CURIA - Documents

Home > Search form > List of results > Documents

Start printing

Language of document :

Sprawy połączone od T‑259/02 do T‑264/02 i T‑271/02

Raiffeisen Zentralbank Österreich AG i in.

przeciwko

Komisji Wspólnot Europejskich

Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Austriacki rynek bankowy – „Klub Lombard” – Wpływ na handel między państwami członkowskimi – Obliczanie grzywien

Streszczenie wyroku

1. Skarga o stwierdzenie nieważności – Kompetencja sądu wspólnotowego

(art. 229 WE i 230 akapit czwarty WE)

2. Skarga o stwierdzenie nieważności – Skarga wniesiona przez osobę fizyczną lub prawną będącą adresatem zaskarżonego aktu – Przeniesienie skargi na osobę trzecią – Niedopuszczalność

(art. 229 WE i 230 akapit czwarty WE)

3. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Wniosek osoby fizycznej lub prawnej o stwierdzenie naruszenia

(art. 81 WE i 82 WE; rozporządzenia Rady nr 17, art. 3 ust. 1 i 2 i nr 2842/98, art. 6–8)

4. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Zakaz – Naruszenia – Porozumienia i uzgodnione praktyki, które mogą być zakwalifikowane jako stanowiące jedno naruszenie

(art. 81 ust. 1 WE)

5. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Decyzja Komisji stwierdzająca naruszenie

6. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Decyzja Komisji stwierdzająca naruszenie

7. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Wpływ na handel między państwami członkowskimi

(art. 81 ust. 1 WE)

8. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Wytyczenie granic rynku – Przedmiot

(art. 81 ust. 1 WE i art. 82 WE)

9. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Wytyczenie granic rynku – Przedmiot

(art. 81 WE)

10. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Wpływ na handel między państwami członkowskimi

(art. 81 WE)

11. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Porozumienia między przedsiębiorstwami – Wpływ na handel między państwami członkowskimi

(art. 81 ust. 1 WE)

12. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Kartele uważane za elementy składowe jednego porozumienia antykonkurencyjnego

(art. 81 WE)

13. Konkurencja – Reguły wspólnotowe – Naruszenia – Popełnienie w sposób umyślny

(art. 81 WE; rozporządzenie Rady nr 17, art. 15 ust. 2)

14. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Doręczenie – Skutki

(art. 81 ust. 1 i 3 WE; rozporządzenie Rady nr 17, art. 15 ust. 5 lit. a))

15. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Wytyczne w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych za naruszenie reguł konkurencji

(karta praw podstawowych, art. 49; rozporządzenie Rady nr 17, art. 15 ust. 2; komunikat Komisji 98/C 9/03)

16. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Ramy prawne

(rozporządzenie Rady nr 17, art. 3 i 15 ust. 2; komunikat Komisji 96/C 207/04 i 98/C 9/03)

17. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga naruszenia

(komunikat Komisji 98/C 9/03)

18. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga naruszenia

(rozporządzenie Rady nr 17; komunikat Komisji 98/C 9/03)

19. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga naruszenia

(art. 81 ust. 1 WE; komunikat Komisji 98/C 9/03)

20. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga naruszenia

(rozporządzenie Rady nr 17, art. 15 ust. 2)

21. Konkurencja – Reguły wspólnotowe – Naruszenia – Przypisanie

22. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie

(rozporządzenie Rady nr 17, art. 15 ust. 2; komunikat Komisji 98/C 9/03, pkt 1A, 2 i 3)

23. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Pismo w sprawie przedstawienia zarzutów – Konieczna treść

(rozporządzenie Rady nr 17, art. 17)

24. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie

(rozporządzenie Rady nr 17, art. 15 ust. 2; komunikat Komisji 98/C 9/03, pkt 1A)

25. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Czas trwania naruszenia

(rozporządzenie Rady nr 17, art. 15 ust. 2; komunikat Komisji 98/C 9/03)

26. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Okoliczności łagodzące

(rozporządzenie Rady nr 17, art. 15 ust. 2; komunikat Komisji 98/C 9/03, pkt 3)

27. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga naruszenia – Okoliczności łagodzące

(komunikat Komisji 98/C 9/03, pkt 3 tiret pierwsze)

28. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Okoliczności łagodzące

(rozporządzenie Rady nr 17, art. 15; komunikat Komisji 98/C 9/03, pkt 3 tiret drugie)

29. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga naruszenia – Okoliczności obciążające lub łagodzące

(rozporządzenie Rady nr 17, art. 15 ust. 2; komunikat Komisji 98/C 9/03, pkt 3 tiret trzecie)

30. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Okoliczności łagodzące

31. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga naruszenia – Okoliczności łagodzące

(rozporządzenie Rady nr 17, art. 15 ust. 2)

32. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Nienałożenie lub obniżenie grzywny w zamian za współpracę przedsiębiorstwa, któremu zarzucono naruszenie

(rozporządzenie Rady nr 17, art. 11 ust. 1, 2, 4 i 5, art. 15 ust. 2; komunikat Komisji 96/C 207/04)

33. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Żądanie informacji

(rozporządzenie Rady nr 17, art. 11 ust. 2 i 5)

34. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Nienałożenie lub obniżenie grzywny w zamian za współpracę przedsiębiorstwa, któremu zarzucono naruszenie

(rozporządzenie Rady nr 17, art. 11 ust. 5; komunikat Komisji 96/C 207/04)

35. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Nienałożenie lub obniżenie grzywny w zamian za współpracę przedsiębiorstwa, któremu zarzucono naruszenie

(rozporządzenie Rady nr 17, art. 11 ust. 5; komunikat Komisji 96/C 207/04, tytuł D pkt 2)

36. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Obniżenie uzasadnione nieprawidłowościami w trakcie postępowania administracyjnego – Przesłanka

1. Sądy wspólnotowe mogą uwzględnić zmianę nazwy strony postępowania i skarga o stwierdzenie nieważności wniesiona przez adresata aktu może być kontynuowana przez podmiot, który wstąpił w jego ogół praw i obowiązków, w szczególności w przypadku śmierci osoby fizycznej lub rozwiązania osoby prawnej, kiedy ogół jej praw i obowiązków zostaje przeniesiony na nowego uprawnionego. W takiej sytuacji podmiot przejmujący całość praw i obowiązków swojego poprzednika zastępuje go z mocy prawa jako adresat zaskarżonego aktu.

Sąd wspólnotowy nie posiada natomiast, ani w ramach skargi o stwierdzenie nieważności na podstawie art. 230 WE, ani też w ramach wykonywania nieograniczonego prawa orzekania na podstawie art. 229 WE, kompetencji do zmiany decyzji instytucji wspólnotowej przez zastąpienie jej adresata inną osobą fizyczną lub prawną, dopóki ten adresat jeszcze istnieje. Taką właściwość posiada jedynie instytucja, która daną decyzję wydała. Jeżeli więc instytucja wydała już decyzję i w ten sposób dokonała identyfikacji osoby, do której ją należy skierować, nie jest sprawą Sądu zastępowanie tej osoby inną.

(por. pkt 71, 72)

2. Skarga wniesiona przez osobę będącą adresatem aktu w celu dochodzenia swoich praw w drodze żądania stwierdzenia nieważności na podstawie art. 230 WE lub żądania zmiany na podstawie art. 229 WE nie może być przeniesiona na osobę trzecią, która nie jest adresatem aktu. Jeżeli bowiem należałoby dopuścić takie przeniesienie, powstałaby rozbieżność między właściwością, na podstawie której wniesiono skargę, a właściwością, na podstawie której miałaby być kontynuowana. Ponadto powstałaby przez to rozbieżność pomiędzy tożsamością adresata aktu a tożsamością osoby występującej w postępowaniu sądowym w charakterze adresata.

(por. pkt 73)

3. O ile w świetle art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 17 Komisja może stwierdzić „na wniosek lub z urzędu” naruszenie art. 81 WE lub 82 WE i może w decyzji zobowiązać zainteresowane przedsiębiorstwa lub związki przedsiębiorstw do zaniechania naruszenia, przy czym wniosek taki zgodnie z art. 3 ust. 2 rozporządzenia nr 17 może zostać złożony przez osobę fizyczną lub prawną, która wykaże uzasadniony interes prawny w tym zakresie, o tyle z art. 6–8 rozporządzenia nr 2842/98 w sprawie przesłuchania stron w określonych procedurach na podstawie art. 81 WE i 82 WE wynika, że podmioty występujące z tym wnioskiem posiadają pewne uprawnienia procesowe, wśród których znajduje się prawo do uzyskania odpisu wersji jawnej pisma w sprawie przedstawienia zarzutów.

Wniosek taki może być dopuszczony zgodnie z prawem, jeżeli postępowanie zostało wszczęte z urzędu. W celu uznania legitymacji wnioskodawcy rozporządzenia nr 17 i nr 2842/98 nie stawiają bowiem wymogu, aby dany wniosek stanowił podstawę wszczęcia przez Komisję postępowania w sprawie naruszenia i aby dochodzenie w sprawie zgłoszonego naruszenia nie było jeszcze rozpoczęte. W przeciwnym razie w trakcie postępowania podmioty mające uzasadniony interes w stwierdzeniu naruszenia reguł konkurencji spotkałyby się z utrudnieniami w korzystaniu ze swych praw procesowych wynikających z ich legitymacji zgodnie z art. 6–8 rozporządzenia nr 2842/98.

W tym kontekście partia polityczna może zasadnie powoływać się na swój status klienta usług bankowych oraz na fakt, że antykonkurencyjne praktyki naruszyły jej interesy gospodarcze, aby umotywować swój uzasadniony interes w złożeniu wniosku zmierzającego do stwierdzenia przez Komisję, iż te praktyki stanowią naruszenie art. 81 WE i 82 WE.

Nie ma bowiem przeszkód, aby będący nabywcą towarów lub usług klient końcowy mógł spełnić przesłanki pojęcia uzasadnionego interesu w rozumieniu art. 3 rozporządzenia nr 17. Klient końcowy, który wykazał naruszenie lub możliwość naruszenia swoich interesów gospodarczych z powodu danych ograniczeń konkurencji, ma uzasadniony interes w rozumieniu tego przepisu w złożeniu wniosku lub skargi do Komisji zmierzających do stwierdzenia przez Komisję naruszenia art. 81 WE i 82 WE.

Nie ma w tym zakresie znaczenia, że ten będący nabywcą klient końcowy powołał się na interes ogólny, którego zamierzał bronić jako opozycyjna partia polityczna i dopiero później stwierdził, że ujawniony kartel wpłynął na niego negatywnie z gospodarczego punktu widzenia jako na klienta końcowego danych usług. Stanowisko zajęte w pierwszej kolejności nie może bowiem pozbawić go możliwości późniejszego podniesienia, w celu uzasadnienia swego uzasadnionego interesu w rozumieniu rozporządzenia nr 17, jego statusu klienta banków, przeciwko którym wszczęto postępowanie, a także rzekomo poniesionego przez niego wskutek rozpatrywanych porozumień uszczerbku o charakterze gospodarczym.

Dopuszczenie strony zainteresowanej w charakterze składającego skargę do Komisji i przekazanie jej pisma w sprawie przedstawienia zarzutów nie może ponadto być uzależnione od warunku, że musi ono nastąpić przed rozpoczęciem przesłuchania przed Komisją. Rozporządzenia nr 17 i nr 2842/98 nie przewidują bowiem specjalnego terminu na skorzystanie przez wnioskodawcę lub składającego skargę do Komisji, który umotywuje swój uzasadniony interes, z prawa do otrzymania pisma w sprawie przedstawienia zarzutów i przedstawienia stanowiska w ramach postępowania w sprawie naruszenia. Artykuły 7 i 8 rozporządzenia nr 2842/98 ograniczają się bowiem do stwierdzenia, że Komisja przekazuje zarzuty wnioskodawcy lub składającemu do niej skargę i ustala termin, w którym podmiot ten może przedstawić swoje stanowisko na piśmie, przy czym te osoby trzecie mogą także zostać przesłuchane, jeżeli tego zażądają. Wynika z tego, że wnioskodawca lub składający skargę do Komisji może skorzystać z prawa do przekazania mu pisma w sprawie przedstawienia zarzutów i do przedstawienia stanowiska w trakcie postępowania administracyjnego w sprawie stwierdzenia naruszenia art. 81 WE i 82 WE tak długo, jak toczy się postępowanie.

(por. pkt 95–98, 100, 101)

4. Naruszenie art. 81 ust. 1 WE może wynikać nie tylko z odrębnego działania, ale również z serii działań, a nawet z ciągłego zachowania. Taka wykładnia nie może zostać podważona ze względu na to, że jedno lub kilka ze zdarzeń stanowiących tę serię działań lub to ciągłe zachowanie, rozpatrywane odrębnie, może również samo w sobie stanowić naruszenie wspomnianego postanowienia. W przypadku gdy poszczególne działania z uwagi na identyczny cel polegający na zakłóceniu konkurencji na wspólnym rynku wpisują się w „całościowy plan”, Komisja jest uprawniona przypisać odpowiedzialność za te działania na podstawie udziału w naruszeniu postrzeganym jako całość.

W ten sposób można zakwalifikować jako łącznie jeden kartel system okrągłych stołów, ustanowiony przez banki celem uzgadniania w regularnych odstępach czasu zachowań dotyczących głównych czynników istotnych dla konkurencji na rynku produktów i usług bankowych w państwie członkowskim, jeżeli jeden z nich, jako najwyższa instancja dla innych okrągłych stołów, zajmuje się kwestiami, którymi zajmuje się wiele innych wyspecjalizowanych okrągłych stołów, jeżeli podejmuje decyzje w sprawach zasadniczych, pełni funkcję arbitrażową między różnymi grupami w przypadku problemów dyscyplinarnych w zakresie poszanowania porozumień i jeżeli istnieje ścisłe powiązanie pomiędzy okrągłymi stołami oraz między ich procesem decyzyjnym, przy czym okrągłe stoły odbywają czasami wspólne spotkania, uprawnienia poszczególnych grup pokrywają się, a okrągłe stoły wzajemnie informują się o swojej działalności.

(por. pkt 111, 114, 117–120, 126)

5. W ramach postępowań w przedmiocie stosowania reguł konkurencji okoliczność, że w stosunku do podmiotu gospodarczego, który znajdował się w sytuacji podobnej do sytuacji podmiotu ukaranego, nie doszło do stwierdzenia ze strony Komisji naruszenia, w żadnym razie nie może skutkować odrzuceniem stwierdzenia naruszenia w stosunku do podmiotu ukaranego, jeżeli naruszenie to zostało prawidłowo ustalone.

(por. pkt 138)

6. W obliczu bardzo złożonej sieci porozumień Komisja dysponuje swobodnym uznaniem w celu ustalenia tych spośród licznych uzgodnień, które uznaje ona za mające szczególne znaczenie, a wybór ten może być przedmiotem jedynie ograniczonej kontroli sądowej.

(por. pkt 144)

7. Aby porozumienie pomiędzy przedsiębiorstwami było w stanie wpłynąć na handel pomiędzy państwami członkowskimi, musi ono umożliwiać z wystarczającym stopniem prawdopodobieństwa przewidywanie, na podstawie całości obiektywnych przesłanek prawnych i faktycznych, iż może ono wywierać bezpośredni lub pośredni, rzeczywisty lub potencjalny wpływ na wymianę handlową między państwami członkowskimi, w sposób mogący zagrozić realizacji celów jednolitego rynku między państwami członkowskimi. Tak więc wpływ na wewnątrzwspólnotową wymianę handlową wynika w zasadzie ze spełnienia kilku przesłanek, z których każda z osobna niekoniecznie byłaby rozstrzygająca.

Nie ma znaczenia w tym względzie, czy wpływ kartelu na handel jest korzystny, obojętny czy niekorzystny. W rzeczywistości ograniczenie konkurencji jest w stanie wpływać na handel pomiędzy państwami członkowskimi, kiedy jest w stanie zmienić kierunki wymiany handlowej, które rozwijałyby się przy braku tego ograniczenia. W związku z tym skutki podziału rynku nie są jedyną okolicznością, która może być uwzględniona w celu stwierdzenia możliwości wpłynięcia kartelu na handel pomiędzy państwami członkowskimi.

Zresztą sama możliwość wpływania kartelu na handel pomiędzy państwami członkowskimi, to znaczy potencjalny skutek kartelu, wystarczy, aby kartel ten wchodził w zakres zastosowania art. 81 WE i nie ma konieczności wykazania rzeczywistego skutku na handel. Fakt, że chodzi o ocenę popełnionego już naruszenia, dokonaną a posteriori, nie wpływa na zmianę tego kryterium, a potencjalny wpływ kartelu na handel pomiędzy państwami członkowskimi również w tym przypadku jest wystarczający.

Jednakże konieczne jest, by potencjalny wpływ kartelu na handel międzypaństwowy był znaczący lub, innymi słowy, by nie był mało znaczący.

(por. pkt 163, 164, 166, 167)

8. Definicja właściwego rynku nie odgrywa tej samej roli w zależności od tego, czy chodzi o zastosowanie art. 81 WE, czy art. 82 WE. W ramach stosowania art. 81 WE właściwy rynek należy bowiem określić, aby stwierdzić, czy celem lub skutkiem porozumienia, decyzji związków przedsiębiorstw lub danej praktyki uzgodnionej jest zapobieżenie, ograniczenie lub zakłócenie konkurencji wewnątrz wspólnego rynku. Z tego powodu, w ramach zastosowania art. 81 ust. 1 WE, zarzuty sformułowane w odniesieniu do definicji rynku przyjętej przez Komisję nie mogą być traktowane odrębnie w stosunku do zarzutów dotyczących wpływu na handel pomiędzy państwami członkowskimi i naruszenia konkurencji. Tym samym podważanie definicji właściwego rynku jest bezzasadne, biorąc pod uwagę, że Komisja słusznie stwierdziła, że sporne porozumienie zakłócało konkurencję i mogło znacząco wpłynąć na handel pomiędzy państwami członkowskimi.

(por. pkt 172)

9. W dziedzinie konkurencji rynek, jaki należy uwzględnić, obejmuje wszystkie produkty, które stosownie do swoich właściwości szczególnie nadają się do zaspokojenia stałych potrzeb i które w niewielkim stopniu mogą być stosowane zamiennie z innymi produktami.

Wobec tego, że choć poszczególne usługi bankowe objęte porozumieniami między bankami nie są substytucyjne względem siebie, to jednak większość klientów banków uniwersalnych oczekuje wszystkich usług bankowych, takich jak depozyty, kredyty i płatności, oraz wobec tego, że konkurencja pomiędzy tymi bankami może dotyczyć całości tych usług, zawężona definicja właściwego rynku byłaby sztuczna w tym sektorze działalności. Ponadto odrębne badanie nie pozwala w pełni określić skutków porozumień, które – nawet jeżeli dotyczą produktów lub usług i różnych klientów (indywidualnych lub przedsiębiorstw) – należą do tego samego sektora działalności. Wpływ na handel pomiędzy państwami członkowskimi może być bowiem pośredni, a rynek, na który porozumienie może oddziaływać, nie zawsze musi być tożsamy z rynkiem produktów lub usług, których ceny są ustalone w tym kartelu. Zaś ustalenie cen dla szerokiej gamy usług bankowych świadczonych dla klientów indywidualnych i dla przedsiębiorstw może, całościowo, wywierać wpływ na inne rynki.

W konsekwencji w podobnym przypadku Komisja nie jest zobowiązana badać odrębnie rynków poszczególnych produktów bankowych, których dotyczyły te porozumienia, w celu dokonania oceny ich wpływu na handel pomiędzy państwami członkowskimi.

(por. pkt 173–175)

10. Fakt, że celem lub skutkiem określonych postanowień porozumienia nie jest ograniczenie konkurencji, nie stoi na przeszkodzie zbadaniu ich jako całości. Jest tak tym bardziej w sytuacji, gdy niektóre uzgodnienia w ramach jednego kartelu mogą zostać objęte takim wyłączeniem.

Z powyższego wynika, że w ramach badania systemu okrągłych stołów, ustanowionego przez banki celem uzgadniania ich zachowań dotyczących głównych czynników istotnych dla konkurencji na rynku produktów i usług bankowych w państwie członkowskim, Komisja może uwzględnić łączny potencjalny skutek wszystkich okrągłych stołów w celu określenia, czy cały kartel może wpłynąć na handel pomiędzy państwami członkowskimi. Natomiast nie jest konieczne ustalenie w tym względzie, czy każdy z poszczególnych okrągłych stołów odrębnie mógł wpłynąć na handel pomiędzy państwami członkowskimi. Z powyższego wynika również, że nie jest konieczne ustalenie, że dany okrągły stół rozważany odrębnie może wpłynąć na handel pomiędzy państwami członkowskimi, aby móc stwierdzić, że cały kartel taką zdolność posiada. Tym samym zdolność okrągłych stołów do wpływania na handel między państwami członkowskimi nie oznacza z góry, że przedmiotem takiego czy innego uzgodnienia były usługi o charakterze transgranicznym.

(por. pkt 176–178, 195, 196, 208)

11. Skutkiem kartelu rozciągającego się na całe terytorium danego państwa członkowskiego jest, z samej jego istoty, umacnianie podziałów rynków na poziomie krajowym i tym samym utrudnianie wzajemnej penetracji gospodarczej, której ma służyć traktat.

Wynika stąd, że istnieje co najmniej mocne domniemanie, że praktyka ograniczająca konkurencję, stosowana na całym terytorium określonego państwa członkowskiego, jest w stanie przyczynić się do podziału rynków i wpłynąć na wewnątrzwspólnotową wymianę handlową. To domniemanie może być obalone tylko wówczas, kiedy analiza cech charakterystycznych porozumienia i warunków gospodarczych, w jakich zostało zawarte, wykaże sytuację przeciwną.

W tym względzie, jeśli chodzi o sektor bankowy, mogą istnieć porozumienia obejmujące całe terytorium określonego państwa członkowskiego, które nie mają znaczącego wpływu na handel pomiędzy państwami członkowskimi.

Nie jest tak jednak w przypadku naruszenia złożonego polegającego na uzgodnieniach w ramach okrągłego stołu, w którym uczestniczą nie tylko prawie wszystkie instytucje kredytowe w danym państwie członkowskim, lecz któremu podlega również bardzo szeroka gama produktów i usług bankowych, w szczególności depozyty i kredyty, i który tym samym jest w stanie zmienić warunki konkurencji na całym terytorium tego państwa członkowskiego.

W takim przypadku okoliczność, że członkowie kartelu nie podjęli działań mających na celu wykluczenie konkurentów zagranicznych z rynku, nie pozwala stwierdzić braku skutku transgranicznego.

Naruszenie takie mogło przyczynić się do utrzymania przeszkód w dostępie do rynku, ponieważ mogło ono pozwolić na utrzymanie na rynku bankowym państwa członkowskiego struktur, których nieskuteczność została zresztą potwierdzona przez jednego z jego uczestników, jak również odpowiadających im zwyczajów konsumentów.

(por. pkt 180–185)

12. W celu ustalenia uczestnictwa danego przedsiębiorstwa w jednym porozumieniu Komisja zobowiązana jest udowodnić, że przedsiębiorstwo to zamierzało własnym zachowaniem przyczynić się do realizacji celów wyznaczonych wspólnie przez wszystkich uczestników tego porozumienia i że znało działania planowane lub wdrażane przez inne przedsiębiorstwa w celu realizacji tych samych celów lub że w sposób rozsądny mogło je przewidzieć oraz że było gotowe ponieść związane z tym ryzyko.

Ma to miejsce, gdy w ramach systemu okrągłych stołów, ustanowionego przez banki celem uzgadniania w regularnych odstępach czasu ich zachowań dotyczących głównych czynników istotnych dla konkurencji na rynku produktów i usług bankowych w państwie członkowskim, jeden z banków uczestniczył w najważniejszych okrągłych stołach ustalających warunki kredytów oraz depozytów oraz gdy te okrągłe stoły utrzymywały szczególnie bliskie stosunki z najwyższą instancją tego systemu, bowiem bank ten nie mógł nie wiedzieć, że okrągłe stoły, w których uczestniczył, stanowiły część zakrojonych na szerszą skalę porozumień i że jego udział w uzgodnieniach dotyczących operacji aktywnych i operacji pasywnych przyczyniał się do realizacji celów całego kartelu.

Nie ma w tym zakresie znaczenia, że dany bank nie był obecny podczas niektórych okrągłych stołów. Fakt, że przedsiębiorstwo nie uczestniczyło we wszystkich działaniach składających się na kartel lub że odegrało mało znaczącą rolę w działaniach, w które było zaangażowane, nie ma znaczenia dla przypisania mu naruszenia. Te elementy należy uwzględnić dopiero przy ocenie wagi naruszenia oraz, w razie konieczności, przy ustaleniu wysokości grzywny.

Nie ma również znaczenia, że dany bank nie znał szczegółowo uzgodnień dokonanych w ramach licznych okrągłych stołów, w których nie uczestniczył, lub że nie wiedział o istnieniu pewnych okrągłych stołów.

(por. pkt 189–193)

13. Aby naruszenie reguł konkurencji można było uznać za popełnione umyślnie, nie jest konieczne, by przedsiębiorstwo było świadome naruszenia tych reguł. Wystarczy, że nie mogło nie zauważać, że jego postępowanie miało na celu ograniczenie konkurencji na wspólnym rynku.

W tym zakresie nie jest decydujące ustalenie, czy dane przedsiębiorstwo znało interpretację kryterium charakteru transgranicznego przyjętą przez Komisję lub przez orzecznictwo, natomiast konieczne jest ustalenie, czy posiadało ono wiedzę o okolicznościach, które powodują w tym konkretnym przypadku, że kartel był w stanie wpłynąć na handel pomiędzy państwami członkowskimi lub co najmniej, że nie mogło ono o tym nie wiedzieć.

Ma to miejsce, gdy w ramach systemu okrągłych stołów, ustanowionego przez banki celem uzgadniania w regularnych odstępach czasu ich zachowań dotyczących głównych czynników istotnych dla konkurencji na rynku produktów i usług bankowych w państwie członkowskim, banki te wiedziały, z racji ich udziału w głównych okrągłych stołach, że sieć obejmowała całe terytorium państwa członkowskiego i bardzo szeroką gamę ważnych produktów bankowych, w szczególności kredyty i depozyty oraz że znały więc zasadnicze okoliczności faktyczne, z których wynika możliwość wywarcia wpływu na handel pomiędzy państwami członkowskimi.

Nie ma w tym zakresie znaczenia ustalenie, w jakim stopniu banki te były świadome, że ich zachowanie było niezgodne z art. 81 WE. Podobnie fakt, że zgodnie z prawem krajowym niektóre kartele nie były zabronione z mocy prawa, ale mogły być na wniosek zakazane przez właściwy sąd, nie ma żadnego wpływu na zamierzone naruszenie art. 81 WE. Wreszcie publiczny charakter spotkań i uczestniczenie w nich przedstawicieli organów krajowych nie zmieniają faktu, że zamiarem ich było ograniczenie konkurencji ani nie mają wpływu na wiedzę na temat okoliczności, z których wynika możliwość wywarcia przez kartel wpływu na handel pomiędzy państwami członkowskimi.

(por. pkt 205–207, 209)

14. Zgłoszenie nie stanowi zwykłej formalności narzuconej przedsiębiorstwom, ale jest warunkiem zasadniczym, którego spełnienie niezbędne jest do uzyskania pewnych korzyści. Zgodnie z art. 15 ust. 5 lit. a) rozporządzenia nr 17 żadna grzywna nie może być nakładana za działania podjęte po dokonaniu zgłoszenia Komisji, o ile mieszczą się one w granicach działalności przedstawionej w zgłoszeniu. Ta korzyść przyznana jest przedsiębiorstwom, które zgłosiły porozumienie lub praktykę uzgodnioną, w zamian za ryzyko, na jakie narażają się przedsiębiorstwa, które same ujawniają istnienie porozumienia lub stosowanie praktyki uzgodnionej. Przedsiębiorstwa te ryzykują nie tylko, że zostanie stwierdzone, iż porozumienie lub praktyka uzgodniona naruszają art. 81 ust. 1 WE i że odmówione im zostanie przyznanie wyłączenia na zasadzie ust. 3, ale również nałożenie grzywny za działania prowadzone przed dokonaniem zgłoszenia. Przedsiębiorstwo, które nie chciało podjąć tego ryzyka, nie może powoływać się, w przypadku grzywny nałożonej za niezgłoszone naruszenie, na czysto hipotetyczną możliwość, że zgłoszenie mogłoby pozwolić na skorzystanie z wyłączenia.

(por. pkt 213)

15. Ponieważ wytyczne w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS, a w szczególności nowa metoda obliczania grzywien w nich przewidziana, były racjonalnie przewidywalne dla przedsiębiorstwa w czasie, w którym dokonało ono naruszenia, przedsiębiorstwo to nie może kwestionować metody zastosowanej przez Komisję w celu obliczenia grzywien, twierdząc, że Komisja, stosując te wytyczne i zaostrzywszy ponownie w późniejszym czasie swoją praktykę, naruszyła zasadę niedziałania prawa wstecz, potwierdzoną art. 7 europejskiej Konwencji praw człowieka i art. 49 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej.

(por. pkt 217, 218)

16. Wytyczne w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS są instrumentem służącym określeniu kryteriów, z poszanowaniem dla prawa wyższego rzędu, jakie Komisja zamierza stosować w ramach wykonywania swobodnego uznania przy ustalaniu grzywien, na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17.

Komisja, ogłaszając w tych wytycznych metodę, którą zamierzała stosować przy obliczaniu grzywien nakładanych na podstawie art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17, nie wyszła poza ramy prawne wyznaczone przez ten przepis i nie przekroczyła w żadnym wypadku granic swobodnego uznania, które przyznał jej ustawodawca.

Jeżeli takie normy zmierzające do wywołania zewnętrznych skutków nie mogą zostać uznane za normę prawną, której w każdym razie musi przestrzegać administracja, można je uznać za normę postępowania, która stanowi pewną wskazówkę dla praktyki administracyjnej, od której administracja nie może odstąpić w konkretnym przypadku bez podania powodów, które byłyby zgodne z zasadą równego traktowania.

Przyjmując takie reguły postępowania i ogłaszając poprzez publikację, że będzie je stosować od tej pory do przypadków w nich przewidzianych, Komisja sama sobie wyznacza granice uznania i nie może odejść od tych reguł bez narażania się na sankcję za naruszenie ogólnych zasad prawa takich jak zasada równego traktowania lub zasada ochrony uzasadnionych oczekiwań.

O ile więc wytyczne te nie stanowią podstawy prawnej decyzji nakładającej sankcję na przedsiębiorstwo, które naruszyło wspólnotowe reguły konkurencji, która opiera się na art. 3 i 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17, określają one jednak w sposób ogólny i abstrakcyjny metodę, którą Komisja sobie narzuca w celu ustalenia kwoty grzywien nakładanych tą decyzją i gwarantują pewność prawa po stronie przedsiębiorstw.

Samoograniczenie swobodnego uznania Komisji, wynikające z przyjęcia wytycznych, nie wyklucza jednak zachowania przez Komisję znaczącego zakresu swobodnego uznania. W istocie wytyczne te są elastyczne i pozwalają Komisji na wykonywanie prawa swobodnego uznania zgodnie z przepisami art. 15 rozporządzenia nr 17, tak jak zinterpretował go Trybunał.

Podobnie jak wytyczne komunikat dotyczący nienakładania grzywien lub obniżenia ich kwoty w sprawach dotyczących karteli obudził pewne uzasadnione oczekiwania u przedsiębiorstw, wobec czego Komisja jest zobowiązana dostosować się do niego przy ocenie ich współpracy w ramach ustalania kwoty grzywny.

Do Sądu należy więc zbadanie, w ramach kontroli legalności zaskarżonej decyzji, czy Komisja wykonywała przyznaną jej swobodę uznania zgodnie z metodą przedstawioną w wytycznych i w komunikacie w sprawie współpracy, a w przypadku stwierdzenia odejścia od tych reguł – zbadanie, czy odejście jest usprawiedliwione i wystarczająco uzasadnione pod względem prawnym.

Jednakże swobodne uznanie Komisji i ograniczenia, które Komisja w tym zakresie wprowadziła, nie ograniczają prawa sądu wspólnotowego do dokonania pełnej kontroli.

(por. pkt 219–227)

17. Fakt, że Komisja przedstawiła w wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS swoje podejście w zakresie oceny wagi naruszenia, nie wyklucza, że może ona dokonać tej oceny w sposób całościowy, z uwzględnieniem wszystkich istotnych okoliczności danej sprawy, w tym również elementów, które nie zostały wyraźnie w nich wymienione.

W istocie przy określaniu kwoty grzywien należy brać pod uwagę okres trwania naruszenia i wszystkie inne okoliczności mogące mieć wpływ na ocenę wagi naruszeń. Wagę naruszeń należy ustalić na podstawie licznych okoliczności, do których należą szczególne okoliczności sprawy, jej kontekst i odstraszające działanie grzywien, przy czym nie ma potrzeby ustalania wiążącej lub wyczerpującej listy kryteriów, które należy obowiązkowo uwzględnić.

W tym względzie to w szczególności ocena charakteru naruszenia pozwala uwzględnić różne zasadnicze okoliczności, których wyczerpującego wyliczenia nie można sporządzić w tych wytycznych i do których należy zaliczyć potencjalny wpływ (w odróżnieniu od wpływu konkretnego i możliwego do zmierzenia) naruszenia na rynek.

(por. pkt 237–239)

18. Trzy aspekty, które należy uwzględnić w ramach oceny wagi naruszenia zgodnie z wytycznymi w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS, którymi są charakter naruszenia, rzeczywisty wpływ na rynek, tam gdzie może to być zmierzone, oraz rozmiar właściwego rynku geograficznego, nie mają tej samej wartości przy ocenie ogólnej. Charakter naruszenia odgrywa zasadniczą rolę w szczególności przy badaniu przesłanek „bardzo poważnych” naruszeń. W tym względzie z opisu bardzo poważnych naruszeń zawartego w tych wytycznych wynika, że porozumienia lub uzgodnione praktyki, których celem jest ustalenie cen, mogą na podstawie samego ich charakteru spowodować uznanie ich za „bardzo poważne”, bez konieczności dokonania charakterystyki tych zachowań z punktu widzenia wpływu na rynek czy określonego obszaru geograficznego. Wniosek ten poparty jest faktem, że o ile opis poważnych naruszeń wyraźnie wspomina o wpływie na rynek oraz skutkach wywoływanych na dużych obszarach wspólnego rynku, to opis bardzo poważnych naruszeń nie zawiera żadnego wymogu konkretnego wpływu na rynek ani skutków dotyczących określonego obszaru.

Choć pomiędzy tymi trzema kryteriami istnieje wzajemna zależność w takim znaczeniu, że duża waga naruszenia w świetle danego kryterium może kompensować mniejszą wagę naruszenia w świetle innych aspektów, zasięg rynku geograficznego stanowi jednak tylko jedno z trzech podstawowych kryteriów przy dokonywaniu ogólnej oceny wagi naruszenia i wśród tych nawzajem od siebie zależnych kryteriów nie jest kryterium niezależnym w tym znaczeniu, że tylko naruszenia dotyczące większości państw członkowskich mogłyby być uznane za „bardzo poważne”. Ani traktat, ani rozporządzenie nr 17, ani też wytyczne i orzecznictwo nie pozwalają bowiem uznać, że tylko ograniczenia na bardzo szerokim rynku geograficznym mogą być tak zakwalifikowane. Zatem kwalifikacja naruszenia jako bardzo poważnego w rozumieniu tych wytycznych nie jest zastrzeżona wyłącznie dla naruszeń, w których uczestniczą niemal wszystkie przedsiębiorstwa działające na rynku europejskim.

(por. pkt 240, 241, 311, 313, 381)

19. Horyzontalne kartele cenowe należą do naruszeń bardzo poważnych w rozumieniu wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS i to nawet przy braku innych ograniczeń konkurencji, takich jak podział rynków.

„Bardzo poważny” charakter takich naruszeń jest podkreślony, jeśli są one popełnione w sektorze, takim jak sektor bankowy, mający znaczenie dla całości gospodarki oraz jeśli porozumienia te mają duży zakres obejmujący szeroką gamę ważnych produktów i większość podmiotów gospodarczych działających na rynku właściwym, w tym największe przedsiębiorstwa. Waga naruszenia z punktu widzenia jego charakteru zależy bowiem od zagrożenia, jakie stanowi ono dla niezakłóconej konkurencji. Pod tym względem zakres kartelu cenowego, zarówno jeżeli chodzi o określone produkty, jak przedsiębiorstwa biorące w nim udział, odgrywają decydującą rolę i horyzontalny kartel cenowy o dużym zakresie dotyczący tak ważnego sektora gospodarki zwykle nie może uniknąć kwalifikacji jako bardzo poważne naruszenie, niezależnie od jego kontekstu.

Nie mogą wpłynąć na ocenę wagi samego naruszenia: brak tajnego charakteru porozumienia, fakt, że kartel został utworzony i utrzymany przy wsparciu danego państwa członkowskiego, uwzględnienie rozważań dotyczących skutku odstraszającego grzywny, okoliczność, iż naruszenie polega na uzgodnionej praktyce, zgoda lub tolerowanie zachowań stanowiących naruszenie przez organy władzy publicznej, fakt, że poruszane były również inne tematy, neutralne z punktu widzenia prawa konkurencji, bądź też fakt, że w chwili tych zdarzeń dane państwo członkowskie dopiero od niedawna należało do Unii Europejskiej.

(por. pkt 249, 250, 252, 254–257, 260, 262, 263)

20. W celu oceny rzeczywistego wpływu naruszenia na rynek Komisja jest zobowiązana do odwołania się do poziomu konkurencji istniejącej normalnie w przypadku braku naruszenia.

Jeśli chodzi o kartele cenowe, Komisja może zasadnie uznać, że naruszenie miało wpływ na rynek, opierając się na fakcie, że członkowie kartelu podjęli działania mające na celu zastosowanie ustalonych cen, na przykład poprzez poinformowanie o nich klientów, wydanie pracownikom instrukcji, że mają traktować je jako podstawę do negocjacji i poprzez kontrolowanie ich stosowania przez ich konkurentów oraz ich własne oddziały sprzedaży. Do stwierdzenia istnienia wpływu na rynek wystarczy bowiem, że ustalone ceny posłużyły jako podstawa do ustalenia cen pojedynczych transakcji i ograniczyły możliwość negocjacji ze strony klientów.

Natomiast jeżeli Komisja udowodni wprowadzenie kartelu w życie, nie można od niej wymagać, by systematycznie wykazywała, że porozumienia rzeczywiście pozwoliły określonym przedsiębiorstwom uzyskać poziom cen transakcji wyższy od poziomu, który byłby osiągnięty przy braku kartelu.

W celu oceny wagi naruszenia decydujące znaczenie ma ustalenie, że członkowie kartelu zrobili wszystko, co było w ich mocy, aby ich zamiary przyniosły rzeczywisty skutek. Natomiast to, co stało się później w zakresie rzeczywistego poziomu cen na rynku, mogło być uzależnione od innych czynników, niepodlegających kontroli ze strony członków kartelu. Członkowie kartelu nie mogą przypisywać sobie czynników zewnętrznych, które pokrzyżowały ich zamiary, i wskazywać ich jako okoliczności uzasadniających obniżenie grzywny.

(por. pkt 284–287)

21. W zasadzie to osoba fizyczna lub prawna zarządzająca danym przedsiębiorstwem w chwili popełnienia naruszenia powinna za nie odpowiadać, nawet gdy w momencie wydania decyzji stwierdzającej naruszenie odpowiedzialność za prowadzenie przedsiębiorstwa ponosi inna osoba. Dopóki istnieje osoba prawna, która zarządzała danym przedsiębiorstwem w chwili popełnienia naruszenia, odpowiedzialność za zachowanie tego przedsiębiorstwa, które stanowi naruszenie, ciąży na tej osobie prawnej, nawet jeżeli składniki majątku i personel, które miały udział w popełnieniu naruszenia, zostały przeniesione po okresie popełnienia naruszenia na rzecz osób trzecich.

Natomiast w przypadku gdy pomiędzy chwilą popełnienia naruszenia i chwilą, kiedy określone przedsiębiorstwo musi za nie odpowiadać, osoba odpowiedzialna za zarządzanie tym przedsiębiorstwem zakończyła swój byt prawny, w pierwszej kolejności należy ustalić położenie wszystkich składników majątku i personelu, mających udział w popełnieniu naruszenia, a następnie zidentyfikować osobę, która przejęła odpowiedzialność za zarządzanie całością, aby uniknąć sytuacji, w której z powodu zakończenia bytu prawnego przez osobę odpowiedzialną za zarządzanie przedsiębiorstwem w chwili popełnienia naruszenia przedsiębiorstwo to może uniknąć odpowiedzialności za naruszenie.

Kiedy określone przedsiębiorstwo przestaje istnieć, ponieważ zostało przejęte przez nabywcę, ten ostatni przejmuje jego aktywa i pasywa łącznie z odpowiedzialnością za popełnione przez to przedsiębiorstwo naruszenie prawa wspólnotowego. Przy takim założeniu odpowiedzialność za naruszenie popełnione przez przedsiębiorstwo, które zostało przejęte, może być przypisana nabywcy.

Odpowiedzialność nabywcy trwa nawet, w przypadku gdy odpowiedzialność za naruszenie, jakie popełniło przedsiębiorstwo przejęte przed jego przejęciem, może być przypisana dawnej spółce wiodącej tego przedsiębiorstwa.

W istocie ta możliwość nie stanowi sama w sobie przeszkody w nałożeniu sankcji na samą spółkę zależną. Przedsiębiorstwo, czyli jednostka gospodarcza obejmująca personel, elementy materialne i niematerialne, jest zarządzane przez organy przewidziane w jego statucie i każda decyzja o nałożeniu grzywny może być skierowana do statutowego organu zarządzającego przedsiębiorstwem, nawet jeżeli skutki finansowe obciążają ostatecznie jego właścicieli. Naruszeniem tej zasady byłoby wymaganie, by Komisja w przypadku postępowania przedsiębiorstwa stanowiącego naruszenie zawsze ustalała właściciela mającego decydujący wpływ na przedsiębiorstwo w celu umożliwienia jej nałożenia sankcji wyłącznie na tego właściciela. Możliwość nałożenia na spółkę wiodącą sankcji za zachowanie spółki zależnej nie ma żadnego wpływu na zgodność z prawem decyzji skierowanej wyłącznie do spółki zależnej biorącej udział w naruszeniu, bowiem Komisja ma możliwość wyboru, czy sankcję nałoży na spółkę zależną uczestniczącą w naruszeniu, czy na spółkę wiodącą, która ją kontrolowała w tym okresie.

Komisja ma również możliwość dokonania takiego wyboru w przypadku następstwa gospodarczego w kontroli nad spółką zależną. Chociaż w takim przypadku Komisja może przypisać odpowiedzialność za postępowanie spółki zależnej dawnej spółce wiodącej za okres poprzedzający jej zbycie i nowej spółce wiodącej za okres po jej nabyciu, nie jest do tego zobowiązana i może zdecydować o nałożeniu sankcji jedynie na spółkę zależną za jej zachowanie.

(por. pkt 324–326, 329, 331, 332, 372)

22. W celu zaliczenia przedsiębiorstw do poszczególnych kategorii należy uwzględnić, zgodnie z pkt 1A akapit szósty wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS, obiektywne lub strukturalne cechy przedsiębiorstw, jak również ich sytuację na właściwym rynku.

Wśród tych elementów obiektywnych należy wymienić nie tylko rozmiary i siłę przedsiębiorstwa na rynku, co odzwierciedla się w posiadanym przez nie udziale w rynku lub realizowanych przez niego obrotach, ale również powiązania istniejące między nim a innymi przedsiębiorstwami, kiedy powiązania te mogą wpływać na strukturę rynku. W istocie rzeczywista możliwość spowodowania przez dane przedsiębiorstwo znaczących szkód konkurencji i rzeczywisty wpływ popełnionego przezeń naruszenia powinny być oceniane z uwzględnieniem rzeczywistej sytuacji gospodarczej. W świetle wytycznych Komisja miała więc prawo uwzględnić takie powiązania w celu ustalenia rzeczywistej ekonomicznej możliwości wyrządzenia szkody przez członków kartelu oraz właściwe znaczenie popełnionego przez nich naruszenia.

W tym kontekście wpływ na strukturę rynku może istnieć wyłącznie wówczas, kiedy powiązania pomiędzy przedsiębiorstwami dają jednemu z nich całkowite uprawnienia do kierowania lub do całkowitej kontroli konkurencyjnego zachowania pozostałych podmiotów, jak jest to w przypadku jednostek gospodarczych. Pozycja przedsiębiorstwa na rynku może również wzrosnąć, wykraczając poza jego własny udział w rynku, kiedy przedsiębiorstwo to utrzymuje stałe relacje z innymi przedsiębiorstwami, w ramach których może w sposób nieformalny wpływać rzeczywiście na ich postępowanie. Rzecz ma się podobnie w przypadku, kiedy skutkiem powiązań istniejących pomiędzy przedsiębiorstwami jest ograniczenie lub wyeliminowanie konkurencji pomiędzy nimi. Fakt, że takie powiązania nie mają charakteru, który uzasadniałby stwierdzenie, że określone przedsiębiorstwa należą do tej samej jednostki gospodarczej, nie oznacza, że Komisja nie powinna tego uwzględniać i że nie powinna dokonać oceny sytuacji na rynku tak, jakby te powiązania nie istniały.

Natomiast konkretne zachowanie różnych członków kartelu lub stopień ich indywidualnej winy nie są determinujące jako takie przy podziale przedsiębiorstw na kategorie. Zachowanie przedsiębiorstwa może oczywiście stanowić wskaźnik dla powiązań, jakie istnieją pomiędzy nim a innymi przedsiębiorstwami. Istnienie szczególnych zachowań, takich jak organizowanie wymiany informacji z tymi przedsiębiorstwami lub zajmowanie wyraźnego stanowiska w czasie spotkań kartelowych, mającego na celu obronę ich interesów lub zobowiązanie ich do poszanowania porozumienia antykonkurencyjnego nie jest jednak ani konieczne, ani samo w sobie wystarczające, aby uzasadnić uwzględnienie udziałów w rynku posiadanych przez te przedsiębiorstwa przy ocenie siły tego pierwszego przedsiębiorstwa na rynku. W istocie bowiem przy braku stałych powiązań z przedsiębiorstwami, z którymi informacje są wymieniane lub których interesy są reprezentowane, podobne zachowania nie są determinujące w celu zaszeregowania przedsiębiorstw do poszczególnych kategorii, natomiast mogą być, w konkretnym przypadku, uwzględniane przy ocenie okoliczności obciążających i łagodzących zgodnie z pkt 2 i 3 wytycznych.

Wynika z tego, że w ramach systemu okrągłych stołów, ustanowionego przez banki celem uzgadniania w regularnych odstępach czasu ich zachowań dotyczących głównych czynników istotnych dla konkurencji na rynku produktów i usług bankowych w państwie członkowskim – wobec tego, że powiązania istniejące pomiędzy spółkami wiodącymi i bankami zdecentralizowanymi należącymi do ich grup dawały spółkom wiodącym siłę gospodarczą znacznie przewyższającą pozycję, jaka wynikałaby z ich udziałów w rynku jako banków komercyjnych i odpowiadającą udziałowi w rynku przypadającemu całej określonej grupie – właściwa ocena rzeczywistych możliwości spowodowania przez spółki wiodące znaczących szkód konkurencji oraz właściwego znaczenia zachowania stanowiącego naruszenie wymaga uwzględnienia nie tylko ich własnych udziałów w rynku, jakie posiadają jako banki komercyjne, ale również udziałów w rynku posiadanych przez banki zdecentralizowane, i uzasadnia w związku z tym przypisanie przedsiębiorstwom centralnym udziałów w rynku posiadanych przez sektory zdecentralizowane.

(por. pkt 359–362, 377, 404, 407, 409)

23. Skoro Komisja wskazała wyraźnie w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów, że będzie badać, czy należy nałożyć grzywny na określone przedsiębiorstwa, i podała główne okoliczności faktyczne i prawne mogące spowodować nałożenie grzywny, takie jak waga i czas trwania zarzucanego naruszenia oraz fakt dokonania go „w sposób umyślny czy przez zaniedbanie”, spełnia ona swój obowiązek poszanowania prawa obrony tych przedsiębiorstw. Natomiast Komisja nie jest zobowiązana, jeżeli podała okoliczności faktyczne i prawne, na których miała oprzeć obliczenie kwoty grzywny, do sprecyzowania sposobu, w jaki wykorzysta każdy z tych elementów do określenia poziomu grzywny, i to tym bardziej że przedsiębiorstwa posiadają dodatkową gwarancję, jeśli chodzi o ustalenia kwoty grzywny, uwzględniwszy, że Sąd w ramach nieograniczonego prawa orzekania może uchylić grzywnę lub obniżyć jej kwotę na mocy art. 17 rozporządzenia nr 17.

(por. pkt 369)

24. Podejście Komisji polegające na podziale członków kartelu na różne kategorie, wraz ze zryczałtowaniem kwot wyjściowych ustalonych dla przedsiębiorstw należących do tej samej kategorii, celem ustalenia kwot grzywien, nie może co do zasady być zakwestionowane, chociaż nie uwzględnia ono różnicy pomiędzy wielkością poszczególnych przedsiębiorstw w ramach tej samej kategorii. W przypadku nakładania grzywien na wiele przedsiębiorstw biorących udział w tym samym naruszeniu Komisja nie jest bowiem zobowiązana zapewnić, by końcowe kwoty grzywien odzwierciedlały wszelkie różnice pomiędzy zainteresowanymi przedsiębiorstwami dotyczące ich wielkości.

Jednocześnie nie ulega wątpliwości, że taki podział na kategorie musi być przeprowadzony z poszanowaniem zasady równego traktowania, a ustalenie progów dla każdej w ten sposób ustalonej kategorii musi być spójne i obiektywnie uzasadnione.

(por. pkt 422, 423)

25. Artykuł 15 ust. 2 akapit ostatni rozporządzenia nr 17 nakazuje przy ustalaniu wysokości grzywny uwzględnienie, poza wagą naruszenia, również czasu trwania tego naruszenia. Z powyższego wynika, że wpływ czasu trwania naruszenia na kwotę grzywny musi co do zasady być znaczący. To sprzeciwia się, poza szczególnymi okolicznościami, czysto symbolicznemu zwiększeniu kwoty podstawowej ze względu na czas trwania naruszenia. W konsekwencji, nawet jeśli porozumienie mające cel antykonkurencyjny nie weszło w życie, należy mimo wszystko uwzględnić czas trwania porozumienia, to znaczy okres od dnia jego zawarcia do dnia zakończenia.

Zatem zwiększenie odpowiadające 10% kwoty wyjściowej na rok nie może być zachowane dla szczególnych przypadków. W istocie wytyczne w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS przewidują tę granicę jedynie przy długotrwałych naruszeniach, natomiast dla naruszeń o średnim okresie trwania (co do zasady od 1 roku do 5 lat) górna granica została ustalona na 50% kwoty wyjściowej, co nie wyłącza możliwości przekroczenia stopy podwyżki w wysokości 10% rocznie.

Ponadto zwiększenie grzywny w stosunku do czasu trwania naruszenia nie jest ograniczone do założenia, że istnieje bezpośredni związek pomiędzy tym okresem i zwiększeniem szkody w realizacji wspólnotowych celów określonych przez reguły konkurencji.

(por. pkt 465–467)

26. Ustalając kwoty grzywien, Komisja musi postępować zgodnie ze swoimi wytycznymi. Jednak wytyczne w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS nie stanowią, że Komisja powinna zawsze odrębnie uwzględnić każdą z okoliczności łagodzących wymienionych w ich pkt 3 i Komisja nie jest zobowiązana do automatycznego zastosowania dodatkowej obniżki z tego tytułu, ponieważ stosowność ewentualnego obniżenia grzywny z tytułu okoliczności łagodzących musi być oceniana z ogólnego punktu widzenia z uwzględnieniem ogółu istotnych okoliczności sprawy.

W istocie przyjęcie tych wytycznych nie pozbawiło doniosłości orzecznictwa, zgodnie z którym Komisja dysponuje swobodnym uznaniem pozwalającym jej na uwzględnienie lub pominięcie niektórych okoliczności podczas ustalania wysokości grzywien, które zamierza nałożyć, w zależności od okoliczności sprawy. Zatem wobec braku w wytycznych wskazówki o imperatywnym charakterze w odniesieniu do okoliczności łagodzących, które mogą zostać uwzględnione, Komisja zachowała pewną swobodę przy dokonywaniu ogólnej oceny wysokości ewentualnej obniżki grzywien z tytułu okoliczności łagodzących.

(por. pkt 472, 473)

27. Zgodnie z pkt 3 tiret pierwsze wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS „wyłącznie bierna rola lub pójście w ślad za liderem” przez przedsiębiorstwo przy realizacji naruszenia może, jeśli jest to stwierdzone, stanowić okoliczność łagodzącą.

W tym zakresie wśród okoliczności wskazujących na bierną rolę przedsiębiorstwa w ramach kartelu możliwe jest uwzględnienie jego znacznie rzadszego niż zwykłych uczestników kartelu udziału w spotkaniach.

Jednak, jeśli tylko przedsiębiorstwo uczestniczyło w jednym lub kilku spotkaniach mających cel antykonkurencyjny, nawet nie odgrywając w nim aktywnej roli, musi ono być uznane za uczestnika kartelu, chyba że udowodni, że otwarcie dystansowało się od bezprawnego uzgodnienia. W istocie przez swój udział w spotkaniach przedsiębiorstwo przystępuje lub co najmniej sprawia, że pozostali uczestnicy wierzą w jego zasadnicze przystąpienie do zawartych tam antykonkurencyjnych porozumień.

W tym zakresie dla oceny biernej roli przedsiębiorstwa lub pójścia przez nie w ślad za liderem nie jest istotne ustalenie, czy odniosło ono korzyść z porozumień. Z jednej strony podmiot podążający za liderem może również wykorzystać skutki kartelu. Z drugiej strony fakt nieskorzystania z naruszenia nie powinien stanowić okoliczności łagodzącej, inaczej nałożona grzywna pozbawiona zostaje swojego odstraszającego skutku.

(por. pkt 481, 482, 486, 489)

28. Zgodnie z pkt 3 tiret drugie wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS „niewdrożenie w praktyce […] porozumień lub praktyk [stanowiących naruszenie]” może stanowić okoliczność łagodzącą. Jednakże okoliczność, iż dane przedsiębiorstwo, w stosunku do którego wykazano uczestnictwo w uzgodnieniach z jego konkurentami, nie zachowywało się na rynku w sposób uzgodniony z konkurentami, niekoniecznie musi być uwzględniona jako okoliczność łagodząca w ramach ustalania należnej kwoty grzywny.

Przedsiębiorstwo, które mimo uzgodnień ze swymi konkurentami prowadzi na rynku bardziej lub mniej niezależną politykę, może bowiem po prostu próbować wykorzystać kartel dla swojej korzyści, a przedsiębiorstwo, które nie dystansuje się od wyników spotkania, w którym uczestniczyło, ponosi co do zasady pełną odpowiedzialność z tytułu uczestnictwa w kartelu. Wobec tego Komisja jest zobowiązana do uznania istnienia okoliczności łagodzącej wynikającej z niewprowadzenia w życie kartelu tylko w przypadku, gdy przedsiębiorstwo wskazujące na tę okoliczność może wykazać, że w sposób wyraźny i znaczny przeciwstawiło się wejściu w życie tego kartelu, do tego stopnia, że zakłóciło jego funkcjonowanie i nie wywołało wrażenia, że przystąpiło do porozumienia, nakłaniając tym samym inne przedsiębiorstwa do wprowadzenia w życie tego kartelu. Zminimalizowanie ryzyka obowiązku zapłaty wysokiej grzywny byłoby bowiem zbyt łatwe dla przedsiębiorstw, gdyby mogły one odnosić korzyści z bezprawnego kartelu, a następnie korzystać z obniżenia grzywny z powodu tego, że odgrywały wyłącznie ograniczoną rolę we wprowadzeniu naruszenia w życie, podczas gdy ich postawa nakłoniła inne przedsiębiorstwa do bardziej szkodliwego dla konkurencji zachowania.

(por. pkt 490, 491)

29. Zgodnie z pkt 3 tiret trzecie wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS „zakończenie naruszenia bezzwłocznie po interwencji Komisji (szczególnie gdy prowadzi ona dochodzenie)” zaliczane jest do okoliczności łagodzących. Jednak obniżka grzywny z powodu zaprzestania naruszenia niezwłocznie po pierwszej interwencji Komisji nie jest automatyczna, lecz zależy od oceny okoliczności danego przypadku dokonywanej przez Komisję w zakresie jej swobodnego uznania. Z tego względu zastosowanie tego przepisu wytycznych względem danego przedsiębiorstwa będzie szczególnie odpowiednie w sytuacji, gdy antykonkurencyjny charakter zaskarżonego zachowania nie jest oczywisty. Jednocześnie jego zastosowanie będzie co do zasady mniej stosowne w sytuacji, gdy zachowanie to będzie wyraźnie antykonkurencyjne, przy założeniu, że zostało to udowodnione.

Wobec tego, nawet jeśli Komisja poprzednio uznała dobrowolne zaprzestanie naruszenia za okoliczność łagodzącą, może ona na podstawie wytycznych wziąć pod uwagę fakt, że bardzo poważne i oczywiste naruszenia są nadal względnie często popełniane, chociaż od chwili przyjęcia polityki wspólnotowej w zakresie konkurencji uznawano ich bezprawność, a w konsekwencji uznać, że należy zaprzestać tej liberalnej praktyki i nie nagradzać zaprzestania takiego naruszenia poprzez obniżenie grzywny.

W tej sytuacji stosowność obniżki grzywny z powodu zaprzestania naruszenia może zależeć od ustalenia, czy dane przedsiębiorstwa mogły mieć uzasadnione wątpliwości co do tego, że ich zachowanie stanowi naruszenie, a odniesienie do notoryjności naruszenia może stanowić wystarczające uzasadnienie wyboru Komisji, by nie stosować obniżenia grzywny z tego powodu.

(por. pkt 497–499)

30. W kontekście rozszerzenia Unii Europejskiej ewentualna legalność antykonkurencyjnych porozumień w prawie krajowym nie wystarczy sama w sobie, by pozostawić miejsce na uzasadnioną wątpliwość co do tego, że w świetle prawa wspólnotowego zachowanie przedsiębiorstw, które w nich uczestniczyły, nosi znamiona naruszenia. Jest tak tym bardziej, jeśli dane przedsiębiorstwa dysponują znacznymi zasobami. Na przedsiębiorstwach tych ciąży obowiązek przygotowania się na skutki prawne przystąpienia do Unii Europejskiej państwa członkowskiego, w którym mają one swoje siedziby, a w szczególności zapoznania się w odpowiednim czasie z regułami konkurencji prawa wspólnotowego (czy też prawa obowiązującego Europejskiego Obszaru Gospodarczego), które będą stosowane, i tym, co wniosą te nowe rozwiązania w porównaniu z prawem krajowym.

Chociaż bowiem w pewnych okolicznościach nie jest wykluczone, że prawo krajowe lub zachowanie organów krajowych mogą stanowić okoliczności łagodzące, to przyzwolenie lub tolerowanie naruszenia przez władze krajowe nie powinny być brane pod uwagę z tego tytułu, jeśli dane przedsiębiorstwa dysponują niezbędnymi środkami, aby zdobyć precyzyjne i prawidłowe informacje prawne.

(por. pkt 504, 505)

31. Komisja nie jest zobowiązana przy nakładaniu sankcji za naruszenie reguł konkurencji do uznawania w charakterze okoliczności łagodzącej złego stanu finansowego danego sektora, a fakt, że w poprzednich sprawach Komisja wzięła pod uwagę sytuację ekonomiczną sektora jako okoliczność łagodzącą, nie oznacza koniecznie, że musi nadal przestrzegać tej praktyki. Zasadą jest bowiem, że kartele powstają w momencie, kiedy określony sektor przeżywa trudności.

(por. pkt 510)

32. W dziedzinie konkurencji współpraca w ramach dochodzenia, której zakres nie wykracza poza ramy obowiązków ciążących na przedsiębiorstwach na mocy art. 11 ust. 4 i 5 rozporządzenia nr 17, nie uzasadnia obniżenia grzywny. Obniżka ta jest natomiast uzasadniona, w przypadku gdy przedsiębiorstwo przekaże informacje znacznie wykraczające poza te, których przekazania Komisja może wymagać na mocy art. 11 rozporządzenia nr 17.

Dla uzasadnienia obniżenia kwoty grzywny ze względu na współpracę zachowanie przedsiębiorstwa musi ułatwiać zadanie Komisji polegające na stwierdzeniu i ukaraniu naruszeń wspólnotowych reguł konkurencji i świadczyć o prawdziwej woli współpracy.

Z jednej strony do Sądu należy zbadanie, czy Komisja nienależycie uwzględniła to, w jakim stopniu współpraca danych przedsiębiorstw wykroczyła poza wymagania z art. 11 rozporządzenia nr 17, w tym względzie Sąd dokonuje pełnej kontroli, dotyczącej w szczególności granic obowiązku udzielenia odpowiedzi na żądania informacji wynikających z prawa do obrony przedsiębiorstw.

Z drugiej strony w gestii Sądu leży zbadanie, czy Komisja właściwie oceniła, mając na uwadze komunikat dotyczący nienakładania grzywien lub obniżenia ich kwoty w sprawach dotyczących karteli, użyteczność współpracy dla ustalenia naruszenia. W granicach ustanowionych przez wspomniany komunikat Komisja korzysta ze swobodnego uznania w celu ustalenia, czy informacje lub dokumenty dobrowolnie dostarczone przez przedsiębiorstwa ułatwiły jej zadanie i czy należy przyznać przedsiębiorstwu obniżkę grzywny na podstawie tego komunikatu. Ocena ta stanowi przedmiot ograniczonej kontroli sądowej.

Przy korzystaniu z przysługującego jej swobodnego uznania Komisja nie może jednak dopuścić do naruszenia zasady równego traktowania, które ma miejsce, w przypadku gdy porównywalne sytuacje są traktowane w sposób odmienny lub gdy sytuacje odmienne są traktowane w sposób identyczny, chyba że takie traktowanie jest obiektywnie uzasadnione. Zasada ta sprzeciwia się temu, by Komisja traktowała w sposób odmienny współpracę przedsiębiorstw objętych tą samą decyzją.

Z kolei sam fakt, że Komisja przyznawała w swojej wcześniejszej praktyce decyzyjnej pewną procentową obniżkę ze względu na określone zachowanie, nie oznacza, że ma ona obowiązek przyznania takiej samej proporcjonalnej obniżki, gdy ocenia podobne zachowanie w ramach późniejszego postępowania administracyjnego.

Przy założeniu, że żądanie informacji na podstawie art. 11 ust. 1 i 2 rozporządzenia nr 17 ma na celu uzyskanie informacji, których ujawnienia Komisja może żądać na mocy decyzji wydanej na podstawie ust. 5 tego artykułu, tylko szybkość odpowiedzi zainteresowanego przedsiębiorstwa może być kwalifikowana jako dobrowolna. Do Komisji należy ocena, czy szybkość udzielenia odpowiedzi, ułatwiła jej pracę w sposób uzasadniający obniżkę grzywny, a komunikat w sprawie współpracy nie zobowiązuje jej do systematycznego obniżania grzywny z tego tytułu.

Ponadto, choć przyznanie, że kartel istnieje, oczywiście mogło ułatwić pracę Komisji w trakcie dochodzenia w większym stopniu niż zwykłe uznanie prawdziwości okoliczności faktycznych, tak więc Komisja może traktować w sposób odmienny przedsiębiorstwa, które potwierdziły fakty, w porównaniu z tymi, które również przyznały, że istnieje kartel, Komisja nie jest jednak zobowiązana dokonać takiego rozróżnienia. Do niej należy bowiem ocena, w każdym indywidualnym przypadku, czy takie przyznanie rzeczywiście ułatwiło jej pracę. Nie ma to miejsca w przypadku wyraźnego przyznania antykonkurencyjnego celu spotkań mających na celu uzgodnienia cen lub innych czynników konkurencyjnych, bowiem cel taki wynika z samego ich przedmiotu.

(por. pkt 529–534, 536, 559)

33. W ramach postępowania w dziedzinie konkurencji Komisja nie jest uprawniona do nakładania na przedsiębiorstwa, w ramach żądania udzielenia informacji na podstawie art. 11 ust. 5 rozporządzenia nr 17, obowiązku udzielenia odpowiedzi, które mogłyby doprowadzić do przyznania się przez nie do istnienia naruszenia, którego ustalenie należy do Komisji. Dla utrzymania skuteczności art. 11 ust. 2 i 5 rozporządzenia nr 17 jest ona jednak uprawniona do zobowiązania przedsiębiorstw do dostarczenia wszelkich niezbędnych informacji dotyczących okoliczności faktycznych, o których mogą one wiedzieć, i w razie konieczności do przedstawienia jej posiadanych dokumentów dotyczących tych okoliczności, nawet jeśli tego rodzaju informacje i dokumenty mogą służyć do ustalenia, że miało miejsce zachowanie antykonkurencyjne. Komisja może zatem zobowiązać przedsiębiorstwa do odpowiedzi na pytania dotyczące kwestii czysto faktycznych i żądać przekazania dokumentów uprzednio istniejących.

Z kolei nie dają się pogodzić z prawem do obrony żądania nakłaniające przedsiębiorstwo do opisania przedmiotu i przebiegu spotkań, w których ono uczestniczyło, oraz skutków i wniosków z tych spotkań, jeżeli istnieje podejrzenie, że przedmiot tych spotkań może ograniczać konkurencję, biorąc pod uwagę, że żądania te mogą zmuszać zainteresowane przedsiębiorstwo do przyznania się do uczestnictwa w naruszeniu wspólnotowych reguł konkurencji.

Z powyższego wynika, że jeżeli Komisja po kontroli dysponuje licznymi wskazówkami dotyczącymi istnienia sieci porozumień zorganizowanej w formie wielu okrągłych stołów dotyczących wszystkich produktów bankowych na właściwym rynku, może ona zgodnie z prawem żądać od danych banków, za pomocą żądania informacji na podstawie z art. 11 ust. 5 rozporządzenia nr 17, wskazania dat spotkań tych okrągłych stołów i ich uczestników, niezależnie od tego, czy chodzi o te, co do których Komisja dysponowała po kontroli dokładnymi informacjami, jak ich nazwa i daty niektórych spotkań, czy o wszystkie pozostałe okrągłe stoły.

(por. pkt 539–541, 543)

34. Przekazanie Komisji przez przedsiębiorstwo dokumentów, których dostarczenia miała ona prawo zażądać na podstawie art. 11 ust. 5 rozporządzenia nr 17, nie może być uznane za dobrowolną współpracę w rozumieniu komunikatu dotyczącego nienakładania grzywien lub obniżenia ich kwoty w sprawach dotyczących karteli.

(por. pkt 544)

35. W ramach postępowania w dziedzinie konkurencji i mimo że dane przedsiębiorstwa dobrowolnie dostarczyły Komisji informacje wykraczające poza zakres objęty żądaniem udzielenia informacji na podstawie art. 11 ust. 5 rozporządzenia nr 17, nie przekracza ona zakresu swobodnego uznania, jakim dysponuje w celu ustalenia, zgodnie z pkt D2 tiret pierwsze komunikatu dotyczącego nienakładania grzywien lub obniżenia ich kwoty w sprawach dotyczących karteli, czy współpraca „przyczynia […] się do stwierdzenia istnienia naruszenia”, uzależniając uwzględnienie wspomnianej współpracy od zwiększenia wartości dowodów wynikającego z ujawnienia „nowych faktów”, albo z udzielenia wyjaśnień pozwalających na lepsze zrozumienie sprawy. Komunikat w sprawie współpracy ani orzecznictwo w tej dziedzinie nie nakładają bowiem na Komisję obowiązku obniżenia grzywny ze względu na praktyczne lub logistyczne wsparcie prowadzonego przez nią dochodzenia.

(por. pkt 552, 553)

36. O ile w dziedzinie konkurencji określone nieprawidłowości proceduralne w trakcie postępowania administracyjnego czasami mogą oczywiście uzasadnić obniżenie grzywny, choć nie mogą one doprowadzić do stwierdzenia nieważności zaskarżonej decyzji, to tylko nieprawidłowości proceduralne, które mogą przynieść poważny uszczerbek interesom strony, która na nie się powołuje, mogą uzasadnić takie obniżenie. Może tak być w szczególności w przypadku, w którym dochodzi do nieprawidłowości stanowiących naruszenie europejskiej Konwencji praw człowieka.

(por. pkt 568, 569)