OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
JULIANE KOKOTT
przedstawiona w dniu 23 grudnia 2015 r.(1)
Sprawa C‑196/15
Granarolo SpA
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Cour d’appel de Paris (Francja)]
Jurysdykcja w sprawach cywilnych i handlowych –Rozporządzenie (WE) nr 44/2001 – Jurysdykcja szczególna – Artykuł 5 pkt 1 i 3 – Nagłe zerwanie stosunków handlowych – Charakter danego powództwa jako powództwa, za pomocą którego dochodzone jest roszczenie ex delicto, względnie roszczenie ex contractu
I – Wprowadzenie
1. Niniejsza sprawa stwarza Trybunałowi ponownie okazję rozgraniczenia podstaw jurysdykcji szczególnej, które rozporządzenie (WE) nr 44/2001(2) przewiduje w kontekście dochodzenia roszczeń wynikających z umowy (ex contractu) oraz roszczeń wynikających z czynu niedozwolonego (ex delicto).
2. Konkretnie chodzi kwestę, czy w sytuacji gdy powództwo odszkodowawcze jest oparte wyłącznie na nagłym zerwaniu stosunków handlowych, zastosowanie znajdzie podstawa jurysdykcji mająca zastosowanie w sprawach z zakresu odpowiedzialności ex delicto.
II – Ramy prawne
A – Prawo Unii
3. Artykuł 5 rozporządzenia nr 44/2001 stanowi:
„Osoba, która ma miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego, może być pozwana w innym państwie członkowskim:
1. a) jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy – przed sąd miejsca, gdzie zobowiązanie zostało wykonane albo miało być wykonane;
b) w rozumieniu niniejszego przepisu – i o ile co innego nie zostało uzgodnione – miejscem wykonania zobowiązania jest:
– w przypadku sprzedaży rzeczy ruchomych – miejsce w państwie członkowskim, w którym rzeczy te zgodnie z umową zostały dostarczone albo miały zostać dostarczone;
– w przypadku świadczenia usług – miejsce w państwie członkowskim, w którym usługi zgodnie z umową były świadczone albo miały być świadczone;
[…]
3. jeżeli przedmiotem postępowania jest czyn niedozwolony lub czyn podobny do czynu niedozwolonego albo roszczenia wynikające z takiego czynu – przed sąd miejsca, gdzie nastąpiło lub może nastąpić zdarzenie wywołujące szkodę;
[…]”.
B – Prawo krajowe
4. Artykuł L. 442‑6 francuskiego Code de commerce (kodeksu handlowego) stanowi:
„[…] Przedsiębiorca prowadzący działalność wytwórczą, handlową, przemysłową lub ujętą w wykazie zawodów rzemieślniczych zobowiązany jest do naprawienia szkody, którą wyrządził czynem polegającym na:
[…]
5. nagłym, całkowitym lub częściowym, zerwaniu stałych stosunków handlowych bez wypowiedzenia na piśmie, z uwzględnieniem czasu trwania stosunków handlowych i z zachowaniem minimalnych okresów wypowiedzenia stosowanych w obrocie handlowym określonych w porozumieniach międzybranżowych […]. W braku owych porozumień minister ds. gospodarki może w drodze rozporządzenia określić, dla każdej kategorii towarów, minimalne okresy wypowiedzenia, z uwzględnieniem praktyk stosowanych w obrocie handlowym, oraz ustalić warunki zrywania stosunków handlowych, w szczególności z uwzględnieniem czasu ich trwania. Powyższe przepisy pozostają bez uszczerbku dla możliwości odstąpienia od umowy bez wypowiedzenia w razie niewykonania przez drugą stroną jej zobowiązań albo w razie wystąpienia siły wyższej […]”.
III – Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
5. Spółka prawa francuskiego sprzedawała jako dystrybutor spółki prawa francuskiego produkty spożywcze przez około 25 lat. U podstaw tych długotrwałych stosunków handlowym nie leżała ani umowa ramowa, ani w szczególności żadne zastrzeżenie wyłączności.
6. W dniu 10 grudnia 2012 r. spółka prawa włoskiego poinformowała spółkę prawa francuskiego, że ów stosunek handlowy ustanie z dniem 1 stycznia 2013 r.
7. Spółka prawa francuskiego wytoczyła przeciwko spółce prawa włoskiego powództwo przed Tribunal de commerce Marseille (sądem gospodarczym w Marsylii) o odszkodowanie z tytułu nagłego zerwania stałych stosunków handlowych na podstawie art. L. 442‑6 code de commerce. Stwierdzając, że przedmiotem postępowania jest czyn niedozwolony, Tribunal de commerce uznał się za właściwy do rozpoznania wytoczonego powództwa na podstawie art. 5 pkt 3 rozporządzenia nr 44/2001.
8. Jurysdykcję sądów francuskich kwestionuje środek odwoławczy wniesiony przez spółkę prawa włoskiego.
9. W takich to okolicznościach rozpatrujący środek odwoławczy Cour d’appel de Paris (sąd apelacyjny w Paryżu) zawiesił postępowanie i postanowił celem uzyskania orzeczenia w trybie prejudycjalnym przedstawić Trybunałowi następujące pytania:
„1. Czy wykładni art. 5 ust. 3 rozporządzenia Rady [nr 44/2001] należy dokonywać w ten sposób, że powództwo o odszkodowanie w związku z zerwaniem stosunków handlowych z dystrybutorem, których przedmiotem była dostawa towarów i które podmioty tych stosunków utrzymywały od wielu lat bez zawarcia umowy ramowej ani zastrzeżenia wyłączności, należy do kategorii spraw z zakresu odpowiedzialności deliktowej?
2. W razie udzielenia na pytanie pierwsze odpowiedzi przeczącej – czy miejsce wykonania zobowiązania, na tle którego wytoczono powództwo, o którym mowa w [pytaniu pierwszym], należy ustalić na podstawie art. 5 ust. 1 lit b) tego rozporządzenia?”.
IV – Ocena prawna
A – W przedmiocie pierwszego pytania prejudycjalnego
10. Za pomocą swojego pierwszego pytania prejudycjalnego sąd odsyłający pragnie w istocie ustalić, czy w przypadku powództwa o odszkodowanie, takiego jak stanowiące przedmiot postępowania głównego, zastosowanie znajduje podstawa jurysdykcji mająca zastosowanie w sprawach z zakresu odpowiedzialności ex delicto zgodnie z art. 5 pkt 3 rozporządzenia nr 44/2001.
11. Trybunał dokonał rozgraniczenia pomiędzy podstawą jurysdykcji mającą zastosowanie w sprawach z zakresu odpowiedzialności ex contractu a mającą zastosowanie w sprawach z zakresu odpowiedzialności ex delicto w 2014 r. w sprawie Brogsitter(3).
1. Wyrok Brogsitter
12. W sprawie tej Trybunał udzielał odpowiedzi na pytanie, czy powództwa dotyczące odpowiedzialności cywilnej, mające w prawie krajowym charakter powództwa, za pomocą którego dochodzone jest roszczenie ex delicto, należy jednak – z uwagi na umowę wiążącą strony – uznać również za objęte zakresem stosowania podstawy jurysdykcyjnej dla „umowy lub roszczeń wynikających z umowy”(4).
13. Przy dokonywaniu rozgraniczenia pomiędzy podstawą jurysdykcji mającą zastosowanie w sprawach z zakresu odpowiedzialności ex contractu a podstawą jurysdykcji mającą zastosowanie w sprawach z zakresu odpowiedzialności ex delicto Trybunał oparł się na kryterium, czy „w celu wykazania zgodnego lub, przeciwnie, niezgodnego z prawem charakteru zachowania zarzucanego przez powoda pozwanemu niezbędna okazuje się wykładnia umowy wiążącej pozwanego z powodem”(5). Wykładnia umowy jest niezbędna, gdy „przedmiotem powództw[a] […] jest żądanie naprawienia szkody, którego kauzy można racjonalnie upatrywać w naruszeniu praw i obowiązków wynikających z umowy wiążącej strony w postępowaniu głównym, co spowodowałoby konieczność wzięcia go pod uwagę przy rozstrzyganiu sprawy”(6).
14. Gdy wykładnia umowy jest niezbędna, w grę wchodzi podstawa jurysdykcji mająca zastosowanie w sprawach z zakresu odpowiedzialności ex contractu zgodnie z art. 5 pkt 1 względnie podstawa jurysdykcji mająca zastosowanie w sprawach z zakresu odpowiedzialności ex delicto zgodnie z art. 5 pkt 3 rozporządzenia nr 44/2001.
2. Zastosowanie zasad rozwiniętych w wyroku Brogsitter do rozpatrywanego przypadku
15. W niniejszej sprawie powstaje problem zbliżony do problemu, którego dotyczyła sprawa Brogsitter.
16. Również tym razem sąd odsyłający przyjmuje za punkt wyjścia, że podnoszone roszczenie ma na gruncie prawa krajowego(7) charakter deliktowy.
17. W niniejszym przypadku – inaczej aniżeli w sprawie Brogsitter – nie zachodzi jednak konieczność dokonania wykładni umowy wiążącej strony, która to konieczność mógłby uzasadnić stosowanie podstawy jurysdykcji mającej zastosowanie w sprawach z zakresu odpowiedzialności ex conctractu.
18. Roszczenie odszkodowawcze jest oparte na nagłym zerwaniu stosunków handlowych, w ramach których miały miejsce dostawy wielu towarów na rzecz spółki prawa francuskiego. Jednak umowa ramowa, regulująca całościowo stosunki handlowe stron, nie istniała. Dla decydującej kwestii, mianowicie czy w przypadku zerwania stosunków handlowych został zachowany odpowiedni okres wypowiedzenia, nie ma zatem znaczenia przestrzeganie uzgodnień stron(8).
19. Żądanie odszkodowania jest raczej – ze względu na jego charakter – oderwane od stosunku zobowiązaniowego. Jego podstawy nie stanowią uzgodnienia stron, które przybrałyby formę umowy, lecz przepis ustawowy, który w interesie dobrej organizacji życia gospodarczego dezaprobuje każde nagłe zerwanie stosunków handlowych i w przypadku takiego zerwania przewiduje roszczenia odszkodowawcze dla dotychczasowego partnera handlowego.
20. Rozpatrywana sytuacja stanowi zatem w pewnym stopniu przeciwieństwo sytuacji, w odniesieniu do której wydany został wyrok Brogsitter: W tamtym przypadku chodziło o roszczenie odszkodowawcze, które co do zasady było wywodzone z naruszenia umowy. Tymczasem w niniejszym przypadku kauzę podnoszonego roszczenia o naprawienia szkody stanowią nie istniejące umowy, lecz raczej fakt niezawarcia kolejnych umów wynikający z nagłego zerwania stosunków handlowych. Nie chodzi więc o naruszenia umowy, ale o odmowę zawarcia umowy przez wcześniejszego partnera handlowego. Kauza roszczenia odszkodowawczego nie ma zatem związku z umową.
21. Związek z umową mógłby istnieć (hipotetycznie) tylko wtedy, gdyby zrywający stosunki handlowe powołał się na ewentualne wcześniejsze naruszenia umowy przez wierzyciela z tytułu stosunku prawnego, tak aby w ten sposób uzasadnić zerwanie stosunków handlowych i uwolnić się od obowiązku odszkodowawczego. Tego rodzaju obrona – nawet gdyby została podniesiona w formie zarzutu, do którego to założenia brak jest podstaw – pozostawiłaby jednak sam charakter roszczenia odszkodowawczego bez zmian i nie przekształciłaby go w roszczenie wynikające z umowy.
22. „Umowa lub roszczenia wynikające z umowy” nie są zatem przedmiotem niniejszego postępowania i w związku z tym przewidziana w art. 5 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001 podstawa jurysdykcji mająca zastosowanie w sprawach z zakresu odpowiedzialności ex contractu nie może znaleźć w niniejszej sprawie zastosowania.
23. Z uwagi na jego charakter roszczenie takie jak dochodzone w postępowaniu głównym należy raczej zakwalifikować jako mające charakter deliktowy, tak jak dokonał tego już wielokrotnie Trybunał w przypadku roszczeń podnoszonych z powodu zawinionego zerwania stosunków handlowych(9). Roszczenia te są porównywalne z roszczeniem podnoszonym w niniejszej sprawie o tyle, że również w tym przypadku brak jest „zobowiązań podjętych dobrowolnie […] przez jedną stronę względem drugiej”(10) i ostatecznie podnoszone roszczenie opiera się na zarzucie naruszającego dobrą wiarę zachowania partnera handlowego(11).
24. W świetle powyższego na pierwsze pytanie prejudycjalne należy odpowiedzieć, że powództwo o odszkodowanie w związku z nagłym zerwaniem stosunków handlowych, u podstawy których nie leżała umowa ramowa ani zastrzeżenie wyłączności, dotyczy roszczenia wynikającego z czynu niedozwolonego lub czynu podobnego do czynu niedozwolonego i w związku z tym jest objęte zakresem stosowania art. 5 pkt 3 rozporządzenia nr 44/2001.
B – W przedmiocie drugiego pytania prejudycjalnego
25. Jako że na pierwsze pytanie prejudycjalne nie udzielono odpowiedzi przeczącej, zbędne staje się udzielenie odpowiedzi na drugie pytanie prejudycjalne, za pomocą którego sąd odsyłający pragnie ustalić, na wypadek gdyby – inaczej aniżeli w tym przypadku – odrzucona została możliwość zastosowania podstawy jurysdykcji mającej zastosowanie w sprawach z zakresu odpowiedzialności ex delicto, czy art. 5 pkt 1 lit. b) rozporządzenia nr 44/2001 jest właściwy dla ustalenia miejsca wykonania zobowiązania, stanowiącego przedmiot sporu.
26. Na wszelki wypadek należy krótko zająć się pytaniem drugim i odesłać do wyroku Trybunału Corman-Collins(12), w którym powstała kwestia, czy do roszczenia odszkodowawczego dystrybutora, powstałego w związku z rozwiązaniem ustnej umowy dystrybucji(13), zastosowanie znajduje przepis art. 5 pkt 1 lit. b) rozporządzenia nr 44/2001.
27. Trybunał stwierdził przy tym, że umowa dystrybucji, „która jest zawierana przez dwa podmioty gospodarcze w formie umowy ramowej, mającej za przedmiot zobowiązanie do dostawy i zaopatrzenia na przyszłość, i w której podmioty te przewidziały szczególne postanowienia umowne w zakresie dystrybucji przez wyłącznego dystrybutora towarów sprzedawanych przez udzielającego prawa do sprzedaży”(14), należy uznać za umowę o świadczenie usług [w rozumieniu art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie]. Natomiast w sytuacji istnienia „trwałych relacji handlowych pomiędzy dwoma podmiotami gospodarczymi, w przypadku gdy relacje te polegają na zawieraniu następujących po sobie umów, przy czym przedmiotem każdej z tych umów jest zobowiązanie do dostawy i odbioru towarów”, należy myśleć o art. 5 pkt 1 lit. b) tiret pierwsze(15).
28. Już ze względu na brak istnienia między stronami umowy ramowej powyżej przytoczone rozważania nie mogą zostać odniesione do rozpatrywanego przypadku. Poza tym w postępowaniu głównym przedmiotem sporu nie jest „sprzedaż rzeczy ruchomych” w rozumieniu art. 5 pkt 1 lit. b) tiret pierwsze rozporządzenia nr 44/2001, lecz raczej nagłe zerwanie stosunków handlowych, przy czym bez znaczenia pozostaje konkretna treść umowy. Z tego względu art. 5 pkt 1 lit. b) rozporządzenia nr 44/2001 nie może znaleźć zastosowania.
V – Wnioski
29. W świetle powyższych rozważań proponuję, aby Trybunał Sprawiedliwości odpowiedział na pytanie prejudycjalne w następujący sposób:
Powództwo o odszkodowanie w związku z nagłym zerwaniem stosunków handlowych, u podstawy których nie leżała umowa ramowa ani zastrzeżenie wyłączności, dotyczy roszczenia wynikającego z czynu niedozwolonego lub czynu podobnego do czynu niedozwolonego i w związku z tym jest ono objęte zakresem stosowania art. 5 pkt 3 rozporządzenia nr 44/2001.