego.

122    Na poparcie tego zarzutu skarżący podnoszą w pierwszej kolejności, że wyrok z dnia 8 października 1986 r., Leussink/Komisja (169/83 i 136/84, EU:C:1986:371), przywołany przez Komisję i przytoczony przez Sąd do spraw Służby Publicznej w pkt 204 wyroku wydanego w pierwszej instancji, nie może mieć zastosowania do okoliczności sprawy. Ich zdaniem wyrok ten nie dotyczy wszelkich świadczeń na podstawie regulaminu pracowniczego, a jedynie odszkodowania pieniężnego przewidzianego w art. 73 regulaminu pracowniczego.

123    W drugiej kolejności wnoszący odwołanie utrzymują, że świadczenia emerytalne wypłacane na rzecz czworga dzieci Alessandra Missira Mamachiego na podstawie regulaminu pracowniczego nie mogą zostać odliczone od odszkodowania za szkodę, za którą odpowiedzialność należy przypisać Komisji, ze względu na fakt, że świadczenia o charakterze świadczeń emerytalnych są przyznawane na podstawie prawa, które urzędnik nabył z tytułu stosunku pracy, które jako prawo przypisane urzędnikowi przechodzi automatycznie na spadkobierców. W tym względzie wnoszący odwołanie twierdzą, że odmienny wniosek prowadziłby do dyskryminacji względem czworga dzieci Alessandra Missira Mamachiego, jako że ci ostatni powinni otrzymać w praktyce taką samą kwotę jak dzieci urzędnika zmarłego śmiercią naturalną. Ponadto skarżący podnoszą, że w braku przepisów wynikających z porządku prawnego Unii wyrok z dnia 8 października 1986 r., Leussink/Komisja (169/83 i 136/84, EU:C:1986:371) odsyła w pkt 22 do regulacji istniejących w prawie większości państw członkowskich w zakresie odpowiedzialności pozaumownej instytucji wobec urzędnika.

124    W trzeciej kolejności, w odniesieniu do okoliczności, że – jak zauważył Sąd do spraw Służby Publicznej w pkt 111 wyroku wydanego w pierwszej instancji – Livio Missir Mamachi „nie przedstawił żadnego wniosku z tytułu utraty uprawnień emerytalnych, które jego syn mógłby nabyć”, wnoszący odwołanie podnoszą, że Sąd do spraw Służby Publicznej „wycenił szkodę majątkową poniesioną przez spadkobierców [Alessandra] Missira Mamachiego [bez uwzględnienia] świadczeń socjalnych, do których zmarły urzędnik miałby prawo, uznając, że uprawnienia emerytalne nabyte przez zmarłego [zostały] zrekompensowane rentą sierocą, która została przyznana” jego dzieciom. W tym względzie wnoszący odwołanie uważają, że świadczenia z tytułu ubezpieczenia emerytalnego wypłacane dzieciom Alessandra Missira Mamachiego odpowiadają kwotom, które on sam prawdopodobnie otrzymałby po osiągnięciu wieku emerytalnego przewidzianego przez regulamin pracowniczy. W świetle tych rozważań wnoszący odwołanie podkreślają, że gdyby uprawnienia emerytalne były odliczane od kwoty odszkodowania, kwoty dotyczące tych praw byłyby potrącane dwukrotnie: po pierwsze, zostałyby wyłączone z oszacowania szkody majątkowej; po drugie, zostałyby odliczone od kwoty zwrotu należnej spadkobiercom zamordowanego urzędnika.

125    Komisja twierdzi, że Sąd do spraw Służby Publicznej słusznie uznał, iż sąd, oceniając, czy poniesiona szkoda została naprawiona przez instytucję, czy też nie, uwzględnił wszystkie świadczenia przysługujące na podstawie regulaminu pracowniczego. Na poparcie tego twierdzenia Komisja przywołuje wyroki z dnia 8 października 1986 r., Leussink/Komisja (169/83 i 136/84, EU:C:1986:371) i z dnia 9 września 1999 r., Lucaccioni/Komisja (C‑257/98 P, EU:C:1999:402), w których wyjaśniono, że prawo urzędnika do odszkodowania zgodnie z ogólnymi regulacjami dotyczącymi odpowiedzialności odszkodowawczej jest tylko uzupełniające i powstaje istnieje jedynie w przypadku, gdy urzędnik wykaże, że świadczenia z systemu regulaminu pracowniczego nie wystarczają do całkowitego naprawienia poniesionej szkody. Według Komisji wynika z tego, że jeżeli świadczenia wypłacane z tytułu ubezpieczenia emerytalnego nie byłyby odliczane od odszkodowania, następcy prawni otrzymaliby podwójne odszkodowanie, a mianowicie renty sieroce oraz kwoty należne z tytułu naprawienia szkody.

126    Komisja podnosi, że – jak Sąd do spraw Służby Publicznej podkreślił w pkt 202 wyroku wydanego w pierwszej instancji – przyznała już spadkobiercom kwoty, które wykraczały poza zakres świadczeń normalnie przewidzianych w regulaminie pracowniczym. Zdaniem Komisji okoliczność ta dowodzi, że przy przyznawaniu świadczeń uwzględniła szczególne okoliczności śmierci Alessandra Missira Mamachiego, aby wykluczyć ewentualną dyskryminację.

127    Jeśli chodzi o nawiązanie przez wnoszących odwołanie do porządków prawnych państw członkowskich w sprawie, w której wydano wyrok z dnia 8 października 1986 r., Leussink/Komisja (169/83 i 136/84, EU:C:1986:371), Komisja zauważa, że w pkt 22 tego wyroku Trybunał odnosi się nie do prawa istniejącego w większości państw członkowskich w dziedzinie odpowiedzialności pozaumownej instytucji wobec danego urzędnika, lecz do odszkodowania z tytułu następstw nieszczęśliwego wypadku dla małżonki i córek G. Leussinka, które to odszkodowanie Trybunał w każdym wypadku wykluczył. Ponadto Komisja dodaje, że w świetle orzecznictwa Trybunału i Sądu ustalającego uzupełniający charakter powództwa o odszkodowanie z tytułu wadliwego zachowania naruszającego ogólne regulacje dotyczące odpowiedzialności odszkodowawczej nie można twierdzić, wbrew twierdzeniom wnoszących odwołanie, że brak jest przepisów prawa Unii regulujących prawo do naprawienia szkody poniesionej przez urzędników. W konsekwencji odesłanie do orzecznictwa państw członkowskich jest, zdaniem Komisji, pozbawione znaczenia.

128    Wreszcie w przedmiocie ryzyka podwójnego odliczenia Komisja zwraca uwagę, że twierdzenie Sądu do spraw Służby Publicznej w pkt 111 wyroku wydanego w pierwszej instancji jest „całkowicie marginalne i pomocnicze, a zatem nieistotne dla sprawy”.

129    Na wstępie należy stwierdzić, że chociaż w swoich żądaniach wnoszący odwołanie żądają odszkodowania za szkody majątkowe w wysokości 3 975 329 EUR, w odwołaniu nie podważają oni kwoty 3 mln EUR określonej przez Sąd do spraw Służby Publicznej na podstawie wynagrodzenia, które Alessandro Missir Mamachiego mógł otrzymywać aż do chwili przejścia na emeryturę, obniżonego o kwotę, którą on i jego małżonka wydaliby na swoje potrzeby. W drodze niniejszego zarzutu wnoszący odwołanie ograniczają się do zakwestionowania tego, że Sąd do spraw Służby Publicznej orzekł, iż w kontekście naprawienia szkody majątkowej powinny zostać uwzględnione wszystkie świadczenia na podstawie regulaminu pracowniczego, w tym inne niż odszkodowanie pieniężne ustanowione w art. 73 regulaminu pracowniczego. Ponadto, nawet zakładając, że poprzez żądanie odszkodowania za szkody majątkowe w wysokości 3 975 329 EUR wnoszący odwołanie podważają ustalenie kwoty 3 mln EUR, określonej przez Sąd do spraw Służby Publicznej, należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, jeśli Sąd do spraw Służby Publicznej stwierdził istnienie szkody, posiada on wyłączną właściwość, aby w granicach żądania dokonać oceny sposobu i zakresu naprawienia tej szkody, z zastrzeżeniem, że aby Sąd mógł dokonać kontroli sądowej wyroków Sądu do spraw Służby Publicznej, muszą one zawierać wystarczające uzasadnienie, a jeżeli chodzi o ocenę szkody – określać kryteria zastosowane do celów ustalenia przyjętej kwoty (zob. podobnie wyrok z dnia 5 listopada 2014 r., Komisja/Thomé, T‑669/13 P, EU:T:2014:929, pkt 79 i przytoczone tam orzecznictwo). Tak więc z uwagi na fakt, że wnoszący odwołanie nie wyjaśnili, w jaki sposób Sąd do spraw Służby Publicznej naruszył prawo przy stosowaniu kryteriów wykorzystanych do określenia kwoty 3 mln EUR, należy stwierdzić, że kwota ta odpowiada odszkodowaniu za szkodę majątkową poniesioną przez czworo dzieci Alessandra Missira Mamachiego.

130    Następnie należy wyjaśnić zakres, po pierwsze, wyroku z dnia 8 października 1986 r., Leussink/Komisja (169/83 i 136/84, EU:C:1986:371), do którego Sąd do spraw Służby Publicznej odnosi się w pkt 204 wyroku wydanego w pierwszej instancji, a który według wnoszących odwołanie nie ma zastosowania do okoliczności niniejszej sprawy, a po drugie wyroku z dnia 9 września 1999 r., Lucaccioni/Komisja (C‑257/98 P, EU:C:1999:402), do którego odwołuje się w swoich uwagach Komisja.

131    W sprawie, w której wydano wyrok z dnia 8 października 1986 r., Leussink/Komisja (169/83 i 136/84, EU:C:1986:371), Trybunał został wezwany do wydania rozstrzygnięcia w przedmiocie tego, czy ochrona ubezpieczeniowa przed ryzykiem wypadku, przewidziana w art. 73 regulaminu pracowniczego i przepisami prawa, stanowi wyczerpujący system rekompensaty, który w razie wypadku przy pracy wyklucza wszelkie inne żądania odszkodowawcze oparte na ogólnych regulacjach dotyczących odpowiedzialności odszkodowawczej. G. Leussink, jego małżonka i czwórka ich dzieci złożyli bowiem wniosek o uzupełniające zadośćuczynienie, twierdząc, że odszkodowanie przewidziane w art. 73 regulaminu pracowniczego obejmuje jedynie skutki ekonomiczne wypadku, a nie ich krzywdę. Trybunał w pierwszej kolejności stwierdził w pkt 11 tego wyroku, że ochrona ubezpieczeniowa przewidziana w art. 73 regulaminu pracowniczego opiera się na ogólnym systemie ubezpieczenia od wypadków w pracy i poza nią, a prawo do świadczenia jest niezależne od sprawcy wypadku i ponoszonej przez niego odpowiedzialności. Następnie w pkt 13 tego wyroku Trybunał orzekł, że w braku jakichkolwiek wyraźnych przepisów dotyczących dodatkowych wniosków wobec instytucji nie można na tym braku oprzeć argumentu w celu wykluczenia prawa urzędnika i jego następców prawnych do żądania dodatkowego odszkodowania, jeżeli instytucja jest odpowiedzialna za wypadek według ogólnych regulacji dotyczących odpowiedzialności odszkodowawczej, a świadczenia systemu regulaminu pracowniczego nie są wystarczające do zapewnienia całkowitego naprawienia poniesionej szkody.

132    Po ustaleniu, że był to wypadek przy pracy i że wypadek ten był wynikiem niedbalstwa powodującego powstanie odpowiedzialności Komisji (wyrok Sądu z dnia 8 października 1986 r., Leussink/Komisja, 169/83 i 136/84, EU:C:1986:371, pkt 15–17) Trybunał przyznał G. Leussinkowi odszkodowanie dodatkowe w wysokości 2 mln franków belgijskich (BEF). Jeśli chodzi o małżonkę i czworo dzieci urzędnika – Trybunał uznał, że wypływ wypadku na życie rodzinny stanowi następstwo szkody poniesionej przez G. Leussinka oraz że nie znajduje się ono w katalogu szkód, za które Komisja ponosi odpowiedzialność jako pracodawca.

133    Co się tyczy wyroku z dnia 9 września 1999 r., Lucaccioni/Komisja (C‑257/98 P, EU:C:1999:402), przytoczonego przez Komisję w odpowiedzi na odwołanie, Trybunał potwierdził w pkt 23, że przy ustaleniu rozmiarów szkody podlegającej naprawieniu w ramach skargi o odszkodowanie wniesionej przez urzędnika na podstawie wadliwego zachowania powodującego powstanie odpowiedzialności instytucji pracodawcy sąd Unii powinien uwzględnić świadczenia otrzymane na podstawie art. 73 regulaminu pracowniczego w następstwie wypadku lub choroby zawodowej.

134    Tak więc wyroki z dnia 8 października 1986 r., Leussink/Komisja (169/83 i 136/84, EU:C:1986:371) i z dnia 9 września 1999 r., Lucaccioni/Komisja (C‑257/98 P, EU:C:1999:402) wyjaśniły związek między świadczeniami otrzymanymi na podstawie art. 73 regulaminu pracowniczego w następstwie wypadku lub choroby zawodowej a systemem rekompensaty na podstawie ogólnych regulacji dotyczących odpowiedzialności odszkodowawczej.

135    W pierwszej kolejności – system przewidziany w art. 73 regulaminu pracowniczego i ogólne regulacje dotyczące odpowiedzialności odszkodowawczej mają charakter komplementarny, tak więc można złożyć wniosek o dodatkowe odszkodowanie, w przypadku gdy instytucja ponosi odpowiedzialność za wypadek na podstawie ogólnych regulacji dotyczących odpowiedzialności odszkodowawczej i gdy świadczenia wypłacone na podstawie art. 73 regulaminu pracowniczego nie są wystarczające do całkowitego naprawienia poniesionej szkody (wyrok z dnia 8 października 1986 r., Leussink/Komisja, 169/83 i 136/84, EU:C:1986:371, pkt 13).

136    W drugiej kolejności – zgodnie z tą zasadą w orzecznictwie zostało również wyjaśnione, że świadczenia otrzymane na podstawie art. 73 regulaminu pracowniczego w następstwie wypadku lub choroby zawodowej powinny zostać wzięte pod uwagę przy ustaleniu rozmiarów szkody podlegającej naprawieniu w ramach skargi o odszkodowanie wniesionej przez urzędnika na podstawie wadliwego zachowania powodującego powstanie odpowiedzialności instytucji pracodawcy. Gdyby tak bowiem nie było, doszłoby do podwójnego odszkodowania (zob. wyrok z dnia 9 września 1999 r., Lucaccioni/Komisja, C‑257/98 P, EU:C:1999:402, pkt 22).

137    Żaden z tych wyroków nie wypowiadają się jednak w kwestii tego, czy przy ustalaniu szkody podlegającej naprawieniu winny być brane pod uwagę wszystkie świadczenia z zabezpieczenia społecznego. Jednakże w niniejszym przypadku, odwołując się w pkt 204 wyroku wydanego w pierwszej instancji do wyroku z dnia 8 października 1986 r., Leussink/Komisja (169/83 i 136/84, EU:C:1986:371), Sąd do spraw Służby Publicznej nie naruszył prawa.

138    W istocie bowiem nawet jeśli przedmiotem wyroku z dnia 8 października 1986 r., Leussink/Komisja (169/83 i 136/84, EU:C:1986:371) jest związek między odszkodowaniem należnym zgodnie z art. 73 regulaminu pracowniczego a odszkodowaniem należnym na podstawie ogólnych regulacji dotyczących odpowiedzialności odszkodowawczej, nie wynika z tego wyroku, że przy określaniu kwoty należnej z tytułu odszkodowania za poniesioną szkodę nie powinny być brane pod uwagę żadne inne świadczenia przewidziane w regulaminie pracowniczym. Ponadto, jak podnosi Komisja, jeżeli świadczenia z tytułu ubezpieczenia emerytalnego, tj. renta sieroca, nie zostałyby odliczone od kwoty należnej z tytułu naprawienia szkody, następcy prawni otrzymaliby podwójne odszkodowanie – pierwsze obejmujące rentę sierocą, a drugie należne w ramach naprawienia szkody. Ponadto renty sieroce otrzymane przez następców prawnych Alessandra Missira Mamachiego odpowiadają kwotom świadczeń, które otrzymaliby oni, gdyby ten nadal żył, a zatem jako takie powinny zostać odliczone od kwoty odszkodowania za poniesioną szkodę majątkową. Wreszcie art. 73 ust. 2 akapit trzeci regulaminu pracowniczego przewiduje, że odszkodowanie należne w przypadku śmierci może być łączone z odszkodowaniami przewidzianymi w rozdziale 3 tego regulaminu, a zatem z rentą sierocą przewidzianą w art. 80. W konsekwencji argument wnoszących odwołanie, zgodnie z którym zasada ustanowiona w wyroku z dnia 8 października 1986 r., Leussink/Komisja (169/83 i 136/84, EU:C:1986:371) nie ma zastosowania w niniejszym przypadku, nie może zostać uwzględniony.

139    Wniosku tego nie podważa argument wnoszących odwołanie, zgodnie z którym uznanie, że renty sieroce wypłacone na podstawie regulaminu pracowniczego na rzecz czworga dzieci Alessandra Missira Mamachiego powinny zostać odliczone od odszkodowania za szkodę, za którą odpowiedzialność ponosi Komisja, stanowiłoby dyskryminację, ponieważ oznaczałoby, że czworo dzieci Alessandra Missira Mamachiego traktuje się tak jak dzieci urzędnika zmarłego śmiercią naturalną. W tym względzie wystarczy stwierdzić, że wbrew temu, co podnoszą wnoszący odwołanie, Komisja wzięła pod uwagę – jak zostało to stwierdzone przez Sąd do spraw Służby Publicznej w pkt 204 wyroku wydanego w pierwszej instancji – bardzo szczególne okoliczności niniejszej sprawy i przyznała czwórce dzieci Alessandra Missira Mamachiego kwoty wykraczające poza świadczenia należne na podstawie regulaminu pracowniczego spadkobiercom urzędnika zmarłego śmiercią naturalną. W istocie Komisja przyznała temu urzędnikowi pośmiertny awans i na jego podstawie obliczyła świadczenia należne jego spadkobiercom. Ponadto, w oparciu o art. 76 regulaminu pracowniczego, Komisja przyznała każdemu dziecku miesięczną kwotę odpowiadającą dwóm dodatkom na dziecko pozostające na utrzymaniu. Wreszcie należy zauważyć, że wnoszący odwołanie opierają się na błędnym założeniu, ponieważ dzieci urzędnika, który nie poniósł śmierci w następstwie wypadku lub choroby zawodowej, ale zmarł naturalnie, nie otrzymują odszkodowania wypłacanego na podstawie art. 73 regulaminu pracowniczego dzieciom urzędnika zmarłego w wypadku lub w wyniku choroby zawodowej. Tak więc wnoszący odwołanie nie mogą skutecznie podnosić, że Sąd do spraw Służby Publicznej naruszył prawo, ponieważ nie można przyjąć, że stwierdził, iż czworo dzieci Alessandra Missira Mamachiego zostało potraktowanych tak, jak dzieci urzędnika zmarłego śmiercią naturalną.

140    Należy również oddalić argument wnoszących odwołanie, zgodnie z którym w braku przepisów wynikających z prawa Unii wyrok z dnia 8 października 1986 r., Leussink/Komisja (169/83 i 136/84, EU:C:1986:371) odsyła do regulacji istniejących w większości praw państw członkowskich w zakresie odpowiedzialności pozaumownej instytucji wobec urzędnika. W pkt 22 tego wyroku Trybunał nie odnosi się do regulacji istniejących w większości praw państw członkowskich w zakresie odpowiedzialności pozaumownej wobec urzędnika, w tym w szczególności w przedmiocie odliczenia wypłacanych świadczeń socjalnych, lecz w przedmiocie odszkodowania za skutki wypadku dla życia rodzinnego, które zostało zresztą wykluczone przez Trybunał.

141    Należy również oddalić jako bezzasadny argument wnoszących odwołanie, zgodnie z którym Sąd do spraw Służby Publicznej naruszył prawo w pkt 111 wyroku wydanego w pierwszej instancji poprzez orzeczenie, że nie przedstawili oni wniosku z tytułu utraty uprawnień emerytalnych. Wnoszący odwołanie twierdzą bowiem, że nie byli zobowiązani do wystąpienia o rekompensatę z tytułu tych praw, ponieważ nie mogą one być brane pod uwagę przy ustalaniu wysokości odszkodowania za poniesione szkody majątkowe. Tymczasem, w przeciwieństwie do tego, co twierdzą wnoszący odwołanie, w pkt 111 wyroku wydanego w pierwszej instancji Sąd do spraw Służby Publicznej ograniczył się do stwierdzenia, że żaden wniosek z tytułu utraty uprawnień emerytalnych nie został przedłożony, pomimo faktu, że orzecznictwo, w szczególności wyroki: z dnia 5 października 2004 r., Sanders i in./Komisja (T‑45/01, EU:T:2004:289, pkt 167), i z dnia 12 lipca 2007 r., Sanders i in./Komisja (T‑45/01, EU:T:2007:221, pkt 87–90), przyznaje, że prawa te mogą być brane pod uwagę przy ustalaniu szkody majątkowej. Dlatego też okoliczność, że wnoszący odwołanie uważają, iż nie byli zobowiązani do złożenia wniosku z tytułu utraty uprawnień emerytalnych, pozostaje bez wpływu na prawidłową ocenę – która ponadto nie została podważona – dokonaną przez Sąd do spraw Służby Publicznej, który stwierdził, że nie został z tego tytułu złożony żaden wniosek.

142    Wreszcie wnoszący odwołanie podkreślają, że kwota należna czwórce dzieci Alessandra Missira Mamachiego w przypadku kontynuowania studiów aż do ukończenia 26 roku życia ma charakter hipotetyczny, ponieważ jej wypłata jest uzależniona od szeregu warunków, które mogą równie dobrze w ogóle nie zostać spełnione, a zatem kwota ta nie może być uwzględniana jako otrzymywane przez nich świadczenie.

143    Sąd do spraw Służby Publicznej orzekł w pkt 202 wyroku wydanego w pierwszej instancji, że wysokość kwot wypłaconych już przez Komisję lub które nadal będą wypłacane sięga 1,4 mln EUR i że kwota ta mogłaby wynieść nawet około 2,4 mln EUR, gdyby rozpatrywane świadczenia były wypłacane aż do osiągnięcia wieku 26 lat przez każde z czwórki dzieci. Należy zatem stwierdzić, że Sąd do spraw Służby Publicznej nie wypowiedział się wyraźnie w przedmiocie zasady odliczania tych ostatnich sum od kwoty należnej z tytułu szkody podlegającej naprawieniu.

144    W świetle powyższych rozważań argument dotyczący naruszenia prawa popełnionego przez Sąd do spraw Służby Publicznej z uwagi na hipotetyczny charakter kwoty otrzymanej przez czworo dzieci Alessandra Missira Mamachiego, w przypadku gdyby kontynuowały one studia aż do osiągnięcia wieku 26 lat, należy oddalić jako nieistotny dla sprawy, a zarzut trzeci oddalić w całości jako bezzasadny.

145    Mając na względzie całość powyższych rozważań, należy uchylić wyrok wydany w pierwszej instancji w zakresie, w jakim Sąd do spraw Służby Publicznej odrzucił jako niedopuszczalne żądania zadośćuczynienia krzywdzie Livia Missira Mamachiego i czworga dzieci Alessandra Missira Mamachiego i ograniczył odpowiedzialność Komisji do 40% wartości szkody majątkowej poniesionej przez następców prawnych Alessandra Missira Mamachiego, zamiast zobowiązać Komisję solidarnie do naprawienia szkody.

 W przedmiocie skargi w pierwszej instancji

[…]

 W przedmiocie żądania naprawienia szkody majątkowej poniesionej przez czworo dzieci Alessandra Missira Mamachiego

148    Jak wynika z pkt 118 i 119 powyżej, Komisja została zobowiązana solidarnie do naprawienia szkody majątkowej poniesionej przez czworo dzieci Alessandra Missira Mamachiego. Wysokość odszkodowania z tytułu poniesionej szkody została ustalona na kwotę 3 mln EUR.

149    Należy zauważyć, że w pkt 138 i 139 powyżej orzeczono również, że Sąd do spraw Służby Publicznej słusznie orzekł, iż na potrzeby naprawienia szkody majątkowej powinny zostać uwzględnione renty sieroce.

150    W tym względzie należy przypomnieć przepisy regulaminu pracowniczego, które mogą mieć znaczenie w niniejszej sprawie w odniesieniu do świadczeń, które z uwagi na to, że mogą zostać uznane za sposób naprawienia szkody majątkowej, a mianowicie utraty wynagrodzenia Alessandra Missira Mamachiego, powinny zostać odliczone od kwoty 3 mln EUR.

151    Po pierwsze, art. 70 akapit pierwszy regulaminu pracowniczego stanowi, że w przypadku śmierci urzędnika jego pozostające na utrzymaniu dzieci otrzymują pełne wynagrodzenie zmarłego urzędnika do końca trzeciego miesiąca następującego po miesiącu, w którym nastąpiła śmierć. Po drugie, art. 73 ust. 2 lit. a) regulaminu pracowniczego przewiduje, że w przypadku śmierci członkowie rodziny, o których mowa w tym przepisie, otrzymują kwotę równą pięciokrotnej wysokości rocznego wynagrodzenia podstawowego zmarłego, obliczonej na podstawie miesięcznych kwot wynagrodzenia otrzymywanego w okresie poprzednich 12 miesięcy. Po trzecie, art. 76 regulaminu pracowniczego stanowi, że spadkobiercom zmarłego urzędnika, znajdującym się z różnych powodów w szczególnie trudnej sytuacji, między innymi ze względu na sytuację rodzinną, mogą zostać przyznane zapomogi, pożyczki lub zaliczki. Po czwarte, art. 80 regulaminu pracowniczego stanowi, że jeżeli urzędnik umiera, nie pozostawiając małżonka uprawnionego do otrzymywania renty rodzinnej w momencie śmierci tej osoby, dzieciom będącym na utrzymaniu zmarłego w chwili śmierci w rozumieniu art. 2 załącznika VII przysługuje renta sieroca zgodnie z art. 21 załącznika VIII. W tym względzie należy wskazać, że art. 21 ust. 2 akapit drugi załącznika VIII przewiduje, że sierota ma prawo do dodatku edukacyjnego na warunkach przewidzianych w art. 3 załącznika VII. Po piąte, zgodnie z art. 67 ust. 2 i 4 regulaminu pracowniczego możliwe jest otrzymanie przez osobę inną niż urzędnik dodatku na dziecko pozostające na utrzymaniu.

152    W niniejszym przypadku z akt sprawy wynika, że po pierwsze, zgodnie z art. 70 akapit pierwszy regulaminu pracowniczego Komisja uiściła na rzecz czworga dzieci Alessandra Missira Mamachiego łączne wynagrodzenie tego ostatniego za okres od 1 października do 31 grudnia 2006 r. Po drugie, Komisja wypłaciła im również kwotę łączną 414 308,90 EUR z tytułu kwoty płatnej w przypadku śmierci zgodnie z art. 73 ust. 2 lit. a) rzeczonego regulaminu oraz kwotę łączną 76 628,40 EUR z powodu śmierci małżonka na podstawie art. 25 załącznika X do regulaminu pracowniczego. Po trzecie, od dnia 1 stycznia 2007 r. Komisja przyznała czwórce dzieci prawo do renty sierocej przewidzianej w art. 80 regulaminu pracowniczego, mianowicie łączną kwotę 4376,82 EUR miesięcznie, oraz dodatek edukacyjny, o którym mowa w załączniku VII do regulaminu pracowniczego, a mianowicie łączną kwotę 2287,19 EUR miesięcznie. Po czwarte, na podstawie art. 76 regulaminu pracowniczego decyzją z dnia 14 maja 2007 r. Komisja przyznała każdemu dziecku, do osiągnięcia przez nie wieku 19 lat, specjalną miesięczną zapomogę ze względów społecznych, równą kwocie dodatku na dziecko pozostające na utrzymaniu, na łączną kwotę 1332,76 EUR miesięcznie. Na mocy decyzji z dnia 4 lipca 2008 r. z dniem 1 sierpnia 2008 r. kwota ta została podwojona. Po piąte, z załącznika 4 do akt sprawy w pierwszej instancji wynika, że Livio Missir Mamachi otrzymywał dodatek na dzieci pozostające na utrzymaniu w łącznej kwocie 1453,84 EUR miesięcznie i obniżenie podatku po zastosowaniu czterech odliczeń związanych z dziećmi pozostającymi na utrzymaniu, które, biorąc pod uwagę podatek należny bez dzieci na utrzymaniu i podatek rzeczywiście zapłacony, oznaczało wypłacenie przez Komisję kwoty 1015,78 EUR.

153    Należy stwierdzić, że poza kwotą 76 628,40 EUR otrzymaną z powodu śmierci małżonka na podstawie art. 25 załącznika X, której nie można uznać za środek, za pomocą którego Komisja ma spełnić obowiązek naprawienia szkody majątkowej polegającej na utracie wynagrodzenia Alessandra Missira Mamachiego, kwota wypłacona zgodnie z art. 70 akapit pierwszy regulaminu pracowniczego, kwota należna w przypadku śmierci zgodnie z art. 73 ust. 2 lit. a) regulaminu pracowniczego, renta sieroca należna na podstawie art. 80 regulaminu pracowniczego, dodatki edukacyjne, o których mowa w załączniku VII do regulaminu pracowniczego, specjalna miesięczna zapomoga przyznana zgodnie z art. 76 regulaminu pracowniczego, dodatki na dzieci pozostające na utrzymaniu oraz kwoty związane z obniżeniem podatku powinny zostać odliczone od kwoty 3 mln EUR.

154    Odnośnie do rent sierocych w pkt 138powyżej zostało stwierdzone, że gdyby nie zostały one odliczone od kwoty należnej z tytułu poniesionej szkody majątkowej, następcy prawni otrzymaliby podwójne odszkodowanie. Co się tyczy kwoty wypłaconej zgodnie z art. 70 regulaminu pracowniczego, stanowi ona równowartość trzymiesięcznego wynagrodzenia Alessandra Missira Mamachiego, a zatem musi zostać uwzględniona przy wypłacie odszkodowania związanego z utratą wynagrodzenia tego urzędnika. Co się tyczy kwoty należnej w przypadku śmierci, przyznanej na podstawie art. 73 ust. 2 lit. a) regulaminu pracowniczego, to w pkt 136 powyżej wskazano, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem świadczenie to powinno zostać uwzględnione przy określaniu wysokości szkody (wyroki: z dnia 8 października 1986 r., Leussink/Komisja, 169/83 i 136/84, EU:C:1986:371, pkt 13; z dnia 9 września 1999 r., Lucaccioni/Komisja, C‑257/98 P, EU:C:1999:402, pkt 22). Taki sam wniosek dotyczy pomocy specjalnej przyznanej zgodnie z art. 76 regulaminu pracowniczego. Jak bowiem wskazano w pkt 139 powyżej, zapomoga ta jest ściśle związana z odszkodowaniem przyznanym na podstawie art. 73 ust. 2 lit. a) regulaminu pracowniczego. Wreszcie, co się tyczy dodatków edukacyjnych, dodatków na dzieci pozostające na utrzymaniu oraz kwoty otrzymanej z tytułu zwolnienia z podatku, należy stwierdzić, że gdyby Alessandro Missir Mamachi nie zmarł, otrzymaliby je w ramach jego wynagrodzenia. Co za tym idzie, należy je również uznać za wypłatę z tytułu utraty jego wynagrodzenia.

155    W tym względzie należy uściślić, że prawdą jest, jak podnoszą wnoszący odwołanie, że niektóre świadczenia należne na rzecz czworga dzieci Alessandra Missira Mamachiego są uzależnione od spełnienia warunków w przyszłości, czyli tego, by dzieci te pozostały na utrzymaniu i studiowały aż do ukończenia 26 roku życia, które to warunki mogą nie zostać spełnione przez jedno, dwoje, troje lub nawet czworo dzieci. Ponadto, jak również podnoszą wnoszący odwołanie, może się również okazać, że czworo dzieci odbędzie studia uniwersyteckie, które zakończą się przed ukończeniem przez nie 26 roku życia. Jednakże w tych przypadkach, jeśli rzeczywiście wypłacone świadczenia na podstawie regulaminu pracowniczego nie osiągną kwoty 3 mln EUR, Komisja będzie zobowiązana do zapłaty różnicy niezbędnej do osiągnięcia tej kwoty, w zakresie, w jakim poniesiona szkoda majątkowa odpowiada temu odszkodowaniu. Wypłacenie kwoty świadczeń należnych w sytuacji, w której czworo dzieci pozostaje na utrzymaniu i studiuje aż do ukończenia 26 roku życia lub też kończy studia przed tymi urodzinami, stanowi bowiem środek, za pomocą którego Komisja wypełnia obowiązek naprawienia szkody, gdyż kwota należna z tytułu naprawienia poniesionej szkody majątkowej została określona ostatecznie na 3 mln EUR.

[…]

 W przedmiocie żądań zadośćuczynienia krzywdzie doznanej przez Alessandra Missira Mamachiego, jego czworo dzieci oraz przezLivia Missira Mamachiego

171    W niniejszym przypadku Sąd dysponuje wszystkimi elementami koniecznymi do wydania orzeczenia w przedmiocie żądań zadośćuczynienia za krzywdy doznane przez Alessandra Missira Mamachiego, jego czworo dzieci oraz przez Livia Missira Mamachiego. Na wstępie należy wyjaśnić, że podobnie jak w przypadku szkód majątkowych, Komisja uchybiła obowiązkowi zapewnienia ochrony swoim pracownikom i należy uznać ją za współsprawcę doznanej krzywdy.

 W przedmiocie żądania naprawienia krzywdy doznanej przez Alessandra Missira Mamachiego

172    Wnoszący odwołanie podnoszą, że z powodu niezgodnego z prawem zachowania Komisji Alessandro Missir Mamachi doznał prawdziwej i rzeczywistej krzywdy. Zdaniem wnoszących odwołanie krzywda ta polega na cierpieniu fizycznym, którego doznał od chwili ataku do chwili śmierci, która to śmierć nastąpiła prawdopodobnie z powodu wykrwawienia, po tym jak zabójca pozostawił go na miejscu zbrodni. Do tego należy dodać stan wstrząsu i urazu psychicznego spowodowane faktem bezsilnego patrzenia na napaść i barbarzyńskie zabicie ukochanej małżonki, tragiczną świadomość nieuchronnej własnej śmierci oraz poczucie braku bezpieczeństwa, niepokoju i przeraźliwego lęku o los czworga małych dzieci, które zostaną osierocone przez ojca i matkę, jeśli uda im się przeżyć napaść. Zdaniem wnoszących odwołanie prawo do naprawienia krzywdy, jakiej doznał Alessandro Missir Mamachi, wynika z prawa Unii i prawa włoskiego.

173    Komisja utrzymuje, że uznanie tego rodzaju krzywdy jest właściwe dla włoskiego systemu prawnego zgodnie z art. 2059 włoskiego kodeksu cywilnego, a także występuje w orzecznictwie odnoszącym się do dóbr konstytucyjnie chronionych na mocy włoskiej konstytucji. Zdaniem Komisji w prawie służby publicznej Unii nie istnieje podstawa prawna pozwalająca na dochodzenie tego rodzaju krzywdy.

174    Na wstępie należy zauważyć, że zarzut zgłoszony przez Komisję, zgodnie z którym nie istnieje w prawie z zakresu służby publicznej Unii żadna podstawa prawna pozwalająca na dochodzenie tego rodzaju krzywdy, nie może zostać uwzględniony. Wystarczy bowiem stwierdzić, że jak zostało już wskazane w pkt 107 powyżej, brak zapisu regulaminu pracowniczego nie oznacza wykluczenia wszystkiego, co nie zostało w nim wyraźnie przewidziane, a ewentualna podstawa prawna może wynikać z zasad porządków prawnych państw członkowskich.

175    Należy zatem zbadać, czy z porządków prawnych państw członkowskich wynika ogólna zasada, która przyznaje osobie poszkodowanej prawo do zadośćuczynienia za poniesioną krzywdę polegającą na cierpieniach fizycznych i psychicznych doznanych przed śmiercią.

176    W tym względzie należy zauważyć, że wbrew temu, co twierdzą wnoszący odwołanie, z prawa państw członkowskich nie wynika żadna wspólna zasada ogólna, zgodnie z którą w okolicznościach podobnych do okoliczności niniejszej sprawy sąd krajowy zasądziłby zadośćuczynienie za tego rodzaju krzywdę.

177    W konsekwencji należy oddalić żądanie zadośćuczynienia za krzywdę doznaną przez Alessandra Missira Mamachiego, bez konieczności orzekania w przedmiocie zarzutu niedopuszczalności podniesionego przez Komisję.

 W przedmiocie żądań zadośćuczynienia za krzywdę doznaną przez czworo dzieci Alessandra Missira Mamachiego

178    Zdaniem wnoszących odwołanie z powodu śmierci Alessandra Missira Mamachiego jego czworo dzieci poniosło de iure proprio prawdziwą i rzeczywistą szkodę niemajątkową, zarówno moralną, jak i egzystencjalną, która ma charakter dodatkowy wobec krzywdy związanej z utratą rodziców, przy czym prawo do zadośćuczynienia za nią znajduje podstawę zarówno w prawie Unii, jak i prawie włoskim.

179    Wnoszący odwołanie podnoszą, że dochodzona szkoda niematerialna jest związana z tragicznymi wydarzeniami, które miały miejsce w nocy w dniu 18 września 2006 r., i odpowiada głębokiemu urazowi psychicznemu i emocjonalnemu poniesionemu przez czworo dzieci Alessandra Missira Mamachiego, które były świadkami okropnego i wstrząsającego zdarzenia w postaci agonii i śmierci rodziców, a następnie czuwania w nocy nad ich zwłokami bez możliwości, ze względu na ich młody wiek, podjęcia jakichkolwiek kroków. Uraz ten spowodował również krzywdę egzystencjalną doznaną przez czworo małoletnich dzieci, które będą całe życie pamiętać straszne i budzące trwogę wydarzenie z dzieciństwa, które może mieć poważne skutki w przyszłości dla jakości ich stosunków międzyludzkich i społecznych. Wreszcie szkoda związana z utratą relacji rodzicielskiej jest in re ipsa i polega na niesprawiedliwym bólu i cierpieniu z powodu utracenia na zawsze, a co więcej – w bardzo młodym wieku, obojga ukochanych rodziców.

180    Jeśli chodzi o ustalenie krzywdy poniesionej przez czworo dzieci, wnoszący odwołanie powołują się z ostrożności na włoskie orzecznictwo, a w szczególności na ostatnią aktualizację tabel sporządzonych w tym celu przez Tribunale di Milano (sąd w Mediolanie, Włochy). Tabele te wskazują w standardowych przypadkach likwidacji szkody każdego z pozostałych przy życiu rodziców lub dzieci przedział od 106 376 EUR do 212 752 EUR, umożliwiający dostosowanie rekompensaty do konkretnych okoliczności sprawy, do których należą, w szczególności, ewentualne przeżycie innych krewnych, wspólne zamieszkanie z nimi, charakter i intensywność uczuciowych relacji rodzinnych z pozostałą rodziną oraz charakter i intensywność relacji rodzicielskich z osobą utraconą.

181    Wnoszący odwołanie dodają, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem sądów włoskich kwoty wskazane w pkt 180 powyżej mają jednak charakter wyłącznie orientacyjny i mogą być podwyższone według uznania sędziów w szczególnie poważnych przypadkach. W tym względzie wnoszący odwołanie wskazują, że w przypadku małoletniego dziecka pozostającego przy życiu, które utraciło oboje rodziców, kwotę zadośćuczynienia zazwyczaj zwiększa się o 25%. W opinii wnoszących odwołanie, z uwagi na wyjątkowy i absolutnie nadzwyczajny charakter okoliczności niniejszej sprawy oraz szczególnie potworne i tragiczne okoliczności, w jakich zmarł Alessandro Missir Mamachi, ustalone w ten sposób kwoty należy jeszcze podwyższyć o 25%.

182    W świetle wszystkich tych rozważań wnoszący odwołanie żądają tytułem naprawienia krzywdy doznanej przez czworo dzieci Alessandra Missira Mamachiego kwoty 319 128 EUR dla każdego z nich, czyli łącznie 1 276 512 EUR.

183    Po pierwsze, Komisja podnosi, że nie jest sprawcą szkody poniesionej przez Alessandra Missira Mamachiego. Co za tym idzie, włoskie orzecznictwo przytoczone przez wnoszących odwołanie nie ma znaczenia, ponieważ dotyczy przypadków naprawienia krzywdy przez sprawców przestępstw powodujących śmierć ofiar, podczas gdy w niniejszej sprawie, jak twierdzi Komisja, jej odpowiedzialność jest co najwyżej subsydiarna, będąca konsekwencją wadliwego zachowania polegającego na zarzucanym jej braku zastosowania odpowiednich środków bezpieczeństwa.

184    Po drugie, Komisja uważa, że w prawie służby publicznej Unii nie istnieje prawo do naprawienia szkody niemajątkowej poniesionej przez członków rodziny urzędnika. W tym względzie Komisja podnosi, że w wyroku z dnia 8 października 1986 r., Leussink/Komisja (169/83 i 136/84, EU:C:1986:371), w którym, jej zdaniem, związek między zachowaniem instytucji a zdarzeniem na szkodę urzędnika był ewidentnie bardziej bezpośredni niż ma to miejsce w niniejszej sprawie, Trybunał orzekł, że skutki ponoszone przez członków rodziny były jedynie zwykłymi konsekwencjami szkody poniesionej przez urzędnika, a zatem instytucja nie ponosiła za nie odpowiedzialności.

185    Po trzecie, tytułem ewentualnym Komisja podnosi, w pierwszej kolejności w odniesieniu do psychicznego urazu poniesionego przez czworo dzieci Alessandra Missira Mamachiego z powodu uczestniczenia w okropnym i wstrząsającym zdarzeniu, jakim była śmierć rodziców, że z akt postępowania nie wynika, aby dzieci były świadkami zabójstwa rodziców, a zatem rzeczona krzywda nie została udowodniona w sposób wymagany prawem.

186    W drugiej kolejności, co się tyczy krzywdy egzystencjalnej spowodowanej urazem, który zdaniem wnoszących odwołanie może mieć w przyszłości poważne skutki w zakresie jakości stosunków międzyludzkich i społecznych czworga dzieci, Komisja podnosi, że po pierwsze, według włoskiego orzecznictwa przytoczonego przez wnoszących odwołanie, krzywda egzystencjalna jako taka nie istnieje jako osobna kategoria, a po drugie, krzywda ta podlega naprawieniu, wyłącznie jeżeli została poniesiona bezpośrednio przez poszkodowanego będącego ofiarą czynu niedozwolonego popełnionego przez sprawcę zbrodni, którym Komisja nie jest w niniejszej sprawie.

187    W trzeciej kolejności, jeśli chodzi o krzywdę wynikającą z utraty rodziców, która zdaniem wnoszących odwołanie ma charakter in re ipsa, Komisja podnosi, że żądanie to należy oddalić właśnie na podstawie orzecznictwa Corte suprema di cassazione (sądu kasacyjnego, Włochy) przytoczonego przez wnoszących odwołanie. Zdaniem Komisji takie żądanie przeinacza bowiem funkcję zadośćuczynienia, które zostałoby przyznane nie w wyniku rzeczywistej weryfikacji szkody, lecz jako środek o charakterze prywatnym, związany ze szkodliwym zachowaniem. W każdym wypadku rzeczona szkoda została już naprawiona w formie świadczeń przyznanych na podstawie art. 73 regulaminu pracowniczego, który przewiduje właśnie ryczałtowe odszkodowanie w przypadku śmierci urzędnika.

188    W czwartej i ostatniej kolejności – Komisja nie zgadza się z zastosowaniem w rozpatrywanej sprawie tabel sporządzonych przez Tribunale di Milano (sąd w Mediolanie) w celu określenia wartości krzywdy, którą miało ponieść czworo dzieci Alessandra Missira Mamachiego. Przede wszystkim tabele te dotyczą sytuacji odszkodowania zasądzanego od sprawcy czynu niedozwolonego, która w sposób oczywisty nie ma miejsca w niniejszej sprawie, ponieważ Komisja nie jest sprawcą czynu niedozwolonego. Co więcej, tabele te odzwierciedlają tendencję stosowaną w jednym państwie członkowskim, a nawet w tym państwie tylko przez jeden sąd. Wreszcie zastosowanie tabel sporządzonych przez Tribunale di Milano (sąd w Mediolanie) proponowane przez wnoszących odwołanie jest sprzeczne z utrwalonym orzecznictwem sądów włoskich przytoczonym przez wnoszących odwołanie, dotyczącym szkody biologicznej, lecz znajdującej zastosowanie do krzywdy, zgodnie z którym zastosowanie tabel wymaga każdorazowo indywidualnego podejścia, właściwego w świetle okoliczności danego przypadku.

189    W konsekwencji Komisja uważa, że żądanie zadośćuczynienia za krzywdy czworga dzieci Alessandra Missira Mamachiego musi zostać oddalone.

190    Należy w pierwszej kolejności zbadać w istocie oba zarzuty podniesione przez Komisję, która twierdzi, jak wskazano w pkt 183 i 184 powyżej, po pierwsze, że jest odpowiedzialna jedynie subsydiarnie za krzywdę doznaną przez czworo dzieci, a po drugie, że wyrok z dnia 8 października 1986 r., Leussink/Komisja (169/83 i 136/84, EU:C:1986:371) dowodzi, że skutki wpływające na członków rodziny urzędnika stanowią jedynie zwykłe następstwa poniesionej przez niego szkody, a instytucja nie może zostać uznana za odpowiedzialną z tego tytułu.

191    Jeśli chodzi o zarzut pierwszy, należy przypomnieć, że z pkt 84 niniejszego wyroku wynika, że Sąd do spraw Służby Publicznej nie naruszył prawa, gdy orzekł, że w przypadku wystąpienia wadliwego zachowania polegającego na uchybieniu obowiązkowi zapewniania ochrony, które to uchybienie przyczyniło się do powstania określonej szkody, a której powstaniu w przypadku realizacji tego obowiązku można by zapobiec w przypadku realizacji tego obowiązku, nawet jeśli dana instytucja nie może zostać uznana za główny podmiot odpowiedzialny za szkodę, powinna zostać uznana za współsprawcę szkody. W konsekwencji należy oddalić argument Komisji, zgodnie z którym ponosi ona odpowiedzialność subsydiarną za szkodę.

192    Jeśli chodzi o zarzut drugi, Komisja podnosi, że zasada ustanowiona w wyroku z dnia 8 października 1986 r., Leussink/Komisja (169/83 i 136/84, EU:C:1986:371), mianowicie że skutki odczuwane przez członków rodziny urzędnika są jedynie zwykłymi następstwami szkody poniesionej przez tego ostatniego, za które instytucja nie może zostać uznana za odpowiedzialną, ma zastosowanie a fortiori w niniejszej sprawie.

193    Po pierwsze, w odróżnieniu od sprawy, która doprowadziła do wydania wyroku z dnia 8 października 1986 r., Leussink/Komisja (169/83 i 136/84, EU:C:1986:371), w sytuacji gdy urzędnik, który uległ wypadkowi przy pracy, przeżył i otrzymał dodatkowe odszkodowanie, w niniejszej sprawie Alessandro Missir Mamachi zmarł bez prawa do takiego odszkodowania, jak wynika z pkt 177 powyżej, i tym samym skutki dla członków rodziny zmarłego urzędnika nie mogą być takie same jak skutki dla członków rodziny urzędnika, który przeżył.

194    Po drugie, należy stwierdzić, że z prawa państw członkowskich wynika wspólna zasada ogólna, zgodnie z którą w okolicznościach podobnych do okoliczności niniejszej sprawy istnienie systemu gwarantującego automatyczną wypłatę świadczeń spadkobiercom zmarłego urzędnika nie stoi na przeszkodzie temu, aby spadkobiercy ci, jeżeli uważają, że szkody poniesione przez nich nie zostały naprawione za pośrednictwem tego systemu lub zostały naprawione w niepełnym wymiarze, dochodzili również zadośćuczynienia za poniesioną krzywdę w drodze postępowania przed sądem krajowym.

195    W tym względzie z praw państw członkowskich wynika również wspólna zasada ogólna, zgodnie z którą doznana krzywda nie może być naprawiona podwójnie. Co za tym idzie, do sądu należy sprawdzenie, w jakim zakresie system gwarantujący automatyczną wypłatę świadczeń pokrywa w całości, częściowo lub wcale, krzywdę poniesioną przez spadkobierców, zanim ustali kwotę odszkodowania za rzeczoną szkodę. Wreszcie z praw państw członkowskich wynika, że zasada odpowiedzialności solidarnej mająca zastosowanie do szkody majątkowej w okolicznościach podobnych do okoliczności niniejszej sprawy ma zastosowanie również do krzywdy.

196    W konsekwencji drugi zarzut Komisji również należy oddalić.

197    W odniesieniu do kryteriów ustalania kwoty zadośćuczynienia z tytułu krzywdy doznanej przez czworo dzieci Alessandra Missira Mamachiego wnoszący odwołanie utrzymują, że kwota ta powinna zostać ustalona z uwzględnieniem, po pierwsze, urazu psychicznego i emocjonalnego doświadczonego przez czworo dzieci Alessandra Missira Mamachiego, które były świadkami okropnego i wstrząsającego zdarzenia w postaci agonii i śmierci rodziców, a następnie czuwania w nocy nad ich zwłokami bez możliwości, ze względu na ich młody wiek, podjęcia jakichkolwiek kroków, po drugie, krzywdy egzystencjalnej doznanej przez czworo małoletnich dzieci, które będą całe życie pamiętać straszne i budzące trwogę wydarzenie z dzieciństwa, i po trzecie, krzywdy związanej z utratą rodziców, polegającej na niesprawiedliwym bólu i cierpieniu z powodu utracenia na zawsze, a co więcej – w bardzo młodym wieku, obojga rodziców.

198    Bez konieczności orzekania w przedmiocie różnych kryteriów przywołanych przez wnoszących odwołanie, którzy ponadto odnoszą się do zasad wypracowanych przez orzecznictwo włoskie, należy stwierdzić, że z prawa państw członkowskich wynika wspólna zasada ogólna, zgodnie z którą w okolicznościach podobnych do okoliczności niniejszej sprawy uznaje się istnienie podlegającej naprawieniu krzywdy poniesionej przez spadkobierców, w szczególności dzieci i rodziców osoby zmarłej, polegającej na cierpieniu moralnym spowodowanym przez śmierć osoby bliskiej, a różne kryteria przywołane przez wnoszących odwołanie zbliżone są do tej zasady.

199    W tym względzie należy stwierdzić, że wbrew temu, co podnosi Komisja, krzywda doznana przez czworo dzieci nie została dotąd naprawiona w formie świadczeń przyznanych na podstawie art. 73 regulaminu pracowniczego, który przewiduje w przypadku śmierci urzędnika odszkodowanie ryczałtowe. Jak bowiem wynika z pkt 153 powyżej, odszkodowanie ryczałtowe zostało uwzględnione jedynie do celów naprawy szkody majątkowej polegającej na utracie wynagrodzenia Alessandra Missira Mamachiego. Natomiast krzywda spowodowana śmiercią Alessandra Missira Mamachiego jest związana z bólem odczuwanym przez czworo dzieci, a zatem nie jest objęta świadczeniami przyznawanymi na podstawie art. 73 regulaminu pracowniczego.

200    Jeśli chodzi o ustalenie wartości krzywdy, należy stwierdzić, że wbrew temu, co twierdzą wnoszący odwołanie, tabele sporządzone przez Tribunale di Milano (sąd w Mediolanie) nie mogą być zastosowane w niniejszej sprawie. W istocie, jak słusznie podnosi Komisja, sąd Unii nie może posłużyć się tabelami sporządzonymi w jednym państwie członkowskim w celu określenia kwoty odszkodowania za szkodę poniesioną przez spadkobierców zmarłego urzędnika Unii. W tym względzie należy przypomnieć, że do sądu Unii należy ustalenie kwoty ex æquo et bono (zob. podobnie wyrok z dnia 5 czerwca 1980 r., Oberthür/Komisja, 24/79, EU:C:1980:145, pkt 15), z przedstawieniem zastosowanych w tym celu kryteriów (zob. podobnie wyroki: z dnia 14 maja 1998 r., Rada/Nil i Impens, C‑259/96 P, EU:C:1998:224, pkt 32, 33; z dnia 9 września 1999 r., Lucaccioni/Komisja, C‑257/98 P, EU:C:1999:402, pkt 35; z dnia 6 czerwca 2006 r., Girardot/Komisja, T‑10/02, EU:T:2006:148, pkt 51).

201    Biorąc pod uwagę okoliczności niniejszej sprawy, jak również zasady wskazane w pkt 194 i 195 powyżej, oraz w świetle kryterium, o którym mowa w pkt 198 powyżej, należy zasądzić od Komisji solidarnie zapłatę na rzecz każdego dziecka Alessandra Missira Mamachiego, celem naprawienia doznanej krzywdy ze względu na utratę rodziców i ich obecność na miejscu podwójnej zbrodni, kwotę ustaloną ex æquo et bono na 100 000 EUR.

 W przedmiocie żądania zadośćuczynienia za krzywdę doznaną przez Livia Missira Mamachiego

202    Wnoszący odwołanie podnoszą, że rodzice Alessandra Missira Mamachiego również powinni otrzymać należyte zadośćuczynienie za krzywdę polegającą na niesprawiedliwym bólu i cierpieniu w związku ze stratą syna w tak dramatycznych i potwornych okolicznościach. Do tego cierpienia należy dodać, tytułem krzywdy egzystencjalnej, zmęczenie psychiczne i psychologiczne oraz niepokój i zakłócenia wynikające z konieczności podjęcia się, pomimo ich zaawansowanego wieku, utrzymania i edukacji czworga wnuków, które zostały osierocone. Tak więc w świetle wyjątkowych okoliczności niniejszej sprawy oraz jej wstrząsającego i tragicznego charakteru wnoszący odwołanie żądają przyznania Liviowi Missirowi Mamachiemu kwoty 212 752 EUR tytułem zadośćuczynienia za krzywdę, jakiej doznał.

203    Komisja ogranicza się do podniesienia zarzutu niedopuszczalności tego żądania, który został rozpatrzony i oddalony w pkt 170 powyżej.

204    Wystarczy stwierdzić, że – jak wskazano w pkt 198 powyżej – z prawa państw członkowskich wynika wspólna zasada ogólna, zgodnie z którą w okolicznościach podobnych do okoliczności niniejszej sprawy uznaje się istnienie podlegającej naprawieniu krzywdy rodziców zmarłej osoby, polegającej na cierpieniu moralnym spowodowanym przez śmierć osoby bliskiej.

205    Biorąc pod uwagę okoliczności sprawy oraz zasady przywołane w pkt 194 i 195 powyżej oraz w świetle kryterium wskazanego w pkt 198 powyżej należy zasądzić od Komisji solidarnie na rzecz wszystkich wnoszących odwołanie będących spadkobiercami Livia Missira Mamachiego z tytułu naprawienia szkody poniesionej przez niego w związku z utratą syna, Alessandra Missira Mamachiego, całkowitą kwotę ustaloną ex æquo et bono na 50 000 EUR.

[…]

Z powyższych względów

SĄD (izba ds. odwołań)

orzeka, co następuje:

1)      Wyrok z dnia 12 maja 2011 r., Missir Mamachi di Lusignano/Komisja (F‑50/09) zostaje uchylony w zakresie, w jakim Sąd do spraw Służby Publicznej Unii Europejskiej uwzględnił zarzut niedopuszczalności podniesiony przez Komisję wobec żądania zadośćuczynienia za krzywdę doznaną przez Carla Missira Mamachiego di Lusignano, Giustinę Missir Mamachi di Lusignano, Filiberta Missira Mamachiego di Lusignano i Tommasa Missira Mamachiego di Lusignano, dwie ostatnie osoby reprezentowane przez Annę Sintobin.

2)      Wyrok z dnia 12 maja 2011 r., Missir Mamachi di Lusignano/Komisja (F‑50/09) zostaje uchylony w zakresie, w jakim Sąd do spraw Służby Publicznej uwzględnił zarzut niedopuszczalności podniesiony przez Komisję wobec żądania zadośćuczynienia za krzywdę doznaną przez Livia Missira Mamachiego di Lusignano.

3)      Wyrok z dnia 12 maja 2011 r., Missir Mamachi di Lusignano/Komisja (F‑50/09) zostaje uchylony w zakresie, w jakim Sąd do spraw Służby Publicznej ograniczył odpowiedzialności Komisji do wysokości 40% szkody majątkowej poniesionej przez Carla Missira Mamachiego di Lusignano, Giustinę Missir Mamachi di Lusignano, Filiberta Missira Mamachiego di Lusignano i Tommasa Missira Mamachiego di Lusignano, dwie ostatnie osoby reprezentowane przez Annę Sintobin.

4)      W pozostałym zakresie odwołanie zostaje oddalone.

5)      Komisja zostaje zobowiązana solidarnie do zapłaty kwoty 3 mln EUR, od której należy odliczyć świadczenia na podstawie regulaminu pracowniczego uznane za część tej kwoty, wypłacone lub pozostałe do zapłacenia z tytułu poniesionej szkody majątkowej na rzecz Carla Missira Mamachiego di Lusignano, Giustiny Missir Mamachi di Lusignano, Filiberta Missira Mamachiego di Lusignano i Tommasa Missira Mamachiego di Lusignano, dwie ostatnie osoby reprezentowane przez Annę Sintobin.

6)      Komisja zostaje zobowiązana do zapłaty solidarnie kwoty 100 000 EUR na rzecz Carla Missira Mamachiego di Lusignano tytułem doznanej przez niego krzywdy.

7)      Komisja zostaje zobowiązana do zapłaty solidarnie kwoty 100 000 EUR na rzecz Giustiny Missir Mamachi di Lusignano tytułem doznanej przez nią krzywdy.

8)      Komisja zostaje zobowiązana do zapłaty solidarnie kwoty 100 000 EUR na rzecz Tommasa Missira Mamachiego di Lusignano, reprezentowanego przez Annę Sintobin, tytułem doznanej przez niego krzywdy.

9)      Komisja zostaje zobowiązana do zapłaty solidarnie kwoty 100 000 EUR na rzecz Filiberta Missira Mamachiego di Lusignano, reprezentowanego przez Annę Sintobin, tytułem doznanej przez niego krzywdy.

10)    Komisja zostaje zobowiązana do zapłaty solidarnie kwoty 50 000 EUR na rzecz Stefana Missira Mamachiego di Lusignano i pozostałych wnoszących odwołanie, których nazwiska znajdują się w załączniku, będących spadkobiercami Livia Missira Mamachiego di Lusignano, tytułem doznanej przez niego krzywdy.

11)    Zadośćuczynienia, o których mowa w pkt 6–10 powyżej, zostaną powiększone o odsetki za zwłokę liczone od dnia ogłoszenia niniejszego wyroku do dnia całkowitej spłaty zgodnie ze stopą procentową stosowaną przez Europejski Bank Centralny do jego podstawowych operacji refinansowania, powiększoną o dwa punkty procentowe.

12)    W pozostałym zakresie skarga zostaje oddalona.

13)    Komisja zostaje obciążona kosztami postępowania odwoławczego.

14)    Komisja zostaje obciążona kosztami postępowania w pierwszej instancji.

Jaeger Frimodt Nielsen Papasavvas

Wyrok ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu w dniu 7 grudnia 2017 r.

Podpisy

*      Język postępowania: włoski.

i      Jedno ze słów kluczowych oraz pkt 70, 72, 84, 118, 176, 194, 195, 198, 200 i 204 w niniejszym tekście były przedmiotem zmian o charakterze językowym po pierwotnym umieszczeniu tego tekstu na stronie internetowej.

1      Wykaz pozostałych wnoszących odwołanie został dołączony tylko do wersji doręczonej stronom.

2      Poniżej zostały odtworzone jedynie te punkty wyroku, których publikację Sąd uznał za wskazaną.