Wydanie tymczasowe
OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
PRIITA PIKAMÄE
przedstawiona w dniu 11 lipca 2024 r.(1)
Sprawy C-767/22, C-49/23 i C-161/23
1Dream OÜ,
DS,
DL,
VS,
JG (C-767/22)
AZ,
1Dream OÜ,
Produktech Engineering AG,
BBP,
Polaris Consulting Ltd (C-49/23)
VL,
ZS,
Lireva Investments Limited,
VI,
FORTRESS FINANCE Inc. (C-161/23)
przy udziale
Latvijas Republikas Saeima
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Latvijas Republikas Satversmes tiesa (trybunał konstytucyjny, Łotwa)]
Odesłanie prejudycjalne – Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych – Dyrektywa 2014/42/UE – Zabezpieczenie i konfiskata narzędzi służących do popełnienia przestępstwa i korzyści pochodzących z przestępstwa w Unii Europejskiej – Zakres stosowania – Konfiskata mienia uzyskanego niezgodnie z prawem – Krajowa procedura karna przewidująca konfiskatę mienia bez wydania wyroku skazującego – Artykuł 4 – Dostęp do akt osób związanych z mieniem – Zasady dowodowe odnoszące się do pochodzenia mienia – Skuteczny środek zaskarżenia – Artykuł 8 – Dyrektywa 2012/13/UE – Dyrektywa (UE) 2016/343 – Artykuły 17, 47 i 48 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej
1. W sprawozdaniu z dnia 2 czerwca 2020 r. dotyczącym konfiskaty mienia pochodzącego z przestępstwa Komisja Europejska, opierając się na danych dostarczonych przez Europol, wskazała, że korzyści pochodzące z przestępczości zorganizowanej w Unii Europejskiej wynoszą około 110 mld EUR rocznie, zaś tylko około 2 % dochodów z przestępstwa zostaje zabezpieczone, a 1 % skonfiskowane(2). W ten właśnie co najmniej niepokojący kontekst wpisują się niniejsze sprawy prejudycjalne, które dają Trybunałowi sposobność zajęcia po raz pierwszy stanowiska w przedmiocie stosowania dyrektywy 2014/42/UE(3) do przepisów krajowych ustanawiających karną procedurę konfiskaty mienia uzyskanego niezgodnie z prawem bez wydania wyroku skazującego, prowadzoną równolegle z postępowaniem mającym ustalić winę domniemanego sprawcy przestępstwa. Udzielenie przez Trybunał twierdzącej odpowiedzi co do jego właściwości spowodowałoby, że stanąłby on wobec powinności zbadania pod względem zgodności z prawem Unii przepisów krajowych dotyczących dostępu osób związanych z mieniem do akt postępowania w sprawie konfiskaty, zasad dowodowych odnoszących się do pochodzenia mienia oraz kontroli sądowej nakazu konfiskaty.
I. Ramy prawne
A. Prawo Unii
2. W ramach niniejszych spraw istotne są art. 2–4 i art. 8 dyrektywy 2014/42, a także art. 17, 47 i 48 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „Kartą”).
B. Prawo łotewskie
3. Artykuł 626 ust. 1 Kriminālprocesa likums (kodeksu postępowania karnego) z dnia 21 kwietnia 2005 r. (Latvijas Vēstnesis, 2005, nr 74), w brzmieniu obowiązującym od dnia 1 września 2018 r. do dnia 2 listopada 2022 r., stanowił:
„(1) W interesie szybkiego uregulowania spraw majątkowych wynikłych w toku wstępnego etapu postępowania karnego oraz przez wzgląd na ekonomię procesową, organ prowadzący postępowanie przygotowawcze za zgodą prokuratora nadzorującego to postępowanie lub prokurator może wyłączyć z akt postępowania karnego materiały dotyczące mienia uzyskanego niezgodnie z prawem i wszcząć [odrębne] postępowanie, jeżeli spełnione są następujące przesłanki:
1) całość materiału dowodowego uzasadnia przekonanie, że odebrane lub zajęte mienie zostało uzyskane niezgodnie z prawem lub ma związek z przestępstwem;
2) wniesienie sprawy karnej do sądu w dającej się przewidzieć przyszłości (w rozsądnym terminie) z obiektywnych przyczyn nie jest możliwe lub może skutkować wysokimi, nieuzasadnionymi kosztami.
(2) W przypadku gdy organ prowadzący postępowanie przygotowawcze umarza postępowanie karne z powodów innych niż stwierdzenie braku winy danej osoby, może on za zgodą prokuratora nadzorującego dochodzenie wyłączyć z akt postępowania karnego materiały dotyczące mienia uzyskanego niezgodnie z prawem i wszcząć [odrębne] postępowanie, jeżeli całość materiału dowodowego uzasadnia przekonanie, że odebrane lub zajęte mienie zostało uzyskane niezgodnie z prawem(4).
(3) W przypadku gdy prokurator umarza postępowanie karne z powodów innych niż stwierdzenie braku winy danej osoby, może on wyłączyć z akt postępowania karnego materiały dotyczące kwalifikacji mienia jako uzyskanego niezgodnie z prawem i wszcząć [odrębne] postępowanie, jeżeli prawa dotyczące tego mienia podlegają wpisowi do rejestru publicznego, a wpis w tym rejestrze został zmieniony w następstwie popełnienia przestępstwa”.
4. Artykuł 627 ust. 1–5 kodeksu postępowania karnego, w wersji obowiązującej od dnia 1 września 2018 r. do dnia 2 listopada 2022 r., stanowił:
„(1) W okolicznościach wskazanych w art. 626 niniejszej ustawy organ prowadzący postępowanie wydaje postanowienie o wszczęciu postępowania w sprawie niezgodnego z prawem uzyskania mienia oraz o przekazaniu sądowi materiałów dotyczących mienia uzyskanego niezgodnie z prawem.
(2) W postanowieniu tym organ prowadzący postępowanie wskazuje:
1) informacje dotyczące okoliczności, które mogą świadczyć o związku między mieniem a przestępstwem lub przestępczym pochodzeniu mienia, a także informacje o materiałach, które zostały wyłączone z akt postępowania karnego na etapie postępowania przygotowawczego, dotyczących niezgodnego z prawem uzyskania mienia;
2) osoby związane z mieniem;
3) środki, jakie proponuje, jeśli chodzi o mienie uzyskane niezgodnie z prawem;
4) w zależności od przypadku – poszkodowanego.
(3) Postanowienie wraz załącznikami jest przekazywane do (pilsētas) tiesa [sądu rejonowego].
(4) Materiały z akt sprawy dotyczące mienia uzyskanego niezgodnie z prawem są objęte tajemnicą postępowania przygotowawczego i dostęp do nich może mieć organ prowadzący postępowanie, prokurator oraz sąd rozpoznający sprawę. Osoby, o których mowa w art. 628 niniejszej ustawy, mogą zapoznawać się z materiałami zawartymi w aktach sprawy za zgodą organu prowadzącego postępowanie oraz w zakresie określonym przez ten organ.
(5) Orzeczenie organu prowadzącego postępowanie o oddaleniu wniosku o udzielenie dostępu do materiałów z akt sprawy podlega zaskarżeniu do rajona (pilsētas) tiesa [sądu rejonowego], który ma orzekać w sprawie dotyczącej mienia uzyskanego niezgodnie z prawem. Sąd może uwzględnić lub oddalić skargę w całości lub w części. Od orzeczenia nie przysługuje apelacja. Aby rozstrzygnąć, czy dostęp do materiałów z akt sprawy naruszałby prawa podstawowe jednostek, interes publiczny lub uniemożliwiłby realizację celu postępowania karnego, sąd może żądać wglądu do akt postępowania karnego”.
II. Spory w postępowaniu głównym i pytania prejudycjalne
5. W okresie od 2012 r. do 2020 r. w Łotwie toczyły się przeciwko różnym spółkom zarejestrowanym w państwach trzecich oraz jednej zarejestrowanej w Republice Estońskiej, a także przeciwko kilku osobom fizycznym, obywatelom państw trzecich, postępowania karne dotyczące dokonywanego na wielką skalę prania pieniędzy pochodzących z przestępstw, przy pomocy ich łotewskich rachunków bankowych. W ramach tych postępowań karnych, znajdujących się jeszcze na etapie postępowania przygotowawczego, dokonano zajęć środków zdeponowanych na tych rachunkach bankowych oraz nieruchomości.
6. Po dokonaniu zajęć oraz równolegle ze wspomnianymi postępowaniami, organ ścigania postanowił, na podstawie art. 626 i 627 kodeksu postępowania karnego, o wszczęciu postępowań w sprawie niezgodnego z prawem uzyskania mienia oraz o wniesieniu w związku z tym sprawy do właściwego sądu pierwszej instancji. O ile niektóre z tych postępowań są obecnie zawieszone, o tyle w innych zostały wydane orzeczenia bądź o konfiskacie zajętego mienia na rzecz państwa w przypadkach, gdy mienie uznano za uzyskane niezgodnie z prawem, bądź o umorzeniu postępowania bez konfiskaty, gdy sąd ten uznał, że nie wykazano przestępczego pochodzenia. W następstwie środka zaskarżenia wniesionego przez organ ścigania, wydane w pierwszej instancji orzeczenia o umorzeniu postępowań zostały uchylone przez sąd drugiej instancji, który po ponownym zbadaniu przedstawionych dowodów nakazał konfiskatę przedmiotowego mienia jako uzyskanego niezgodnie z prawem.
7. Osoby związane z mieniem stanowiącym przedmiot wspomnianych wyżej postępowań i środków wniosły do Latvijas Republikas Satversmes tiesa (trybunału konstytucyjnego, Łotwa), będącego sądem odsyłającym, skargę dotyczącą zgodności z konstytucją tego państwa szeregu przepisów kodeksu postępowania karnego regulujących procedurę konfiskaty mienia uzyskanego niezgodnie z prawem.
8. W ramach oceny, jaką ma obowiązek przeprowadzić, obejmującej uwzględnienie prawa Unii, sąd odsyłający zastanawia się w pierwszej kolejności, czy inkryminowane przepisy krajowe są objęte zakresem stosowania dyrektywy 2014/42 i decyzji ramowej 2005/212/WSiSW(5) (sprawy C-767/22, C-49/23 i C-161/23). Sąd ten wskazuje w tym względzie, że wprowadzona w życie procedura konfiskaty mienia wykazuje pewną specyfikę, w tym znaczeniu, że ma ona charakter karny, zaś nakaz konfiskaty nie jest następstwem skazania osoby uznanej wcześniej za winną popełnienia przestępstwa, co stanowi sytuację, jakiej Trybunał jeszcze nie analizował w sprawach dotyczących wykładni powołanych aktów prawnych.
9. W sytuacji, gdyby należało uznać, że jeden lub drugi z tych aktów prawnych ma zastosowanie w niniejszej sprawie, sąd odsyłający uważa, że w drugiej kolejności powstaje pytanie o zgodność przepisów krajowych regulujących dostęp osób związanych z mieniem do akt postępowania z prawem do skutecznego środka zaskarżenia i do rzetelnego procesu sądowego przyznanego tym osobom na mocy art. 8 ust. 1 dyrektywy 2014/42 w związku z art. 47 Karty (sprawa C-767/22). Sąd odsyłający podkreśla, że osoby te mogą zapoznać się z materiałami z akt sprawy, które z kolei pochodzą z głównego postępowania karnego mającego na celu ustalenie odpowiedzialności indywidualnej, wyłącznie za zgodą organu ścigania oraz w zakresie ustalonym przez ten organ, którego orzeczenie podlega kontroli sądowej.
10. W trzeciej kolejności sąd odsyłający zastanawia się również nad zgodnością przepisów krajowych określających zasady dowodowe odnoszące się do pochodzenia mienia z prawem do rzetelnego procesu sądowego i domniemaniem niewinności, gwarantowanymi w art. 8 ust. 1 dyrektywy 2014/42 w związku z art. 47 i 48 Karty (sprawa C-161/23). Sąd ten wskazuje, że zgodnie z tymi zasadami dowodowymi organ ścigania w danym postępowaniu nie musi udowadniać ponad wszelką racjonalną wątpliwość przestępczego pochodzenia mienia, natomiast to osoba związana z mieniem musi udowodnić zgodne z prawem pochodzenie tego mienia.
11. W czwartej kolejności Latvijas Republikas Satversmes tiesa (trybunał konstytucyjny) zastanawia się, czy należy przyznać prawo, które nie zostało przewidziane w przepisach krajowych, do zaskarżenia nakazu konfiskaty mienia wydanego po raz pierwszy na etapie apelacji od kończącego postępowanie orzeczenia sądu pierwszej instancji, którym nie orzeczono takiego nakazu. Sąd ten podkreśla, że orzeczenie wydane w wyniku postępowania w sprawie konfiskaty rozstrzyga prawomocnie kwestię majątkową. Sąd odsyłający uważa, że odpowiedź na to pytanie wymaga dokonania wykładni art. 8 ust. 6 zdanie drugie dyrektywy 2014/42 w świetle art. 47 Karty (sprawa C-49/23).
12. W piątej kolejności oraz na wypadek, gdyby w następstwie wyroku Trybunału rozpatrywane przepisy krajowe miały zostać uznane za niezgodne z łotewską konstytucją i z prawem Unii, sąd odsyłający wskazuje, że należałoby uznać je za nieważne, co w przypadku wstecznego skutku nieważności miałoby negatywne reperkusje dla stabilności budżetu państwa i pewności prawa. W związku z tym sąd ten zastanawia się, czy w wyroku, który wyda, mógłby samodzielnie określić datę utraty skuteczności tych przepisów, którą mogłaby być dacie utraty przez nie mocy, gdyż przepisy te już nie obowiązują.
13. W tych okolicznościach Latvijas Republikas Satversmes tiesa (trybunał konstytucyjny, Łotwa) postanowił zawiesić postępowanie we wszystkich trzech rozpatrywanych sprawach i zwrócić się do Trybunału, w sprawie C-767/22, z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy przepis krajowy, na podstawie którego sąd krajowy rozstrzyga w przedmiocie konfiskaty korzyści pochodzących z przestępstwa w odrębnym postępowaniu dotyczącym mienia uzyskanego niezgodnie z prawem, które to postępowanie toczy się niezależnie od głównego postępowania karnego jeszcze przed stwierdzeniem popełnienia przestępstwa i przed uznaniem danej osoby za winną jego popełnienia, i który to przepis jednocześnie przewiduje konfiskatę na podstawie materiałów pochodzących z akt sprawy karnej, jest objęty zakresem stosowania dyrektywy 2014/42, w szczególności jej art. 4, i decyzji ramowej 2005/212, w szczególności jej art. 2?
2) Na wypadek udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pytanie pierwsze, czy przepis dotyczący dostępu do materiałów postępowania dotyczącego mienia uzyskanego niezgodnie z prawem należy uznać za zgodny z prawem do rzetelnego procesu wynikającym z art. 47 Karty i z art. 8 ust. 1 dyrektywy 2014/42?
3) Czy zasadę pierwszeństwa prawa Unii należy interpretować w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie temu, aby sąd konstytucyjny państwa członkowskiego, który rozpatruje skargę konstytucyjną na przepis krajowy uznany za niezgodny z prawem Unii, stwierdził, że zastosowanie ma zasada pewności prawa i że skutki prawne tego przepisu zostają zachowane w odniesieniu do okresu, w którym przepis ten obowiązywał?”.
14. Poza pytaniami prejudycjalnymi pierwszym i trzecim, postawionymi już w sprawie C-767/22, Latvijas Republikas Satversmes tiesa (trybunał konstytucyjny), w sprawie C-161/23, postawił Trybunałowi następujące pytanie prejudycjalne:
„2) Na wypadek udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pytanie pierwsze, czy krajowe uregulowanie dotyczące dowodu na przestępcze pochodzenie mienia, w postępowaniach dotyczących mienia uzyskanego niezgodnie z prawem, takie jak to ustanowione w spornych przepisach, może być uznane za zgodne z prawem do rzetelnego procesu sądowego ustanowionym w art. 47 i 48 Karty oraz w art. 8 ust. 1 dyrektywy 2014/42?”.
15. Poza pytaniami prejudycjalnymi pierwszym i trzecim, postawionymi już w sprawie C-767/22, Latvijas Republikas Satversmes tiesa (trybunał konstytucyjny), w sprawie C-49/23, postawił Trybunałowi następujące pytania prejudycjalne:
„2) Na wypadek udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pytanie pierwsze, czy należy uznać, że pojęcie »nakaz konfiskaty« w rozumieniu dyrektywy 2014/42, w szczególności jej art. 8 ust. 6 zdanie drugie, obejmuje nie tylko orzeczenia sądowe stwierdzające, że mienie zostało uzyskane niezgodnie z prawem i nakazujące jego konfiskatę, lecz również orzeczenia kończące postępowanie dotyczące mienia uzyskanego niezgodnie z prawem?
3) Na wypadek udzielenia odpowiedzi przeczącej na pytanie drugie, czy uregulowanie, które nie przewiduje prawa osób związanych z mieniem do zaskarżenia nakazu konfiskaty, jest zgodne z art. 47 Karty i art. 8 ust. 6 zdanie drugie dyrektywy 2014/42?”.
III. Postępowanie przed Trybunałem
16. Niektórzy ze skarżących w postępowaniu głównym, rządy łotewski i czeski oraz Komisja Europejska przedstawili uwagi na piśmie. Skarżący w postępowaniu głównym, rząd łotewski i Komisja przedstawili uwagi ustnie podczas rozprawy w dniu 15 kwietnia 2024 r.
IV. Analiza
17. Jak wynika z wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, sąd odsyłający uważa, że niezbędne jest uzyskanie od Trybunału wykładni dyrektywy 2014/42 i decyzji ramowej 2005/212, a także art. 47 i 48 Karty w związku z wątpliwościami, które powziął co do zgodności z nimi przepisów krajowych dotyczących konfiskaty mienia uzyskanego niezgodnie z prawem, regulujących dostęp do akt, zasady dowodowe odnoszące się do pochodzenia mienia oraz korzystanie ze środka zaskarżenia od nakazu konfiskaty. Wyprzedzając dyskusję dotyczącą wskazanych kwestii materialnoprawnych, sąd odsyłający stawia pytanie o możliwość stosowania tych norm prawnych w niniejszym przypadku, co musi nas doprowadzić do badania kwestii właściwości Trybunału.
A. W przedmiocie właściwości Trybunału
18. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunał nie jest właściwy do udzielenia odpowiedzi na pytanie prejudycjalne, jeżeli jest oczywiste, że przepis prawa Unii przedłożony do interpretacji Trybunału nie może znaleźć zastosowania(6). Jeżeli sytuacja prawna nie jest objęta zakresem zastosowania prawa Unii, Trybunał nie jest właściwy do jej oceny, a przytaczane ewentualnie postanowienia Karty nie mogą stanowić samodzielnej podstawy do nadania mu takiej właściwości(7). Komisja i rząd czeski stoją na stanowisku, że w świetle orzecznictwa Trybunału dotyczącego zakresu stosowania dyrektywy 2014/42 i decyzji ramowej 2005/212, te akty prawne nie mogą znaleźć zastosowania do rozpatrywanych przepisów krajowych.
1. W przedmiocie możności stosowania dyrektywy 2014/42 i decyzji ramowej 2005/212
a) W przedmiocie karnego charakteru postępowania w sprawie konfiskaty wdrożonego w sprawach w postępowaniu głównym
19. Biorąc pod uwagę cele i brzmienie przepisów dyrektywy 2014/42 oraz kontekst, w jakim ją przyjęto, należy stwierdzić, że dyrektywa ta, podobnie jak decyzja ramowa 2005/212, której zakres zgodnie z motywem 9 tej dyrektywy ma ona rozszerzyć, jest aktem mającym na celu zobowiązanie państw członkowskich do ustanowienia wspólnych minimalnych zasad konfiskaty narzędzi i korzyści pozostających w związku z przestępstwami w celu ułatwienia wzajemnego uznawania sądowych nakazów konfiskaty wydanych w ramach postępowań karnych(8).
20. Jeśli chodzi o przedmiotowy zakres stosowania dyrektywy 2014/42 i decyzji ramowej 2005/212, Trybunał orzekł, że akty te nie mają zastosowania do przepisu państwa członkowskiego stanowiącego, że konfiskata mienia nabytego nielegalnie jest orzekana przez sąd krajowy „w ramach” lub w następstwie postępowania, które nie dotyczy stwierdzenia popełnienia jednego przestępstwa lub kilku przestępstw(9). Należy w tym względzie przypomnieć, że zgodnie z art. 2 pkt 4 dyrektywy 2014/42(10) konfiskatą jest ostateczne pozbawienie mienia orzeczone przez sąd „w związku z przestępstwem”. Trybunał uznał w związku z tym, że przedmiotowym zakresem stosowania dyrektywy 2014/42 i decyzji ramowej 2005/212 nie jest objęte postępowanie w sprawie konfiskaty mające charakter administracyjny(11) lub cywilny. Na poparcie tego wniosku Trybunał wskazał, że to ostatnie postępowanie współistnieje w prawie krajowym z reżimem konfiskaty prawa karnego oraz dotyczy wyłącznie mienia, co do którego zarzuca się, że zostało nabyte nielegalnie, jest prowadzone w sposób niezależny od ewentualnego postępowania karnego wszczętego przeciwko domniemanemu sprawcy przestępstw oraz od wyniku takiego postępowania, w szczególności od ewentualnego skazania wspomnianego sprawcy(12).
21. Należy stwierdzić, że przepisy łotewskie różnią się w oczywisty sposób od przepisów krajowych, o których mowa w przytoczonym orzecznictwie, tym że rozpatrywane postępowanie w sprawie konfiskaty mienia uzyskanego niezgodnie z prawem nie jest ani postępowaniem administracyjnym, ani cywilnym, lecz karnym. Wszystkie przepisy dotyczące tego postępowania znajdują się w kodeksie postępowania karnego, przede wszystkim w jego art. 626–631. Wynika z nich, że wszczęcie szczególnego postępowania dotyczącego konfiskaty następuje zawsze na etapie postępowania przygotowawczego, mającego na celu ustalenie indywidualnej odpowiedzialności karnej, zaś podstawą jego wszczęcia jest orzeczenie organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze wydane za zgodą prokuratora nadzorującego to postępowanie lub orzeczenie samego prokuratora. To orzeczenie o wszczęciu „postępowania w sprawie niezgodnego z prawem uzyskania mienia” dotyczy odebranego lub zajętego mienia w sytuacji, gdy całość materiału dowodowego uzasadnia przekonanie, że odebrane lub zajęte mienie zostało uzyskane niezgodnie z prawem lub ma związek z przestępstwem(13), przy czym ów materiał dowodowy pochodzi z akt tak zwanego głównego postępowania karnego, mającego na celu ustalenie winy danej osoby. Ten materiał dowodowy jest objęty tajemnicą postępowania przygotowawczego, przy czym zainteresowane osoby związane z mieniem mogą się z nim zapoznać wyłącznie za zezwoleniem organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze, w zakresie określonym przez ten organ, zaś w razie odmowy przysługuje im skarga do sądu, który oceniając jej zasadność bierze pod uwagę realizację celu głównego postępowania karnego, prowadzonego jednocześnie i równolegle z postępowaniem w sprawie konfiskaty. Ponadto, zasady dowodowe odnoszące się do pochodzenia mienia są określone w szeregu przepisów kodeksu postępowania karnego. Wreszcie, nakaz konfiskaty jest wydawany przez sąd karny, który będzie następnie orzekał co do istoty sprawy, ustalając odpowiedzialność karną(14), przy czym od tego nakazu konfiskaty przysługuje środek zaskarżenia do sądu drugiej instancji, który ma takie same kompetencje jak sąd pierwszej instancji(15).
22. Mimo że rozpatrywane szczególne postępowanie w sprawie konfiskaty mienia jest formalnie odrębne od głównego postępowania karnego, którego celem jest ustalenie winy oskarżonego, niewątpliwie jest ono ściśle związane z tym ostatnim postępowaniem szeregiem elementów i stanowi jego uzupełnienie. U jego źródła leżą te same okoliczności, postępowanie karne toczy się przeciwko tej samej osobie w związku z danym przestępstwem, zaś mienie tej osoby zostało zajęte przed wszczęciem przeciwko niej „postępowania” dotyczącego niezgodnego z prawem uzyskania mienia. Jak wskazuje rząd łotewski, pierwsze postępowanie można wszcząć wyłącznie w ramach drugiego, a zatem nie jest ono zupełnie niezależne od „ewentualnego” postępowania karnego wszczętego przeciwko domniemanemu sprawcy przestępstw.
23. Należy wreszcie zauważyć, że przestępstwo zarzucane osobom pociągniętym do odpowiedzialności karnej, przeciwko którym toczy się równolegle szczególne postępowanie w sprawie konfiskaty mienia, w tym przypadku pranie brudnych pieniędzy, stanowi jedno z przestępstw, których dotyczą instrumenty prawne wyszczególnione w wyczerpujący sposób w art. 3 dyrektywy 2014/42, ściślej w lit. d), w związku z czym przedmiot krajowego postępowania dotyczącego konfiskaty jest objęty przedmiotowym zakresem stosowania tej dyrektywy.
24. Jednakże jest bezsporne, że właściwy sąd karny rozpoznający sprawę wniesioną przez organ prowadzący dochodzenie lub prokuratora na podstawie art. 626 i następnych kodeksu postępowania karnego wypowiada się wyłącznie w przedmiocie pochodzenia mienia, zanim zostanie wydane orzeczenie w przedmiocie winy danej osoby, a zatem niezależnie od wyroku skazującego wydanego przeciwko niej w ramach prowadzonego równolegle głównego postępowania. W takiej sytuacji stosowanie art. 4 ust. 1 dyrektywy 2014/42 jest wykluczone, lecz powstaje pytanie o stosowanie art. 4 ust. 2 tej dyrektywy w związku z jej art. 2 pkt 4. Jest to nowe zagadnienie prawne, na które przypomniane wyżej orzecznictwo Trybunału nie dostarcza jasnej odpowiedzi, ponieważ art. 4 ust. 2 tego aktu prawnego nigdy nie był w tym orzecznictwie wzmiankowany, a zatem nie stanowił części rozumowania mającego za przedmiot wykładnię pojęcia „konfiskaty”(16).
b) W przedmiocie wykładni art. 4 ust. 2 dyrektywy 2014/42
25. Z utrwalonego orzecznictwa Trybunału wynika, że przy dokonywaniu wykładni przepisu prawa Unii należy brać pod uwagę nie tylko jego brzmienie, lecz także jego kontekst oraz cele regulacji, której część on stanowi. Geneza przepisu prawa Unii również może mieć znaczenie dla jego wykładni(17).
1) Wykładnia literalna
26. Artykuł 4 ust. 2 dyrektywy 2014/42 stanowi, że jeżeli nie jest możliwe przeprowadzenie konfiskaty na podstawie ust. 1 tego artykułu, przynajmniej w sytuacji, gdy niemożność ta wynika z choroby lub ucieczki podejrzanego lub oskarżonego, państwa członkowskie podejmują niezbędne środki w celu umożliwienia konfiskaty narzędzi i korzyści w przypadkach gdy wszczęte zostało postępowanie karne w odniesieniu do przestępstwa, które może być źródłem – w sposób bezpośredni lub pośredni – korzyści majątkowych, i to postępowanie mogło doprowadzić do wydania wyroku skazującego, gdyby podejrzany lub oskarżony był w stanie stanąć przed sądem.
27. Przede wszystkim, jeśli chodzi o wykładnię literalną, art. 4 ust. 2 dyrektywy 2014/42 zawiera definicję negatywną jednego z dwóch rodzajów konfiskaty przewidzianych w tym artykule, dotyczącą w przeciwieństwie do ust. 1, konfiskaty niemożliwej do przeprowadzenia „na podstawie ust. 1” wspomnianego artykułu, który dotyczy konfiskaty dokonywanej w przypadku wydania prawomocnego wyroku skazującego wobec domniemanego sprawcy przestępstwa. Państwa członkowskie powinny zatem ustanowić zasady dotyczące konfiskaty mienia uzyskanego niezgodnie z prawem, które nie wymagają takiego skazania.
28. Czy należy rozumieć, że zasady te muszą być ograniczone wyłącznie do sytuacji choroby lub ucieczki danej osoby, ponieważ słowo „przynajmniej” wyraża minimalny charakter przepisów harmonizujących? Czy też przeciwnie, bardziej właściwe jest rozumienie tego słowa jako zwykłego wskazania przykładu niemożliwości konfiskaty, niemającego wyczerpującego charakteru, ponieważ minimalna harmonizacja wprowadzona przez art. 4 ust. 2 dyrektywy 2014/42 wyraża się w wymogu ustanowienia krajowych przepisów dotyczących konfiskaty mienia bez wydania wyroku skazującego, opartych na ustaleniu, że uzyskanie takiego wyroku skazującego jest w normalnych warunkach niemożliwe(18)? Sposób sformułowania rozpatrywanego przepisu nie jest zatem pozbawiony pewnej dwuznaczności, co sprawia, że zrozumienie jego zakresu oraz związku między obydwoma ustępami art. 4 dyrektywy 2014/42 jest niełatwe(19).
29. Niemniej pragnę zauważyć, że rozpatrywane szczególne postępowanie w sprawie konfiskaty współistnieje w prawie łotewskim z bardziej klasycznym postępowaniem związanym ze skazaniem sprawcy przestępstwa, oraz że przesłanką jego wszczęcia jest w szczególności to, że „wniesienie sprawy karnej do sądu w dającej się przewidzieć przyszłości (w rozsądnym terminie) z obiektywnych przyczyn nie jest możliwe lub może skutkować wysokimi, nieuzasadnionymi kosztami”(20). W sformułowaniu tym można odnaleźć ideę praktycznej niemożliwości wszczęcia klasycznego postępowania dotyczącego konfiskaty, rozpatrywaną w tym samym kontekście temporalnym, co ten przyjęty w art. 4 ust. 2 dyrektywy 2014/42(21).
30. Przyczyną takiej sytuacji może być choroba lub ucieczka podejrzanego lub oskarżonego, lecz także szczególnie złożony charakter postępowania karnego związany z wielością zainteresowanych osób, spółek i osób fizycznych, ich miejscem zamieszkania w państwie członkowskim innym niż państwo organów prowadzących postępowanie, międzynarodowym i zorganizowanym charakterem przestępstw oraz wynikającymi z tego trudnościami w zakresie współpracy policyjnej i sądowej, ze skomplikowanym ze swej natury charakterem zarzucanego przestępstwa lub przestępstw, przy czym wszystko to należy postrzegać przez pryzmat skali krajowych organów ścigania i ich zdolności do zarządzania takim postępowaniem w poszanowaniu bezwzględnych przepisów dotyczących przedawnienia, równolegle ze zwalczaniem zwykłej, pospolitej przestępczości. Wydaje mi się, że konfiguracja ta odpowiada opisanej przez sąd odsyłający, dotyczącej krajowego postępowania karnego odnoszącego się do prania na wielką skalę pieniędzy pochodzących z przestępstw, przy pomocy rachunków bankowych otwieranych w różnych łotewskich instytucjach bankowych przez spółki zarejestrowane w Estonii, Szwajcarii, Belize oraz przez obywateli Ukrainy, Uzbekistanu, Chińskiej Republiki Ludowej i Federacji Rosyjskiej. Wszczęcie rozpatrywanego postępowania w sprawie konfiskaty dotyczy sytuacji, w której przeciwko tym osobom toczy się postępowanie karne odnoszące się do przestępstwa, w tym przypadku prania pieniędzy, które może być źródłem – w sposób bezpośredni lub pośredni – korzyści majątkowych, przy czym takie postępowanie mogłoby doprowadzić do wydania wyroku skazującego, gdyby osoby te w normalnych warunkach były w stanie stanąć przed sądem rozpoznającym sprawę co do istoty.
31. Należy podkreślić, że wniosek w sprawie dyrektywy(22) zawierał przepis szczególny zatytułowany „Konfiskata bez uprzedniego wyroku skazującego”, w którym wymieniono wyraźnie i w wyczerpujący sposób przypadki, w których można zastosować taki środek. Jest bezsporne, że współprawodawcy wyrazili rozbieżne poglądy na temat tego przepisu, ponieważ dążenie Parlamentu Europejskiego do wprowadzenia ogólnego przepisu w przedmiocie konfiskaty bez wydania wyroku skazującego spotkało się ze sprzeciwem Rady, co znalazło wyraz w kompromisowym, mniej precyzyjnym sformułowaniu art. 4 ust. 2 dyrektywy 2014/42 oraz w zastosowaniu słowa „przynajmniej” przed wyszczególnieniem przypadków niemożliwości związanych z chorobą i ucieczką danej osoby(23).
2) Wykładnia systemowa
32. Wykładnia systemowa wymaga, w pierwszej kolejności, zestawienia nakazu konfiskaty przewidzianego w art. 4 ust. 2 dyrektywy 2014/42 ze środkami dotyczącymi zabezpieczenia mienia, możliwością konfiskaty mienia osób trzecich oraz skutecznymi gwarancjami proceduralnymi, jakie dyrektywa ta przyznaje osobom, do których odnoszą się te środki dotyczące zabezpieczenia i konfiskaty.
33. Należy podkreślić, że prawa podstawowe wskazane w art. 47 Karty zostały potwierdzone w samej dyrektywie 2014/42, której art. 8 ust. 1 stanowi, że państwa członkowskie podejmują niezbędne środki w celu zapewnienia osobom, w odniesieniu do których stosuje się środki przewidziane w tej dyrektywie, prawa do wniesienia skutecznego środka zaskarżenia oraz do rzetelnego procesu sądowego w celu umożliwienia im korzystania z przysługujących im praw(24). Trybunał wielokrotnie wskazywał na ogólny charakter brzmienia tego przepisu, który nie odnosi się do podejrzanych lub oskarżonych, ani do osób uznanych za winne popełnienia przestępstwa. To właśnie w świetle tego brzmienia art. 8 ust. 1 dyrektywy 2014/42 oraz jej motywu 33 Trybunał orzekł, że osobami, którym państwa członkowskie powinny zapewnić skuteczne środki prawne i sprawiedliwy proces, są nie tylko osoby skazane za popełnienie przestępstwa, lecz także osoby trzecie, których mienia dotyczy nakaz zabezpieczenia lub konfiskaty(25).
34. Ta wykładnia włączająca, uzasadniona wymogiem skutecznej ochrony sądowej osób, których prawa są istotnie naruszone poprzez zastosowanie środka w postaci zabezpieczenia lub konfiskaty, jest w pełni zgodna z zakresem stosowania rationae materiae dyrektywy 2014/42, obejmującym rozpatrywane w postępowaniu głównym postępowanie karne w sprawie konfiskaty mienia. Wspomniane wyżej orzecznictwo Trybunału według mnie może, a nawet powinno odnosić się do osób, przeciwko którym toczy się to postępowanie, ponieważ każdy inny wynik prowadziłby do niepożądanych, a co najmniej paradoksalnych sytuacji.
35. W niniejszym przypadku z postanowienia odsyłającego wynika, że środki znajdujące się na łotewskich rachunkach bankowych, a także nieruchomości należące do osób prawnych i fizycznych, będących domniemanymi sprawcami przestępstwa prania pieniędzy, zostały zajęte w ramach postępowania karnego wszczętego przeciwko tym osobom w związku z tymi zarzutami, przed wszczęciem postępowania w sprawie konfiskaty mienia. Skoro zajęte kwoty i nieruchomości stały się niedostępne z powodu umieszczenia ich pod kontrolą organów publicznych, należy uznać, że rozpatrywane w postępowaniu głównym zajęcia stanowią „zabezpieczenie” w rozumieniu art. 2 pkt 5 dyrektywy 2014/42. Ponadto, ponieważ mienie należące do tych osób w momencie zabezpieczenia, zgodnie z prawem łotewskim, mogło być przedmiotem późniejszej konfiskaty, sytuacja wspomnianych osób jest objęta zakresem stosowania art. 7 tej dyrektywy. W konsekwencji są one osobami, w odniesieniu do których stosuje się środek przewidziany w tej dyrektywie w rozumieniu jej art. 8 ust. 1, który wymaga, aby państwa członkowskie zapewniły im prawo do wniesienia skutecznego środka zaskarżenia oraz do rzetelnego procesu sądowego w celu umożliwienia im korzystania z przysługujących im praw(26).
36. Wykładnia art. 4 ust. 2 dyrektywy 2014/42 wykluczająca z zakresu stosowania tego przepisu postępowanie w sprawie konfiskaty rozpatrywane w postępowanie głównym prowadziłaby do sytuacji rozłącznego stosowania przewidzianej w tej dyrektywie ochrony sądowej, w ten sposób, że ochrona ta przysługiwałaby osobom, w odniesieniu do których stosuje się zabezpieczenie, a następnie byłyby one jej pozbawione w toku wspomnianego wyżej postępowania. Sytuacja taka jest tym bardziej niespójna, że zabezpieczenie i konfiskata, jak wskazano w motywie 27 dyrektywy 2014/42, są ściśle związane, ponieważ stanowią część tego samego mechanizmu mającego na celu neutralizację korzyści pochodzących z przestępstwa.
37. Warto również zauważyć, że z uwagi na szczególne szerokie sformułowanie art. 626 kodeksu postępowania karnego w zakresie dotyczącym postępowania w sprawie konfiskaty mienia(27), osobą, w odniesieniu do której prowadzone jest to postępowanie, jest nie tylko domniemany sprawca przestępstwa, przeciwko któremu toczy się odrębne postępowanie karne, lecz może nią być również osoba należąca do kategorii osób trzecich w rozumieniu dyrektywy 2014/42, których mienie może podlegać konfiskacie na zasadach określonych w art. 6 dyrektywy 2014/42(28), zatem postępowanie to może dotyczyć zarówno jednej, jak i drugiej z tych osób. Także i w tym przypadku zawężająca wykładnia art. 4 ust. 2 dyrektywy 2014/42 skutkowałaby szokującą dychotomią przeciwstawiającą, w ramach tego samego postępowania, osoby trzecie ‑ korzystające ze skutecznej ochrony sądowej jako osoby, w odniesieniu do których stosuje się środki przewidziane w tej dyrektywie w rozumieniu jej art. 8 ust. 1 ‑ domniemanym sprawcom przestępstwa, którzy byliby pozbawieni takiej ochrony, mimo że dyrektywa 2014/42 zrównała ze sobą obie te kategorie osób w sytuacji naruszenia ich praw poprzez zastosowanie tego środka.
38. W drugiej kolejności właściwe wydaje mi się usytuowanie art. 4 ust. 2 dyrektywy 2014/42 w szerszym kontekście normatywnym obejmującym Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko korupcji, której art. 54 ust. 1 lit. c) zachęca państwa strony, w celu ułatwienia współpracy międzynarodowej w dziedzinie konfiskaty, aby rozważyły podjęcie takich środków, jakie mogą być konieczne, które pozwalałyby na dokonanie konfiskaty korzyści pochodzących z korupcji bez wyroku skazującego w postępowaniu karnym w sytuacji, gdy sprawca nie może być postawiony w stan oskarżenia z powodu śmierci, ucieczki, nieobecności lub „w innych odpowiednich przypadkach”(29). Pragnę zauważyć, że art. 1 lit. d) konwencji Rady Europy o praniu, ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie dochodów pochodzących z przestępstwa oraz o finansowaniu terroryzmu stanowi, że termin „konfiskata” oznacza karę lub środek karny, orzeczony przez sąd w następstwie postępowania „w sprawie o przestępstwo lub przestępstwa”, powodujący ostateczne pozbawienie mienia. Artykuł 23 ust. 5 tej konwencji zachęca również strony do współpracy przy wykonywaniu nakazów konfiskaty, których podstawą nie jest wyrok skazujący, w szczególności jeżeli zostały wydane „w związku z przestępstwem”.
39. Należy również mieć na względzie rozporządzenie 2018/1805, którego art. 2 pkt 2 zawierający definicję „nakazu konfiskaty”(30) należy interpretować w świetle motywu 13 tego rozporządzenia, zgodnie z którym akt ten ma zastosowanie do wszystkich typów nakazów zabezpieczenia i nakazów konfiskaty wydanych w związku z popełnieniem przestępstwa, a zatem z wyłączeniem orzeczeń wydanych w ramach postępowań w sprawach cywilnych lub administracyjnych. Wspomniane rozporządzenie obejmuje zatem konfiskatę, niezależnie od tego, czy opiera się ona na wyroku skazującym, czy też nie, jeśli tylko nakaz konfiskaty został wydany w ramach postępowania karnego(31). Przypomnę wreszcie, że w dniu 24 kwietnia 2024 r. została przyjęta dyrektywa 2024/1260 zastępująca dyrektywę 2014/42, która, jak zasadniczo wskazano, posiada braki obniżające zdolność państw członkowskich w szczególności w zakresie zabezpieczania i konfiskaty nielegalnie uzyskanego mienia. Warto zauważyć, że ten nowy akt prawny przewiduje dwa rodzaje nakazów konfiskaty bez wydania wyroku skazującego, z których pierwszy dotyczy wykazu dokładnie określonych sytuacji(32), zaś drugi odnosi się do sytuacji, gdy konfiskata nie jest możliwa na podstawie innych przepisów tej dyrektywy oraz gdy sąd krajowy upewnił się, że zabezpieczone mienie pochodzi z przestępstwa popełnionego w ramach udziału w organizacji przestępczej, uwzględniając wszystkie okoliczności sprawy, takie jak to, że wartość mienia pozostaje w dużej dysproporcji w stosunku do legalnego dochodu właściciela mienia(33).
3) Wykładnia celowościowa
40. Mając na względzie cele i brzmienie przepisów dyrektywy 2014/42, a także kontekst, w którym została przyjęta, należy stwierdzić, że dyrektywa ta, podobnie jak decyzja ramowa 2005/212, której zakres zgodnie z motywem 9 tej dyrektywy ma ona rozszerzyć, jest aktem mającym na celu zobowiązanie państw członkowskich do ustanowienia wspólnych minimalnych zasad konfiskaty narzędzi i korzyści pozostających w związku z przestępstwami w celu ułatwienia wzajemnego uznawania sądowych nakazów konfiskaty wydanych w ramach postępowań karnych(34). Jak wskazałem, rozporządzenie 2018/1805 obejmuje wszystkie rodzaje nakazów konfiskaty, o ile są one wydane w ramach postępowania karnego, niezależnie od tego, czy ich podstawą jest wyrok skazujący, czy też nie(35), co według mnie dotyczy nakazów wydanych w rozpatrywanym postępowaniu krajowym. W konsekwencji nakazy te są objęte zakresem stosowania tego rozporządzenia, nawet gdyby uznać, że art. 4 ust. 2 dyrektywy 2014/42 nie ma w niniejszym przypadku zastosowania(36).
41. Niemniej wykładnia celowościowa art. 4 ust. 2 dyrektywy 2014/42 musi uwzględniać inny cel, wskazany w jej motywie 41, z którego jasno wynika, że celem tej dyrektywy jest „ułatwienie” konfiskaty mienia w sprawach karnych. Środek ten w połączeniu ze środkiem w postaci zabezpieczenia, jest słusznie przedstawiany jako jeden z najskuteczniejszych środków służących do zwalczania przestępczości zorganizowanej, poprzez usuwanie pobudek finansowych prowadzących do przestępstwa(37). Ta w najwyższym stopniu uzasadniona troska o skuteczność przemawia według mnie za dynamiczną wykładnią art. 4 ust. 2 dyrektywy 2014/42, włączającą w zakres jej stosowania postępowanie karne w sprawie konfiskaty takiego rodzaju jak to prowadzone w sprawach w postępowaniu głównym, mając na względzie, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału, spośród kilku możliwych interpretacji przepisu prawa Unii pierwszeństwo należy dać wykładni zapewniającej jego skuteczność(38).
42. Jak wskazuje zasadniczo Komisja w dokumencie roboczym(39), w dziedzinie przestępczości zorganizowanej organy ścigania mają często do czynienia ze skomplikowanymi przepływami pieniężnymi służącymi ukryciu przestępczego pochodzenia mienia, a także z procederami (spółki fasadowe, zarządcy‑figuranci …), które usuwają z pola widzenia sprawcę przestępstwa. Nawet jeżeli środki przestępczego pochodzenia są wykrywane, powiązanie ich z czynem przestępnym oraz ze sprawcą przestępstwa może sprawić niemożliwe do przezwyciężenia problemy. Postępowanie w sprawie konfiskaty mienia bez wydania wyroku skazującego, stanowi adekwatną odpowiedź na to zjawisko.
43. Postępowanie takie pozwala szybko rozstrzygnąć kwestię majątkową, co również koresponduje z celem dyrektywy 2014/42, której art. 8 ust. 3 stanowi, że nakaz zabezpieczenia mienia obowiązuje tylko przez okres konieczny do zabezpieczenia mienia ze względu na możliwość późniejszej konfiskaty. Źródłem tej troski o szybkość postępowania jest ryzyko naruszenia praw zainteresowanej osoby(40) oraz obiektywna trudność, jaką stanowi dla państw członkowskich obowiązek zarządzania zabezpieczonym mieniem w celu zachowania jego wartości gospodarczej. Jest oczywiste, że zachowanie i zabezpieczenie mienia takiego jak wille, jachty, samoloty, czy dzieła sztuki niesie ze sobą istotne koszty, zaś ich spieniężenie poprzez sprzedaż(41) osobom trzecim nie jest prostym pod względem prawnym i pozbawionym ryzyka rozwiązaniem. Uregulowania dotyczące konfiskaty mienia niezależne od ustalenia indywidualnej odpowiedzialności karnej jawią się jako w zupełności odpowiednie do osiągnięcia wspomnianego celu.
44. Ponadto, jak wskazałem, dyrektywa 2014/42 ma na celu ochronę osób, w odniesieniu do których stosuje się środki w postaci zabezpieczenia i konfiskaty, co nabiera szczególnego znaczenia w przypadku postępowania w sprawie konfiskaty mienia bez dokonania oceny tej odpowiedzialności. Wydaje mi się, że z punktu widzenia ujednolicenia przebiegu tych postępowań właściwe byłoby, aby podlegały one art. 8 dyrektywy 2014/42, który przyznaje osobom, w odniesieniu do których stosuje się środki w postaci zabezpieczenia i konfiskaty, prawo do wniesienia skutecznego środka zaskarżenia oraz do rzetelnego procesu sądowego w celu umożliwienia im korzystania z przysługujących im praw(42).
45. W tym kontekście, w celu zapewnienia całościowej spójności porządku prawnego Unii w podstawowej dziedzinie, jaką jest zwalczanie przestępczości zorganizowanej, oraz spójności tego porządku prawnego z międzynarodowymi instrumentami prawnymi odnoszącymi się do tej dziedziny, trafne wydaje się stwierdzenie, że art. 4 ust. 2 dyrektywy 2014/42 ma zastosowanie do postępowania karnego w sprawie konfiskaty mienia pochodzącego z przestępstwa, zajętego w toku postępowania karnego, która to konfiskata wynika z niemożności osądzenia, oraz, zależnie od przypadku, skazania w rozsądnym terminie domniemanych sprawców tego przestępstwa w ramach odrębnego, prowadzonego równolegle postępowania.
46. Gdyby natomiast art. 4 ust. 2 dyrektywy 2014/42 miał być interpretowany w ten sposób, że przewidziana w rozpatrywanych przepisach krajowych konfiskata nie jest objęta minimalnymi zasadami ustanowionymi tą dyrektywą, wówczas zgodnie z jej art. 1 ust. 1 przepisy te byłyby objęte przywołaną w motywie 22 wspomnianej dyrektywy kompetencją państw członkowskich do wprowadzenia szerszych uprawnień w ich prawie krajowym(43). Wniosek ten nie pozwoliłby jednakże zamknąć dyskusji dotyczącej właściwości Trybunału do udzielenia odpowiedzi na pytania prejudycjalne w niniejszych sprawach. Powierzone rzecznikowi generalnemu zadanie wspierania Trybunału wymaga rozważenia innych stanowisk dotyczących tego zagadnienia.
2. W przedmiocie wdrożenia dyrektywy 2014/42 przez rozpatrywane przepisy krajowe
47. Należy przypomnieć, że Trybunał wielokrotnie uznawał swoją właściwość do orzekania w przedmiocie wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczących przepisów prawa Unii w sytuacjach, w których okoliczności postępowania głównego sytuowały się poza zakresem stosowania prawa Unii, lecz w których przepisy te, bez zmiany ich przedmiotu lub zakresu, znalazły zastosowanie do sprawy za pośrednictwem prawa krajowego ze względu na zawarte w prawie krajowym bezpośrednie i bezwarunkowe odesłanie do ich treści. Ponadto Trybunał konsekwentnie orzeka, że w sytuacjach tego rodzaju w oczywistym interesie porządku prawnego Unii leży, by celem uniknięcia przyszłych rozbieżności w wykładni przepisy lub pojęcia przejęte z prawa Unii były interpretowane w sposób jednolity (44).
48. W niniejszym przypadku z akt przedłożonych Trybunałowi wynika, że postępowanie w sprawie konfiskaty mienia uzyskanego niezgodnie z prawem bez wydania wyroku skazującego zostało wprowadzone do łotewskich przepisów w 2005 r. Rząd łotewski w swoich uwagach na piśmie i podczas rozprawy wskazał, że dyrektywa 2014/42 została przetransponowana w szczególności przy pomocy przepisów ustawowych zmieniających kodeks karny i kodeks postępowania karnego. Sporządzone przez ministerstwo sprawiedliwości Republiki Łotewskiej(45) uzasadnienie projektu ustawy zmieniającej prawo karne zawiera tabelę zawierającą zestawienie poszczególnych artykułów tej dyrektywy oraz wszystkich wdrażających je przepisów krajowych, w tym art. 8 tej dyrektywy, przetransponowanego w całości do kodeksu postępowania karnego. Jest zatem bezsporne, że zharmonizowany przepis, który jest przedmiotem kilku pytań prejudycjalnych, znalazł zastosowanie do postępowania w sprawie konfiskaty mienia uzyskanego niezgodnie z prawem bez wydania wyroku skazującego, które to postępowanie, w myśl twierdzeń, nie jest objęte przedmiotowym zakresem stosowania dyrektywy 2014/42(46). Okoliczność, że to jednoznaczne odesłanie znajduje się w dokumencie dotyczącym legislacyjnych prac przygotowawczych, a nie w samym tekście prawa krajowego, jest nieistotna(47), przy czym z postanowienia odsyłającego jasno wynika, że udzielona przez Trybunał wykładnia przepisów tej dyrektywy będzie wiążąca dla sądu odsyłającego przy rozpoznawaniu spraw w postępowaniu głównym, co pozwala stwierdzić, że odesłanie to ma „bezwarunkowy” charakter(48).
49. W tych okolicznościach Trybunał, po stwierdzeniu, że art. 4 dyrektywy 2014/42 nie ma zastosowania, powinien jednakże uznać się za właściwy do udzielenia odpowiedzi na postawione w sprawach C-767/22, C-161/23 i C-49/23 pytania dotyczące dostępu do akt sprawy, zasad dowodowych odnoszących się do pochodzenia mienia oraz środków zaskarżenia, ponieważ poruszają one problematykę wykładni art. 8 tej dyrektywy w związku z art. 47 i 48 Karty. Mając na względzie okoliczność, że rozpatrywane przepisy krajowe wykazują ścisły związek z przepisami prawa Unii, do których odsyłają, niewątpliwie wskazane jest, aby potraktować w identyczny sposób bardzo podobne sytuacje, z których jedna podlega prawu krajowemu, zaś druga prawu Unii.
3. W przedmiocie możności stosowania dyrektyw 2012/13/UE i (UE) 2016/343
50. W swoich uwagach na piśmie Komisja zaproponowała, aby pytania drugie w sprawach C-767/22 i C-161/23 analizować w świetle dyrektyw 2012/13/UE(49) i (UE) 2016/343(50), chociaż żaden ich przepis nie został wymieniony w zadanych Trybunałowi pytaniach prejudycjalnych. Niemniej zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału odpowiedzi na pytania prejudycjalne należy udzielić w świetle wszystkich postanowień traktatu i prawa wtórnego mogących mieć znaczenie dla przedstawionego problemu(51). W ramach ustanowionej w art. 267 TFUE procedury współpracy między sądami krajowymi a Trybunałem do tego ostatniego należy udzielenie sądowi krajowemu użytecznej odpowiedzi, która umożliwi mu rozstrzygnięcie zawisłego przed nim sporu. W konsekwencji, nawet jeżeli pod względem formalnym sąd odsyłający powołuje się jedynie na decyzję ramową 2005/212 i na dyrektywę 2014/42, taka okoliczność nie stoi na przeszkodzie, aby Trybunał udzielił temu sądowi wykładni prawa Unii we wszystkich aspektach, które mogą być użyteczne dla rozstrzygnięcia zawisłej przed nim sprawy, bez względu na to, czy sąd ten odniósł się do nich w treści swego pytania, czy też nie(52). W tym względzie do Trybunału należy wyprowadzenie z całości informacji przedstawionych przez sąd krajowy, a w szczególności z uzasadnienia postanowienia odsyłającego, elementów tego prawa, które wymagają wykładni w świetle przedmiotu sporu(53).
51. Mimo że kwestią, jaką należy analizować na tym etapie, jest kwestia wyłącznego stosowania dyrektyw 2012/13 i 2016/343 do postępowań głównych, ponieważ postępowania te są z założenia wyłączone z zakresu stosowania dyrektywy 2014/42, pragnę zauważyć, że z motywu 40 i art. 8 ust. 7 tej ostatniej dyrektywy wynika odpowiednio, iż przy jej wykonywaniu należy uwzględnić przepisy dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/64/UE z dnia 20 października 2010 r. w sprawie prawa do tłumaczenia ustnego i tłumaczenia pisemnego w postępowaniu karnym (Dz.U. 2010, L 280, s. 1), dyrektywy 2012/13 i dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/UE z dnia 22 października 2013 r. w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności (Dz.U. 2013, L 294, s. 1), a także że bez uszczerbku dla dyrektyw 2012/13 i 2013/48, w trakcie całego postępowania w sprawie konfiskaty dotyczącego określenia korzyści i narzędzi, osobom, których mienia dotyczy nakaz konfiskaty, zapewnia się prawo dostępu do adwokata, tak by mogły korzystać z przysługujących im praw, przy czym osoby takie należy powiadomić o tym prawie. Należy zatem stwierdzić, że prawodawca Unii wyraźnie ustanowił związek między prowadzeniem postępowań w sprawie konfiskaty mienia w sprawach karnych, niezależnie od tego, czy podstawą tych postępowań jest wyrok skazujący, czy też nie, a poszanowaniem praw procesowych przyznanych podejrzanym lub oskarżonym w postępowaniach karnych. Jak zaś już wcześniej wskazałem, rozpatrywane postępowanie w sprawie konfiskaty mienia niewątpliwie ma charakter karny.
52. Wspólnym celem dyrektywy 2012/13 i dyrektywy 2016/343 jest ustanowienie minimalnych zasad dotyczących niektórych praw przysługujących podejrzanym i oskarżonym w ramach postępowania karnego. Dyrektywa 2012/13 dotyczy w szczególności prawa do informacji o prawach, natomiast dyrektywa 2016/343 odnosi się do domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie, przysługujących tym samym osobom. Z postanowienia odsyłającego wynika, że postanowienie o wszczęciu postępowania w sprawie niezgodnego z prawem uzyskania mienia zostało, w myśl art. 628 kodeksu postępowania karnego, przekazane „podejrzanemu lub oskarżonemu oraz osobie, której mienie zostało odebrane lub zajęte, jeżeli przeciwko tym osobom toczy się dane postępowanie karne, lub innej osobie, której przysługuje prawo własności do tego mienia”(54).
53. Odpowiednie zakresy stosowania dyrektyw 2012/13 i 2016/343 są zdefiniowane przy użyciu niemal identycznych sformułowań w art. 2 każdej z nich. Z przepisów tych zasadniczo wynika, że dyrektywy te mają zastosowanie od chwili poinformowania osób przez właściwe organy państwa członkowskiego, że są one podejrzane lub oskarżone o popełnienie przestępstwa, do czasu zakończenia postępowania. Należy przyjąć, że dodatkowe uściślenie znajdujące się w art. 2 nowszej ze wspomnianych dyrektyw, to jest dyrektywy 2016/343, zgodnie z którym ma ona zastosowanie „na wszystkich etapach postępowania”, ma zastosowanie do dyrektywy 2012/13. Należy przypomnieć, że w niniejszym przypadku przeciwko wszystkim osobom fizycznym i prawnym w sprawach C-767/22, C-49/23 i C-161/23 prowadzone są postępowania karne dotyczące przestępstwa prania pieniędzy oraz że w ramach tych postępowań organy ścigania dokonały zajęć środków ulokowanych na łotewskich rachunkach bankowych należących do tych osób, a w niektórych przypadkach nieruchomości, które to czynności świadczą o tym, iż właściwy organ uznaje, że wspomniane osoby mają status podejrzanych, oraz informuje je w sposób dorozumiany, lecz ewidentny o tym podejrzeniu(55).
54. Skoro zatem osoby te są objęte zakresem stosowania dyrektyw 2012/13 i 2016/343, czy należy ostatecznie wyłączyć je z tego zakresu z powodu wszczęcia przeciwko nim postępowania pokrewnego względem postępowania dotyczącego ustalenia odpowiedzialności karnej, by nie powiedzieć uzupełniającego je, którego możliwym skutkiem jest konfiskata mienia? Odpowiedź twierdząca na to pytanie mogłaby być sprzeczna z orzecznictwem Trybunału i jego dynamiczną wykładnią przepisów odnoszących się do tego zakresu stosowania, uzasadnioną przez okoliczność, że dyrektywy te opierają się na prawach wymienionych w szczególności w art. 47 i 48 Karty i mają na celu realizację tych praw w odniesieniu do osób podejrzanych lub oskarżonych w ramach postępowania karnego(56). Trybunał orzekł bowiem, że pojęcie „postępowania karnego” w rozumieniu tych dyrektyw obejmuje także procedury związane z umieszczeniem w szpitalu psychiatrycznym osoby, która – w następstwie zakończenia wcześniejszego postępowania karnego – została uznana za sprawcę czynów stanowiących przestępstwo, mimo że ani dyrektywa 2012/13, ani dyrektywa 2016/343 nie zawierają wyraźnych przepisów wskazujących, że uregulowane w nich postępowania karne obejmują także postępowania mogące skutkować środkiem w postaci umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym. Jednakże ten brak wyraźnych przepisów nie oznacza, że taka procedura związana z umieszczeniem w szpitalu psychiatrycznym, jest wyłączona z zakresu stosowania tych dyrektyw, na tej podstawie, że nie prowadzi do „skazania”(57).
55. Przez wzgląd na spójność porządku prawnego Unii Trybunał mógłby w niniejszym przypadku zastosować w drodze analogii to rozstrzygnięcie. Należy w tym względzie przypomnieć, że rozporządzenie 2018/1805 ma zastosowanie do nakazów zabezpieczenia i nakazów konfiskaty wydanych w ramach „postępowania w sprawach karnych”, które to pojęcie jest autonomicznym pojęciem prawa Unii, obejmującym wszelkie rodzaje nakazów zabezpieczenia i nakazów konfiskaty wydanych w wyniku postępowania mającego związek z przestępstwem, co odnosi się do postępowań rozpatrywanych w postępowaniu głównym. W motywie 18 tego rozporządzenia wskazano ponadto, że prawa procesowe określone w dyrektywach 2010/64, 2012/13, 2013/48, 2016/343, a także w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/800 z dnia 11 maja 2016 r. w sprawie gwarancji procesowych dla dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym (Dz.U. 2016, L 132, s. 1) i w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/1919 z dnia 26 października 2016 r. w sprawie pomocy prawnej z urzędu dla podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu karnym oraz dla osób, których dotyczy wniosek w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania (Dz.U. 2016, L 297, s. 1) mają zastosowanie, w ramach zakresu stosowania tych dyrektyw, do postępowań karnych objętych zakresem stosowania wspomnianego rozporządzenia w odniesieniu do państw członkowskich związanych tymi dyrektywami. W motywie tym uściślono, że: „[w] każdym przypadku gwarancje przewidziane w Karcie powinny mieć zastosowanie do wszystkich postępowań objętych zakresem stosowania niniejszego rozporządzenia. W szczególności podstawowe gwarancje dotyczące postępowania karnego określone w Karcie powinny mieć zastosowanie do postępowania w sprawach karnych, które nie jest postępowaniem karnym, ale które objęte jest zakresem stosowania niniejszego rozporządzenia”. Co się tyczy dyrektywy 2024/1260, w jej motywie 51 wskazano, że dyrektywę tę należy wykonywać bez uszczerbku dla wspomnianych wyżej dyrektyw dotyczących praw procesowych. Uznanie, że normy te, a w szczególności dyrektywy 2012/13 i 2016/343, mają zastosowanie do łotewskiego postępowania w sprawie konfiskaty bez wydania wyroku skazującego, skutkuje tym, że Trybunał jest właściwy do dokonania wykładni ich przepisów, przynajmniej tych relewantnych, w świetle Karty.
B. Co do istoty
1. Uwagi wstępne
56. Dalsze rozważania odnoszące się do oceny istoty przedłożonych Trybunałowi pytań prejudycjalnych, opierają się na twierdzeniu, zgodnie z którym rozpatrywane w postępowaniu głównym przepisy krajowe są objęte zakresem stosowania dyrektywy 2014/42, co warunkuje zastosowanie Karty. W niniejszym przypadku sąd odsyłający chciałby uzyskać wykładnię art. 8 ust. 1 i 6 tej dyrektywy interpretowanych w świetle art. 47 i 48 Karty, w związku z powziętymi przezeń wątpliwościami co do zgodności tych przepisów regulujących postępowanie w sprawie konfiskaty mienia uzyskanego niezgodnie z prawem w szczególności z zasadami dostępu do akt sprawy, zasadami dowodowymi odnoszącymi się do pochodzenia mienia oraz zasadami odnoszącymi się do zaskarżenia nakazu konfiskaty.
57. Moim zdaniem w pierwszej kolejności niezbędne jest dokonanie oceny charakteru prawnego środka w postaci konfiskaty mienia. Jak wskazałem, zgodnie z art. 70.10 kodeksu postępowania karnego szczególny rodzaj konfiskaty mienia, jakim jest przymusowe zbycie na rzecz państwa, bez odszkodowania, mienia uzyskanego niezgodnie z prawem lub będącego przedmiotem przestępstwa albo mienia uzyskanego w związku z przestępstwem, nie stanowi kary. Na podstawie treści przedłożonych Trybunałowi akt nie można zakwalifikować tego środka w świetle prawa łotewskiego jako środka zabezpieczającego, ani odrzucić takiej kwalifikacji. W każdym razie stosowanie relewantnych postanowień Karty, w szczególności art. 48, nie ogranicza się tylko do postępowań i sankcji kwalifikowanych w prawie krajowym jako „karne”, lecz obejmuje – niezależnie od takiej kwalifikacji w prawie krajowym – postępowania i sankcje, które należy uważać za mające charakter karny z uwagi na sam charakter naruszenia oraz stopień surowości grożącej zainteresowanemu sankcji. Jeśli chodzi o kryterium dotyczące samego charakteru naruszenia, wymaga ono sprawdzenia, czy dany środek realizuje w szczególności cel represyjny, przy czym sama okoliczność, że realizuje on również cel prewencyjny, nie może pozbawić go kwalifikacji sankcji karnej(58).
58. Chociaż ostatecznie to do sądu odsyłającego należy ocena, czy rozpatrywane w postępowaniu głównym środki w postaci konfiskaty można zakwalifikować jako „sankcje o charakterze karnym”, można zauważyć, że środki te są stosowane względem mienia, a nie osób, i służą wyeliminowaniu z oficjalnego obrotu gospodarczego i finansowego „brudnych pieniędzy” lub mienia nieruchomego i ruchomego uzyskanego niezgodnie z prawem, w dążeniu do zapobiegania przestępczości poprzez pozbawienie sprawców środków oraz zapewnienie stabilności i uczciwości systemu gospodarczego i finansowego. Jednakże te elementy nie pozwalają jednoznacznie wykluczyć wspomnianej kwalifikacji.
59. Przypomnę, że nakazy konfiskaty zostały wydane w następstwie postępowań wszczętych przed sądem karnym na podstawie art. 627 ust. 1 kodeksu postępowania karnego, w sprawie „niezgodnego z prawem uzyskania mienia”, przeciwko osobom fizycznym i prawnym, wobec których prowadzono równolegle odrębne postępowania mające na celu ustalenie ich odpowiedzialności karnej za przestępstwo prania pieniędzy. Postępowania łączące się z przyjęciem rozpatrywanego środka stanowią niewątpliwie istotny element dla kwalifikacji tego środka(59). Ponadto samo brzmienie powołanego przepisu wskazuje jednoznacznie na zachowanie jednostki, które powinno zostać ukarane, w czym wyraża się represyjny, obok prewencyjnego, charakter środka w postaci konfiskaty w stosunku do osób znajdujących się w posiadaniu mienia. Nie wydaje się natomiast, aby konfiskata mienia uzyskanego niezgodnie z prawem, która polega na przekazaniu tego mienia do majątku państwowego, obejmowała specyficzne dążenie do realizacji celu odszkodowawczego, charakterystyczne dla środka o charakterze cywilnym. W każdym razie, cele prewencyjny i odszkodowawczy można pogodzić z celem represyjnym i uznać za konstytutywne elementy samego pojęcia kary. Wreszcie należy stwierdzić, że przepisy łotewskie ustanawiają, przy spełnieniu pewnych przesłanek, domniemanie przestępczego pochodzenia mienia i dają sądom karnym szerokie uprawnienia w zakresie konfiskaty, w oparciu o pewien stopień pewności wynikający ze zwykłego wyważenia prawdopodobieństw(60). Jeśli chodzi o surowość sankcji w postaci konfiskaty, może ona potwierdzać rozumowanie, zgodnie z którym środek ten ma charakter karny, gdyż polega na całkowitym i ostatecznym pozbawieniu mienia na rzecz państwa, bez odszkodowania(61). W tych okolicznościach należy uznać, że środek w postaci konfiskaty stanowi sankcję o charakterze karnym.
60. W drugiej kolejności należy podkreślić, że zgodnie z motywem 33 dyrektywy 2014/42, wywiera ona znaczący wpływ na prawa przysługujące nie tylko podejrzanym lub oskarżonym, lecz także osobom trzecim nieobjętym postępowaniem karnym, w związku z tym, aby zagwarantować przestrzeganie praw podstawowych tych osób podczas wykonywania tej dyrektywy, konieczne jest ustanowienie szczególnych środków zabezpieczających oraz środków zaskarżenia. W motywie 38 wspomnianej dyrektywy wskazano, że nie narusza ona praw podstawowych i jest zgodna z zasadami uznanymi w Karcie i w Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisanej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (zwanej dalej „EKPC”), zgodnie z wykładnią tych praw zawartą w orzecznictwie Trybunału i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (zwanego dalej „ETPC”), oraz że dyrektywa ta powinna być wykonywana zgodnie z tymi prawami i zasadami.
61. Jeśli chodzi o prawa podstawowe istotne w ramach niniejszych spraw, należy uwzględnić art. 17 ust. 1 Karty, który stanowi w szczególności, że każdy ma prawo do władania mieniem nabytym zgodnie z prawem, używania go i rozporządzania nim. Ponadto, z art. 8 ust. 1 dyrektywy 2014/42 wynika, że prawodawca Unii przyznał ochronę procesową osobom, w odniesieniu do których, tak jak w odniesieniu do stron w postępowaniach głównych, stosuje się środki przewidziane w szczególności w art. 2 ust. 4 tej dyrektywy, ponieważ pierwszy z tych przepisów nakłada na wszystkie państwa członkowskie ogólny obowiązek podjęcia niezbędnych środków w celu zapewnienia tym osobom prawa do wniesienia skutecznego środka zaskarżenia oraz do rzetelnego procesu sądowego w celu umożliwienia im korzystania z przysługujących im praw. Zatem obok art. 47 Karty, także jej art. 48 ust. 1 i 2, który ustanawia domniemanie niewinności i zasadę poszanowania prawa do obrony, jawi się jako istotny do celów udzielenia sądowi odsyłającemu użytecznej odpowiedzi.
62. Należy stwierdzić, że art. 8 dyrektywy 2014/42 poza wspomnianym ogólnym obowiązkiem, zawiera przepisy szczególne mające na celu zapewnienie, by wydaniu nakazu konfiskaty towarzyszyły gwarancje charakterystyczne dla orzeczeń sądowych, w szczególności gwarancje dotyczące poszanowania praw podstawowych danej osoby, a zwłaszcza prawa do skutecznej ochrony sądowej. I tak, zgodnie z art. 8 ust. 6 i 7 tej dyrektywy każdy nakaz konfiskaty powinien zawierać uzasadnienie, zaś osobę, której on dotyczy należy powiadomić o takim nakazie informując ją o przysługującym jej prawie dostępu do adwokata w trakcie całego postępowania w sprawie konfiskaty dotyczącego określenia korzyści i narzędzi, przy czym osobie tej przysługuje prawo zaskarżenia tego nakazu do sądu. Niemniej wspomniana dyrektywa nie zawiera przepisów określających zasady dowodowe odnoszące się do pochodzenia mienia, którego dotyczy postępowanie w sprawie konfiskaty bez wyroku skazującego, ani przepisów regulujących dostęp osób mających związek z tym mieniem do akt postępowania, w związku z czym państwom członkowskim przysługuje zakres uznania, jeśli chodzi o określenie konkretnych procedur, które będą miały w tym względzie zastosowanie.
63. Mimo że art. 8 dyrektywy 2014/42 pozostawia państwom członkowskim pewien zakres uznania, jeśli chodzi o przyjmowanie środków niezbędnych do stosowania tego przepisu, to jednak, zgodnie z art. 51 ust. 1 Karty oraz jak wynika z motywu 38 tej dyrektywy, poziom ochrony zapewniany przez państwa członkowskie nigdy nie powinien być niższy od poziomu wynikającego z norm przewidzianych w Karcie i w EKPC(62). Postępowanie w sprawie konfiskaty mienia uzyskanego niezgodnie z prawem bez wydania wyroku skazującego powinno być zorganizowane w taki sposób, aby osoby mające związek z tym mieniem mogły w toku tego postępowania korzystać ze swoich praw podstawowych, co jest istotne zwłaszcza w systemie, w którym, tak jak w niniejszym przypadku, orzeczenie wydane w wyniku tego postępowania przez właściwy sąd, mogące w danym przypadku skutkować konfiskatą mienia, reguluje w sposób ostateczny kwestię majątkową.
64. Należy w tym względzie przypomnieć, że z wyjaśnień dotyczących Karty praw podstawowych (Dz.U. 2007, C 303, s. 17) wynika, że art. 47 akapity pierwszy i drugi Karty, w którym zapisane jest prawo do skutecznego środka prawnego i dostępu do bezstronnego sądu, jest odpowiednikiem prawa do rzetelnego procesu sądowego, które wynika w szczególności z art. 6 ust. 1 EKPC, a z kolei art. 48 ust. 1 i 2 Karty dotyczący domniemania niewinności i poszanowania prawa do obrony jest odpowiednikiem art. 6 ust. 2 i 3 EKPC. Zgodnie z art. 52 ust. 3 Karty wynika z tego, że przy dokonywaniu wykładni jej art. 47 i 48 należy uwzględnić art. 6 EKPC jako próg minimalnej ochrony(63). Poza tym wszelkie ograniczenia w korzystaniu z tych praw, a także z prawa własności(64), poprzez zastosowanie środka orzeczonego zgodnie z dyrektywą 2014/42, powinny spełniać wymogi określone w art. 52 ust. 1 Karty, co oznacza, że ograniczenia te powinny rzeczywiście odpowiadać celom interesu ogólnego, do których dąży Unia, i nie mogą stanowić, ze względu na zamierzony cel, nieproporcjonalnej i niedopuszczalnej ingerencji naruszającej samą istotę zagwarantowanych w ten sposób praw (65).
2. W przedmiocie dostępu do akt
65. Poprzez swoje drugie pytanie w sprawie C-767/22 sąd odsyłający daje wyraz swoim wątpliwościom co do zgodności z prawem Unii przepisu krajowego, na mocy którego można ograniczyć prawo osoby związanej z mieniem, będącym przedmiotem postępowania w sprawie konfiskaty, do zapoznania się z aktami sprawy w sytuacji, gdyby ich ujawnienie zagrażało prawom podstawowym osób trzecich, interesowi publicznemu lub możliwości osiągnięcia celu postępowania karnego.
66. Należy przypomnieć, że rozpatrywanego krajowego postępowania w sprawie konfiskaty mienia nie można wszcząć, jeżeli nie zostało wszczęte postępowanie karne mające na celu ustalenie winy domniemanego sprawcy przestępstwa. Postępowanie mające za przedmiot indywidualną odpowiedzialność karną musi zatem cały czas się toczyć, przy czym najczęściej postępowanie to, tak jak w przypadku postępowań, które doprowadziły do wytoczenia sprawy przed sąd odsyłający, trwa po zakończeniu postępowania dotyczącego mienia, także w sytuacji, gdy dokonano jego konfiskaty.
67. Zgodnie z art. 627 ust. 4 kodeksu postępowania karnego materiały z akt sprawy dotyczące mienia uzyskanego niezgodnie z prawem są objęte tajemnicą postępowania przygotowawczego i dostęp do nich może mieć organ prowadzący postępowanie, prokurator oraz sąd rozpoznający sprawę, natomiast zainteresowane osoby związane z mieniem mogą zapoznawać się z tymi materiałami wyłącznie za zgodą organu prowadzącego postępowanie oraz w zakresie określonym przez ten organ. Przepis ten stanowi w ust. 5, że orzeczenie tego organu o oddaleniu wniosku o udzielenie dostępu do materiałów z akt sprawy podlega zaskarżeniu do sądu, przy czym właściwy sąd może żądać wglądu do akt postępowania karnego, aby rozstrzygnąć, czy dostęp do materiałów z akt sprawy naruszałby prawa podstawowe jednostek, interes publiczny lub uniemożliwiłby realizację celu postępowania karnego.
68. Należy w tym względzie przypomnieć, że Trybunał orzekł w kontekście spraw dotyczących postępowań sądowoadministracyjnych, że zasada równości broni stanowiąca integralną część ustanowionej w art. 47 Karty zasady skutecznej ochrony sądowej praw, które podmioty prawa wywodzą z prawa Unii, w tym znaczeniu, że stanowi ona, podobnie jak między innymi zasada kontradyktoryjności, korelat pojęcia rzetelnego procesu sądowego, pociąga za sobą obowiązek zaoferowania każdej ze stron rozsądnej możliwości przedstawienia swojej sprawy, w tym dowodów, na warunkach, które nie stawiają jej w wyraźnie mniej korzystnej sytuacji w stosunku do strony przeciwnej. Celem tej zasady jest zachowanie równowagi procesowej między stronami postępowania sądowego poprzez zagwarantowanie równości praw i obowiązków tych stron, w szczególności w odniesieniu do zasad regulujących przeprowadzanie dowodów i kontradyktoryjne postępowanie przed sądem oraz prawa tych stron do środka zaskarżenia. W celu spełnienia wymogów związanych z prawem do rzetelnego procesu konieczne jest, aby strony znały i mogły przedyskutować w sposób kontradyktoryjny zarówno okoliczności faktyczne, jak i okoliczności prawne, które są decydujące dla wyniku postępowania(66). Trybunał orzekł, że naruszenie prawa do obrony, w tym prawa dostępu do akt, należy oceniać przy uwzględnieniu szczególnych okoliczności danej sprawy, w szczególności charakteru rozpatrywanego aktu, okoliczności jego przyjęcia oraz przepisów prawa regulującego daną dziedzinę(67).
69. Trybunał wziął pod uwagę zasadę równości broni również w ramach wykładni przepisów dyrektywy 2012/13, które należy uwzględniać przy wykonywaniu dyrektywy 2014/42, w myśl jej motywu 40. I tak, Trybunał wskazał, że art. 6 i 7 tej dyrektywy służą właśnie zapewnieniu skutecznego wykonywania prawa do obrony oraz rzetelności postępowania. Ten cel nakazuje zaś, aby osoba oskarżona otrzymała szczegółowe informacje na temat stawianych jej zarzutów oraz aby miała możliwość zapoznania się z materiałami sprawy w odpowiednim czasie, czyli w momencie, który umożliwi jej skuteczne przygotowanie obrony. To właśnie dzięki przekazaniu tych informacji oraz udostępnieniu akt sprawy oskarżony oraz jego obrońca są bowiem szczegółowo informowani o zarzutach, jakie się stawia oskarżonemu, oraz o ich kwalifikacji prawnej, jak również o dowodach, na których owe zarzuty się opierają. Możliwość zaznajomienia się z tymi informacjami oraz materiałami sprawy najpóźniej do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego ma kluczowe znaczenie z punktu widzenia umożliwienia tej osobie oraz jej obrońcy aktywnego uczestnictwa w rozprawie, z poszanowaniem zasady kontradyktoryjności i równości broni, tak aby mogła ona skutecznie przedstawić swoje stanowisko(68).
70. Należy jednakże podkreślić, że art. 7 ust. 4 dyrektywy 2012/13 ustanawia odstępstwo od prawa dostępu podejrzanych i oskarżonych lub ich obrońców do dowodów rzeczowych obciążających i odciążających, w poszanowaniu rzetelności postępowania oraz prawa do obrony zdefiniowanych w ust. 2 i 3 tego przepisu. I tak – o ile nie narusza to prawa do rzetelnego procesu – można odmówić dostępu do niektórych materiałów, jeżeli dostęp taki może doprowadzić do poważnego zagrożenia dla życia lub praw podstawowych innej osoby lub jeżeli taka odmowa jest bezwzględnie konieczna dla ochrony ważnego interesu publicznego – na przykład w przypadkach, gdy dostęp mógłby zaszkodzić trwającemu dochodzeniu lub poważnie zaszkodzić bezpieczeństwu narodowemu państwa członkowskiego, w którym toczy się postępowanie karne. Ponadto państwa członkowskie zapewniają, aby zgodnie z procedurami określonymi w prawie krajowym decyzja o odmowie dostępu do niektórych materiałów zgodnie z niniejszym ustępem była podejmowana przez organ sądowy lub podlegała przynajmniej kontroli sądowej.
71. Pragnę w tym względzie zauważyć, że art. 8 ust. 2 dyrektywy 2014/42 wyraża tę samą troskę o ochronę interesu publicznego związanego z prawidłowym przebiegiem toczącego się postępowania karnego. Po wykonaniu nakazu zabezpieczenia należy o jego wydaniu możliwie jak najszybciej powiadomić osobę, której nakaz ten dotyczy, podając uzasadnienie, przy czym może ono być skrótowe, a powiadomienie opóźnione, jeżeli jest to konieczne dla właściwego przebiegu postępowania karnego(69).
72. W niniejszym przypadku jeśli chodzi o środek w postaci konfiskaty, należy zauważyć, po pierwsze, że kopia postanowienia o wszczęciu postępowania w sprawie niezgodnego z prawem uzyskania mienia jest niezwłocznie doręczana osobom związanym z mieniem, przy czym postanowienie to powinno zawierać informacje dotyczące okoliczności, na podstawie których można wykazać związek między mieniem a przestępstwem lub przestępcze pochodzenie mienia, a także określać materiały, które zostały wyłączone z akt postępowania karnego na etapie dochodzenia dotyczącego niezgodnego z prawem uzyskania mienia(70). Osobom tym przysługuje zatem niewątpliwie prawo do informacji o zawartości akt sprawy, umożliwiające im zapoznanie się z konkretną podstawą faktyczną postępowania dotyczącego mienia znajdującego się w ich posiadaniu.
73. Po drugie, informację tę należy zestawić z przyznanymi tym osobom uprawnieniami, a mianowicie z prawem do uczestniczenia w postępowaniu dotyczącym mienia uzyskanego niezgodnie z prawem(71), zajmowania przed sądem, ustnie lub na piśmie, stanowiska wobec wydanego nakazu, składania wniosków(72). Zainteresowani mają zatem do dyspozycji środki w celu przeanalizowania treści udzielonych informacji, ich kompletności i wiarygodności, oraz w celu nakłonienia sądu do umożliwienia im zapoznania się z materiałami akt sprawy dotyczącej mienia uzyskanego niezgodnie z prawem, objętymi tajemnicą postępowania przygotowawczego.
74. Po trzecie, zgodnie z postanowieniami odsyłającymi, ocena organów ścigania dotycząca dostępu do akt jest poddana kontroli sądowej na podstawie art. 627 ust. 5 kodeksu postępowania karnego w wersji mającej zastosowanie do postępowań głównych. Rząd łotewski wyjaśnił, że gdy organ prowadzący postępowanie i właściwy sąd stosują art. 627 ust. 4 i 5 kodeksu postępowania karnego, aby orzec w przedmiocie prawa danej osoby do zapoznania się z aktami, mają obowiązek wyważenia interesów stron, interesu postępowania karnego oraz bezpieczeństwa publicznego.
75. Według mnie w tych okolicznościach można zatem uznać, że art. 8 dyrektywy 2014/42 w związku z art. 7 ust. 4 dyrektywy 2012/13, należy interpretować w ten sposób, iż nie stoi on na przeszkodzie przepisom krajowym, które nie nakładają na organy inicjujące postępowanie w sprawie niezgodnego z prawem uzyskania mienia ogólnego obowiązku udzielenia osobom, wobec których rozważa się wydanie nakazu konfiskaty, pełnego dostępu do akt postępowania, lecz które uzależniają ten dostęp od wniosku tych osób oraz od oceny tych organów. Osoby te, na swój wniosek, powinny otrzymać możliwość zapoznania się z informacjami i dokumentami znajdującymi się w aktach postępowania w sprawie konfiskaty uwzględnionymi przez organy publiczne w celu ewentualnego wydania przez właściwy sąd nakazu konfiskaty, chyba że ograniczenie dostępu do tych informacji i tych dokumentów jest uzasadnione względami związanymi w szczególności z ochroną życia lub praw podstawowych osób trzecich albo z zabezpieczeniem prawidłowego przebiegu toczącego się postępowania karnego.
76. W ramach sądowej kontroli całkowitej lub częściowej odmowy dostępu zadaniem sądu jest zapewnienie właściwej równowagi pomiędzy, z jednej strony, poszanowaniem prawa do obrony i do rzetelnego procesu sądowego, a z drugiej, koniecznością ochrony praw podstawowych osób, o których jest mowa w materiale dowodowym, oraz zapewnieniem skuteczności toczących się postępowań karnych i represją karną. Ze względu na znaczenie praw zapisanych w art. 47 i 48 Karty, to wyważenie nie może jednak prowadzić do utraty wszelkiej skuteczności ochrony sądowej przysługującej zainteresowanej osobie oraz do pozbawienia treści prawa do środka zaskarżenia ustanowionego w art. 8 ust. 6 dyrektywy 2014/42 w przypadku wydania nakazu konfiskaty, w szczególności poprzez niepoinformowanie tej osoby, lub w stosownym przypadku jej zastępcy prawnego, co najmniej o zasadniczych elementach akt sprawy, w tym pochodzących z toczącego się postępowania karnego, świadczących o związku mienia znajdującego się w posiadaniu tej osoby z danym przestępstwem(73).
77. W mojej ocenie podejście to odpowiada minimalnemu progowi ochrony przyjętemu w orzecznictwie ETPC. Trybunał ten stoi na stanowisku, że postępowanie karne, w tym jego aspekty proceduralne, powinno mieć charakter kontradyktoryjny i gwarantować równość broni między oskarżeniem a obroną. Prawo do kontradyktoryjnego postępowania karnego wymaga, aby zarówno oskarżenie, jak i obrona, miały możliwość zapoznania się z uwagami lub z materiałem dowodowym przedstawionym przez drugą stronę. Jednakże zdaniem ETPC prawo do ujawnienia istotnych dowodów nie jest prawem bezwzględnym, w związku z czym w danym postępowaniu karnym konieczne może być uniemożliwienie obronie dostępu do niektórych dowodów, aby chronić prawa podstawowe innej osoby lub ważny interes publiczny, zaś od oskarżonego można wymagać, by ściśle uzasadnił swój wniosek o dostęp. Jednakże w świetle art. 6 ust. 1 EKPC uzasadnione są wyłącznie te środki ograniczające prawo do obrony, które są bezwzględnie konieczne(74). Co się tyczy ochrony ważnego interesu publicznego, ETPC uznaje konieczność prowadzenia postępowań karnych w skuteczny sposób, co może powodować, że część informacji zebranych w trakcie tych postępowań jest objęta tajemnicą, aby uniemożliwić podejrzanym manipulowanie dowodami i zakłócanie przebiegu postępowania(75).
3. W przedmiocie zasad dowodowych odnoszących się do pochodzenia mienia
78. W ramach pytania drugiego w sprawie C-161/23 sąd odsyłający wyraża swoje wątpliwości co do zgodności przepisów krajowych(76) ustanawiających domniemanie przestępczego pochodzenia mienia i obarczających osobę związaną z mieniem ciężarem dowodu na okoliczność jego zgodnego z prawem pochodzenia, z art. 8 ust. 1 dyrektywy 2014/42 w związku z art. 47 i 48 Karty, w szczególności z zasadą domniemania niewinności zapisaną w tym ostatnim postanowieniu.
79. Z przedłożonych Trybunałowi akt sprawy wynika, że przepisy rozpatrywane w postępowaniu głównym istotnie wprowadzają domniemanie niezgodnego z prawem pochodzenia przedmiotowego mienia w przypadku, gdy dana osoba, będąca w jego posiadaniu, nie jest w stanie wykazać zgodnego z prawem pochodzenia w świetle przedstawionego przez organ ścigania materiału dowodowego, z którego wynika, że to mienie, według wszelkiego prawdopodobieństwa, ma niezgodne z prawem pochodzenie, co odpowiada mniej wygórowanemu poziomowi dowodowemu niż ten wymagany dla wykazania winy danej osoby, odpowiadający sformułowaniu: „ponad wszelką racjonalną wątpliwość”.
80. Jeśli chodzi o zagadnienie dotyczące dowodu na okoliczność niezgodnego z prawem pochodzenia mienia w świetle zasady domniemania niewinności, przy wykonywaniu dyrektywy 2014/42 należy wziąć pod uwagę dyrektywę 2016/343 z tego samego powodu, co dyrektywę 2012/13(77). Artykuł 6 ust. 1 dyrektywy 2016/343 stanowi, że państwa członkowskie zapewniają, aby przy ustalaniu winy podejrzanych lub oskarżonych ciężar dowodu spoczywał na oskarżeniu zgodnie z zasadą domniemania niewinności wyrażoną w art. 3 tej dyrektywy, który nakazuje tym państwom zapewnić, „aby podejrzani i oskarżeni byli uważani za niewinnych, do czasu udowodnienia im winy zgodnie z prawem”. Trybunał orzekł, że zawarte w tym art. 6 odniesienie do wykazania „winy” należy rozumieć jako skutkujące tym, że przepis ten ma za przedmiot regulację rozkładu ciężaru dowodu jedynie w ramach przyjęcia orzeczeń sądowych dotyczących winy(78). Bezsporne jest, że celem postępowania takiego jak postępowanie główne nie jest ustalenie winy danej osoby, lecz wydanie nakazu konfiskaty mienia, bądź odmowa jego wydania, w zależności od tego, czy zostanie stwierdzone przestępcze pochodzenie mienia, czy też nie, a zatem art. 6 ust. 1 dyrektywy 2016/343 nie wydaje się mieć zastosowania do inkryminowanych przepisów krajowych(79).
81. Niemniej Trybunał stoi na stanowisku, że zasada domniemania niewinności sformułowana w art. 48 Karty ma zastosowanie, gdy chodzi o określenie obiektywnych znamion czynu zabronionego mogącego skutkować nałożeniem sankcji administracyjnych o charakterze karnym. To samo dotyczy prawa do milczenia, które wynika z art. 47 akapit drugi i z art. 48 Karty(80). Z zastrzeżeniem dokonania przez sąd odsyłający ostatecznej oceny karnego charakteru środka w postaci konfiskaty bez wydania wyroku skazującego, zastosowanie tego orzecznictwa w drodze analogii powinno doprowadzić do wniosku, że domniemanie niewinności i prawo do milczenia znajdują zastosowanie w zawisłych przed tym sądem sprawach.
82. Uwzględniając orzecznictwo ETPC dotyczące art. 6 ust. 2 EKPC, będący odpowiednikiem art. 48 Karty, Trybunał stoi na stanowisku, że prawo każdego oskarżonego o popełnienie przestępstwa do bycia objętym domniemaniem niewinności i do obciążenia oskarżenia ciężarem dowodu wykazania twierdzeń formułowanych przeciwko niemu nie ma charakteru bezwzględnego, ponieważ każdy system prawny zna domniemania faktyczne i prawne. O ile art. 48 Karty nie stoi na przeszkodzie, aby państwa członkowskie wprowadzały karalność samego czy też obiektywnego czynu jako takiego i ustanawiały domniemania faktyczne i prawne, o tyle zobowiązuje on państwa członkowskie do nieprzekraczania określonego progu w dziedzinie prawa karnego. Ściślej rzecz ujmując, zapisana w tym postanowieniu zasada domniemania niewinności wymaga od państwa członkowskiego utrzymania domniemań zawartych w jego ustawach karnych w rozsądnych granicach, z uwzględnieniem powagi sprawy i przy zachowaniu prawa do obrony, gdyż w przeciwnym wypadku dochodzi do nieproporcjonalnego naruszenia zasady domniemania niewinności. Próg ten zostaje przekroczony, gdy domniemanie skutkuje pozbawieniem danej osoby jakiejkolwiek możliwości zwolnienia się z odpowiedzialności za zarzucane jej czyny, przez co zostaje pozbawiona prawa wynikającego z tej zasady(81).
83. Opierając się na tym samym orzecznictwie, Trybunał wskazał, że prawo do milczenia stanowi powszechnie uznaną normę międzynarodową, która stanowi sedno pojęcia rzetelnego procesu sądowego. Poprzez ochronę oskarżonego przed nadużywaniem przymusu przez władze prawo to przyczynia się do unikania błędów w wymiarze sprawiedliwości i do zagwarantowania rezultatu takiego rzetelnego procesu. Jako że ochrona prawa do milczenia zmierza do zapewnienia, aby w sprawie karnej oskarżenie popierało swą argumentację dowodami bez uciekania się do dowodów uzyskanych w drodze przymusu lub wywierania presji, wbrew woli oskarżonego, prawo to zostaje naruszone w szczególności w sytuacji, gdy podejrzany, któremu zagrożono zastosowaniem sankcji za odmowę złożenia wyjaśnień, składa wyjaśnienia bądź zostaje ukarany za odmowę ich złożenia. Prawa do milczenia nie można racjonalnie ograniczyć do przyznania się do winy ani do wypowiedzi, które bezpośrednio obciążają przesłuchiwaną osobę, lecz obejmuje ono również informacje na temat okoliczności faktycznych, które mogą zostać później wykorzystane na poparcie oskarżenia, a tym samym mieć wpływ na skazanie tej osoby lub nałożoną na nią karę. Niemniej prawo do milczenia nie może uzasadniać całkowitego braku współpracy z właściwymi organami, a zatem nie stanowi prawa bezwzględnego(82).
84. To w świetle poprzedzających rozważań należy oceniać zgodność przepisów krajowych z prawem Unii, pamiętając, że Trybunał może udzielić wskazówek dotyczących okoliczności, jakie należy wziąć pod uwagę w ramach oceny proporcjonalności naruszenia zasady domniemania niewinności oraz prawa do milczenia, która to ocena należy do sądu odsyłającego. W pierwszej kolejności, należy w tym względzie podkreślić, że właściwy sąd krajowy musi mieć pewność co do niezgodnego z prawem pochodzenia mienia oraz że na początku to organ ścigania powinien przedstawić sądowi dowody na tę okoliczność(83). Okoliczności te uznaje się za udowodnione, jeśli istnieją powody do przyjęcia, że mienie to, według wszelkiego prawdopodobieństwa, ma przestępcze pochodzenie(84).
85. W drugiej kolejności, bezsporne jest, że osoba, która znajduje się w posiadaniu mienia, ma możliwość obalenia wspomnianego domniemania. Zgodnie z łotewskimi przepisami, jeżeli osoba ta twierdzi, że mienia nie można uznać za uzyskanie niezgodnie z prawem, spoczywa na niej ciężar udowodnienia jego zgodnego z prawem pochodzenia poprzez dostarczenie wiarygodnego wyjaśnienia w tym przedmiocie(85). Osoba ta ma możliwość obalenia tego domniemania nawet przed wszczęciem postępowania w sprawie konfiskaty na podstawie art. 626 kodeksu postępowania karnego. Gdy bowiem mienie podlega zajęciu w toku postępowania przygotowawczego z tego powodu, że organ ścigania jest przekonany o jego przestępczym pochodzeniu, zgodnie z art. 356 ust. 5 kodeksu postępowania karnego organ ten jest obowiązany powiadomić zainteresowanego o możliwości przedstawienia informacji w przedmiocie zgodności z prawem tego pochodzenia, w terminie 45 dni od dnia powiadomienia, oraz o skutkach nieprzedstawienia takich informacji. Ponadto, jak wskazałem, zainteresowana osoba ma prawo uczestniczenia w postępowaniu w sprawie konfiskaty, obejmującym rozprawę, która powinna się odbyć w terminie dziesięciu dni od daty otrzymania postanowienia o wszczęciu tego postępowania, i w trakcie której uczestnikom postępowania przysługuje to samo prawo do wnoszenia zastrzeżeń lub składania wniosków, do przedstawiania dowodów, przedkładania sądowi uwag na piśmie(86).
86. Moim zdaniem łotewskie przepisy nie stwarzają sytuacji probatio diabolica, która mogłaby w oczywisty sposób naruszyć zasadę domniemania niewinności i prawo do obrony. Żądanie, aby osoba znajdująca się w posiadaniu przedmiotowego mienia dostarczyła dowód na pozytywną okoliczność i na błędny charakter wniosków organu ścigania, jest w pełni zgodne z logiką i racjonalne. By użyć sformułowań z motywu 34 dyrektywy 2024/1260 - przy ustalaniu, czy dane mienie powinno zostać skonfiskowane, sądy krajowe powinny brać pod uwagę w szczególności brak wiarygodnego legalnego źródła mienia, „ponieważ zazwyczaj można wskazać pochodzenie legalnie nabytego mienia”. Czy wspomniana osoba nie ma największych możliwości, aby udzielić wyjaśnień pozwalających, przykładowo, zrozumieć konstrukcję prawną i finansową odnoszącą się do mienia i uzasadnić jej racjonalność gospodarczą?
87. W trzeciej kolejności należy zauważyć, że sąd mający wydać nakaz konfiskaty powinien upewnić się, iż chodzi o mienie uzyskane niezgodnie z prawem i przeanalizować w tym celu, zgodnie z art. 630 ust. 1 kodeksu postępowania karnego, wszystkie okoliczności dotyczące tego mienia. Przepis ten stanowi w ust. 2, iż „jeżeli sąd stwierdzi, że nie został wykazany związek mienia z przestępstwem albo że mienie nie pochodzi z przestępstwa, wydaje orzeczenie kończące postępowanie w sprawie”. Sformułowanie to odnosi się wprost do wykazania niezgodnego z prawem pochodzenia mienia i potwierdza informacje przekazane przez rząd łotewski(87) w przedmiocie nieograniczonego ciężaru dowodu spoczywającego na organie ścigania, nawet jeżeli ten ciężar dowodu można uznać za złagodzony. Rozpatrywane zasady dowodowe same w sobie nie jawią się zatem jako mogące spowodować rzeczywiste odwrócenie ciężaru dowodu, ponieważ zasady te obarczają organ ścigania ciężarem udowodnienia poszczególnych wskazówek, które ujmowane łącznie w danym przypadku pozwolą, aby sąd rozpoznający sprawę upewnił się co do niezgodnego z prawem pochodzenia mienia(88). Ze stwierdzenia tego wynika, że samo tylko milczenie osoby związanej z mieniem po powiadomieniu jej przez organ ścigania o możliwości przedstawienia informacji w przedmiocie zgodnego z prawem pochodzenia mienia, nie może skutkować wydaniem nakazu konfiskaty(89). Milczenie takie może natomiast zostać uznane za dowód wiarygodności innych dowodów przedstawionych przez organ ścigania(90).
88. Właściwy sąd krajowy dokonuje oceny pochodzenia przedmiotowego mienia w oparciu o wyważenie prawdopodobieństw, co odpowiada stopniowi przekonania określonemu w art. 5 dyrektywy 2014/42 w związku z jej motywem 21, dotyczącym rozszerzonej konfiskaty mienia osoby skazanej za popełnienie przestępstwa. Sąd może bowiem orzec ten środek, gdy na podstawie okoliczności sprawy doszedł do przekonania, że dane mienie pochodzi z działalności przestępczej, co nie oznacza, że konieczne jest wykazanie, iż dane mienie pochodzi z działalności przestępczej, lecz że sąd uznaje w oparciu o ocenę prawdopodobieństwa lub w racjonalny sposób zakłada, że znacznie bardziej prawdopodobne jest, iż dane mienie uzyskano z działalności przestępczej niż z działalności innego rodzaju.
89. W czwartej kolejności sąd odsyłający podkreśla, że ocena ewentualnie niezgodnego z prawem pochodzenia mienia jest ściśle związana z kwestią ustalenia, czy mienie to stanowiło przedmiot przestępstwa prania pieniędzy, i mogłaby doprowadzić do stwierdzenia, iż znamiona tego przestępstwa zostały wypełnione, co skutkowałoby nałożeniem na osobę związaną z przedmiotowym mieniem obowiązku obalenia domniemania winy dotyczącego popełnienia przestępstwa prania pieniędzy. Niezależnie od tego, że postanowienia odsyłające nie zawierają definicji przestępstwa prania pieniędzy w prawie łotewskim, pragnę przypomnieć, iż w ramach systemu współpracy sądowej ustanowionego w art. 267 TFUE do Trybunału nie należy dokonywanie wykładni krajowych przepisów ustawowych lub wykonawczych(91). Niemniej, w ogólnym ujęciu, pranie pieniędzy oznacza proces mający na celu wprowadzenie do legalnej gospodarki korzyści pochodzących z przestępstw, a zatem nadanie środkom finansowym, nieruchomościom lub rzeczom ruchomym pochodzącym z takiej przestępczej działalności pozorów pochodzenia zgodnego z prawem. Ponieważ przestępstwo prania pieniędzy nie może zaistnieć, jeżeli przedmiotowe mienie nie ma przestępczego pochodzenia, można z łatwością zrozumieć dokonane przez sąd odsyłający powiązanie tej okoliczności z postępowaniem w sprawie konfiskaty, takim jak rozpatrywane w postępowaniu głównym.
90. Aby udzielić sądowi odsyłającemu użytecznej odpowiedzi, można w tym kontekście wskazać, że zgodnie z art. 4 ust. 1 zdanie pierwsze dyrektywy 2016/343 państwa członkowskie obowiązane są podjąć wszelkie środki niezbędne do zapewnienia, by do czasu udowodnienia podejrzanemu lub oskarżonemu winy zgodnie z prawem nie odnoszono się do takiej osoby, w szczególności w orzeczeniach sądowych innych niż rozstrzygające o winie, jako do winnej. Z motywu 16 dyrektywy 2016/343 wynika, że przepis ten ma na celu zapewnienie poszanowania zasady domniemania niewinności. W myśl tego motywu takie orzeczenia sądowe nie powinny zatem odzwierciedlać opinii, że osoba ta jest winna(92). Orzeczenia sądowe, o których mowa powyżej, mogą według mnie obejmować orzeczenia wydawane po przeprowadzeniu postępowania takiego jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, dotyczące konfiskaty mienia znajdującego się w posiadaniu osoby, przeciwko której toczy się równolegle postępowanie mające na celu ustalenie jej odpowiedzialności za popełnienie przestępstwa.
91. W celu dokonania wykładni art. 4 ust. 1 dyrektywy 2016/343 Trybunał powołał się wyraźnie na orzecznictwo ETPC, który stoi na stanowisku, że zasada domniemania niewinności zostaje naruszona w sytuacji, gdy orzeczenie sądowe lub oficjalne oświadczenie dotyczące oskarżonego zawiera wyraźne, złożone mimo braku prawomocnego wyroku skazującego, stwierdzenie, zgodnie z którym dana osoba popełniła dane przestępstwo. W tym kontekście ETPC podkreślił znaczenie wyboru wyrażeń użytych przez organy sądowe, a także szczególnych okoliczności, w jakich zostały one sformułowane, oraz charakteru i kontekstu danego postępowania. W konsekwencji należy uznać, że o ile właściwy sąd krajowy w nakazie konfiskaty powinien uzasadnić swoje przekonanie o tym, że przedmiotowe mienie według wszelkiego prawdopodobieństwa pochodzi z przestępstwa, o tyle uzasadnienie to należy formułować przy użyciu wyrażeń, dzięki którym można uniknąć potencjalnego przedwczesnego osądu w przedmiocie winy osób znajdujących się w posiadaniu tego mienia, który to osąd mógłby zagrozić rzetelnej analizie zarzutów postawionych im w ramach odrębnego postępowania dotyczącego wcześniejszego przestępstwa, z którego pochodzi mienie lub przestępstwa prania pieniędzy(93).
92. Mając na względzie powyższe rozważania, a także kluczowe znaczenie wyzwań związanych ze zwalczeniem przestępczości zorganizowanej(94), należy uznać, że zasady dowodowe odnoszące się do pochodzenia mienia objętego postępowaniem w sprawie konfiskaty nie skutkują oczywiście nieproporcjonalnym naruszeniem zasady domniemania niewinności i prawa do milczenia, a także prawa do obrony, które to prawa przysługują osobie będącej w posiadaniu tego mienia na podstawie art. 8 ust. 1 dyrektywy 2014/42 w związku z art. 4 ust. 1 dyrektywy 2016/343 w świetle art. 47 i 48 Karty.
4. W przedmiocie skutecznego środka zaskarżenia
93. Poprzez pytania drugie i trzecie w sprawie C-49/23, które należy analizować łącznie, sąd odsyłający zmierza w istocie do ustalenia, czy art. 8 ust. 6 dyrektywy 2014/42 w świetle art. 17 i 47 Karty należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie przepisom krajowym, które nie przewidują prawa do wniesienia środka zaskarżenia od nakazu konfiskaty mienia wydanego przez sąd drugiej instancji, po tym gdy sąd pierwszej instancji postanowił umorzyć postępowanie w sprawie niezgodnego z prawem uzyskania mienia, stwierdzając, że nie ma dostatecznych dowodów na związek między tym mieniem a przestępstwem lub na przestępcze pochodzenie tego mienia(95).
94. Zgodnie z art. 630 i 631 kodeksu postępowania karnego sąd rozpoznający sprawę dotyczącą niezgodnego z prawem uzyskania mienia może, zależnie od swojej oceny przedstawionego mu materiału dowodowego, wydać nakaz konfiskaty mienia uznanego za uzyskane niezgodnie z prawem, a w przeciwnym razie, umorzyć postępowanie bez przyjmowania środków ograniczających. Od tego orzeczenia sądu osobom związanym z mieniem lub organowi ścigania przysługuje apelacja do sądu okręgowego, który orzeka ponownie w sprawie, mając na względzie dewolutywny charakter apelacji, oraz, gdy uchyla zaskarżone orzeczenie, wydaje nowe, przy czym przysługują mu takie same uprawnienia jak sądowi pierwszej instancji. To ostatnie orzeczenie nie jest zaskarżalne.
95. Artykuł 8 ust. 6 zdanie drugie dyrektywy 2014/42 stanowi z kolei, że państwa członkowskie zapewniają osobie, w odniesieniu do której nakazano konfiskatę, możliwość zaskarżenia nakazu konfiskaty przed sądem. Przywiązując wagę do ścisłej wykładni literalnej tego przepisu i poprzestając na niej, strony postępowania głównego twierdzą w istocie, że przepis ten nakazuje państwom członkowskim ustanowienie procedury obejmującej obowiązkowo jedną instancję sądową, umożliwiającej zbadanie prawidłowości nakazu konfiskaty, niezależnie od etapu, na jakim został wydany.
96. Moim zdaniem nie można przyjąć takiej wykładni. Zakres wspomnianego przepisu należy określić biorąc pod uwagę kontekst, w który się wpisuje, a mianowicie zdefiniowany w art. 8 ust. 1 dyrektywy 2014/42 ogólny obowiązek państw członkowskich w zakresie zapewnienia osobom, w odniesieniu do których stosuje się środki przewidziane w tej dyrektywie, prawa do wniesienia skutecznego środka zaskarżenia oraz do rzetelnego procesu sądowego. Z motywów tej dyrektywy lub innych jej przepisów w żadnym razie nie wynika, że jej celem jest nałożenie na państwa członkowskie obowiązku wprowadzenia dwustopniowego postępowania sądowego, polegającego na umożliwieniu wniesienia apelacji od orzeczenia wydanego w rozpoznaniu środka zaskarżenia od orzeczenia wydanego przez sąd pierwszej instancji. Pragnę w tym względzie zauważyć, że co się tyczy nakazu zabezpieczenia, art. 8 ust. 4 dyrektywy 2014/42 przewiduje wyłącznie możliwość jednorazowego zaskarżenia takiego nakazu do sądu zgodnie z procedurami przewidzianymi w prawie krajowym, bez wprowadzania wymogu dwustopniowego postępowania sądowego. Poza tym wymóg taki byłby sprzeczny z celami tej dyrektywy, jakimi są skuteczność i szybkość.
97. Moim zdaniem wniosek ten znajduje oparcie w orzecznictwie Trybunału dotyczącym innych przepisów prawa wtórnego nakładających wymóg zapewnienia skutecznego środka zaskarżenia, takich jak w szczególności art. 46 ust. 1 dyrektywy 2013/32/UE(96), art. 13 ust. 1 dyrektywy 2008/115/WE(97) i art. 29 ust. 1 i 2 rozporządzenia (UE) nr 604/2013(98). Przepisy te łączy z art. 8 ust. 6 zdanie drugie dyrektywy 2014/42 podobny sposób sformułowania, w tym znaczeniu, że wymagają one ustanowienia skutecznego środka zaskarżenia w odniesieniu do niekorzystnych orzeczeń lub na rzecz konkretnie określonych osób. Dokonując wykładni tych przepisów w świetle art. 47 Karty, Trybunał orzekł, że przyznana przez nie ochrona ogranicza się do istnienia środka zaskarżenia do sądu i nie wymaga ustanowienia kilku instancji sądowych. Jest zatem oczywiste, że istotne jest tylko istnienie środka odwoławczego przed jedną instancją sądową, zagwarantowane w tym przypadku przez art. 8 ust. 6 zdanie drugie dyrektywy 2014/42, ponieważ zasada skutecznej ochrony sądowej przyznaje jednostce prawo dostępu do sądu, a nie do kilku instancji sądowych(99). W konsekwencji okoliczność, że orzeczenie instancji odwoławczej uznające, po ponownym merytorycznym zbadaniu materiału dowodowego pod kątem pochodzenia mienia, że mienie zostało uzyskane niezgodnie z prawem i nakazujące jego konfiskatę, zgodnie z art. 631 kodeksu postępowania karnego, nie jest zaskarżalne, nie narusza przysługującego osobom znajdującym się w posiadaniu tego mienia prawa do rzetelnego procesu sądowego. Jak wskazuje rząd łotewski, przepisy krajowe zostały pomyślane w ten sposób, aby kwestia ustalenia, czy mienie uzyskano niezgodnie z prawem i podlega konfiskacie, mogła być rozpatrzona przez dwa sądy, z których każdy niezależnie bada pochodzenie mienia.
98. Według mnie wykładnia ta nie stoi w sprzeczności z orzecznictwem ETPC. Z orzecznictwa tego wynika bowiem, że ani art. 6 ust. 1, ani art. 13 EKPC nie gwarantują prawa do apelacji lub drugiej instancji sądowej (to ostatnie zostało bowiem przyznane w art. 2 Protokołu nr 7 wyłącznie osobom skazanym za popełnienie przestępstwa), oraz nie wymagają wielostopniowego sądownictwa(100). Ponadto ETPC stoi na stanowisku, że art. 13 EKPC co do zasady nie ma zastosowania, gdy do zarzucanego naruszenia EKPC dochodzi w ramach postępowania sądowego, z wyjątkiem sytuacji, gdy zarzuty wywiedzione z tego artykułu dotyczą uchybienia wymogowi dotyczącemu „rozsądnego terminu”(101).
99. Mając na względzie karny charakter postępowania w sprawie konfiskaty mienia uzyskanego niezgodnie z prawem oraz fakt, że ta konfiskata stanowi sankcję, należy przypomnieć brzmienie art. 2 Protokołu nr 7 do EKPC, pamiętając przy tym, że protokół ten został ratyfikowany przez wszystkie państwa członkowskie z zastrzeżeniami i oświadczeniami w przypadku niektórych z nich. Artykuł ten w ust. 1 stanowi, że „[k]ażdy, kto został uznany przez sąd za winnego popełnienia przestępstwa, ma prawo do rozpatrzenia przez sąd wyższej instancji jego sprawy, tak w przedmiocie orzeczenia o winie, jak i co do kary”. Zakładając, że postanowienie to ma zastosowanie w przypadku wspomnianego postępowania, a wydaje mi się, że powinno tak być skoro nakaz konfiskaty ma charakter sankcji karnej, należy podkreślić, że zgodnie z art. 2 ust. 2 tego protokołu możliwe są wyjątki od tego prawa. Wśród tych wyjątków znajduje się sytuacja, w której dana osoba została uznana za winną i skazana w wyniku zaskarżenia wyroku uniewinniającego sądu pierwszej instancji, a zatem właśnie sytuacja zbliżona do tej, którą opisuje sąd odsyłający w swoim drugim i trzecim pytaniu w sprawie C-49/23.
100. Uważam zatem, że art. 8 ust. 6 dyrektywy 2014/42 w związku z art. 17 i 47 Karty należy interpretować w ten sposób, iż nie stoi on na przeszkodzie przepisowi krajowemu, który nie przewiduje prawa do wniesienia środka zaskarżenia od nakazu konfiskaty mienia zakwalifikowanego jako uzyskane niezgodnie z prawem przez sąd drugiej instancji po rozpoznaniu środka zaskarżenia od orzeczenia sądu pierwszej instancji oddalającego wniosek organu ścigania mający na celu stwierdzenie takiego pochodzenia tego mienia.
101. Mając na względzie powyższe rozważania, nie ma potrzeby udzielania odpowiedzi na trzecie pytanie prejudycjalne w sprawach C‑767/22 i C-161/23, a także na czwarte pytanie prejudycjalne w sprawie C-49/23, które to pytania dotyczą wykładni zasady pierwszeństwa.
V. Wnioski
102. W świetle powyższych rozważań proponuję, aby Trybunał udzielił następującej odpowiedzi na pytania Latvijas Republikas Satversmes tiesa (trybunału konstytucyjnego, Łotwa):
Artykuł 8 ust. 1 i 6 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/42/UE z dnia 3 kwietnia 2014 r. w sprawie zabezpieczenia i konfiskaty narzędzi służących do popełnienia przestępstwa i korzyści pochodzących z przestępstwa w Unii Europejskiej w związku z art. 7 ust. 4 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/13/UE z dnia 22 maja 2012 r. w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym oraz art. 4 ust. 1 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/343 z dnia 9 marca 2016 r. w sprawie wzmocnienia niektórych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym, a także w świetle art. 17, 47 i 48 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej
należy interpretować w ten sposób, że
nie stoi on na przeszkodzie przepisom krajowym wprowadzającym postępowanie w sprawie konfiskaty mienia uzyskanego niezgodnie z prawem lub związanego z przestępstwem bez wydania uprzedniego wyroku skazującego, wszczynane w toku postępowania mającego na celu ustalenie winy domniemanego sprawcy przestępstwa, którego mienie zostało zabezpieczone, i prowadzone równolegle z tym postępowaniem oraz przewidujące:
– możliwość odmowy udzielenia dostępu do akt osobie znajdującej się w posiadaniu mienia, jeżeli jest to uzasadnione ochroną życia lub praw podstawowych osób trzecich lub zabezpieczeniem prawidłowego przebiegu toczącego się postępowania karnego, o ile odmowa ta jest poddana kontroli sądowej, w ramach której sąd zapewnia, celem zagwarantowania przestrzegania prawa do obrony i rzetelności postępowania, by nieujawnienie przez właściwy organ krajowy szczegółowego i pełnego materiału dowodowego było ograniczone do tego, co jest ściśle konieczne;
– wydanie nakazu konfiskaty mienia w oparciu o prawne domniemanie niezgodnego z prawem pochodzenia tego mienia, na podstawie całości przedstawionego przez organ ścigania materiału dowodowego uprawdopodobniającego takie pochodzenie, pod warunkiem, po pierwsze, że osoby będące w posiadaniu tego mienia miały rzeczywistą możliwość wykazania prawdopodobieństwa jego zgodnego z prawem pochodzenia, a po drugie, że osoby te nie są przedstawione w owym nakazie jako winne popełnienia przestępstwa, które jest przedmiotem odrębnego postępowania karnego, prowadzonego równolegle z postępowaniem w sprawie konfiskaty tego mienia;
– sądowy środek zaskarżenia nakazu konfiskaty mienia, który nie przysługuje w przypadku, gdy taki nakaz jest wydawany przez sąd drugiej instancji, po oddaleniu przez sąd pierwszej instancji wniosku dotyczącego konfiskaty.