WYROK TRYBUNAŁU (trzecia izba)
z dnia 17 października 2013 r.(*)
Konwencja rzymska o prawie właściwym dla zobowiązań umownych – Artykuł 3 i art. 7 ust. 2 – Swoboda wyboru prawa przez strony – Granice – Przepisy wymuszające swoje zastosowanie – Dyrektywa 86/653/EWG – Przedstawiciele handlowi działający na własny rachunek – Umowy sprzedaży lub kupna towarów – Rozwiązanie umowy przedstawicielstwa handlowego przez zleceniodawcę – Dokonujące transpozycji przepisy krajowe przewidujące ochronę wykraczającą poza wymogi minimalne dyrektywy i przewidujące również ochronę przedstawicieli handlowych w ramach umów świadczenia usług
W sprawie C‑184/12
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie pierwszego protokołu z dnia 19 grudnia 1988 r. w sprawie wykładni przez Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich Konwencji o prawie właściwym dla zobowiązań umownych, otwartej do podpisu w Rzymie dnia 19 czerwca 1980 r., orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Hof van Cassatie (Belgia) postanowieniem z dnia 5 kwietnia 2012 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 20 kwietnia 2012 r., w postępowaniu:
United Antwerp Maritime Agencies (Unamar) NV
przeciwko
Navigation Maritime Bulgare,
TRYBUNAŁ (trzecia izba),
w składzie: M. Ilešič, prezes izby, C.G. Fernlund, A. Ó Caoimh, C. Toader (sędzia sprawozdawca) i E. Jarašiūnas, sędziowie,
rzecznik generalny: N. Wahl,
sekretarz: A. Calot Escobar,
uwzględniając procedurę pisemną,
rozważywszy uwagi przedstawione:
– w imieniu Navigation Maritime Bulgare przez S. Van Moorleghema, advocaat,
– w imieniu rządu belgijskiego przez T. Materne’a oraz C. Pochet, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Europejskiej przez R. Troostersa oraz M. Wilderspina, działających w charakterze pełnomocników,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 15 maja 2013 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 3 i art. 7 ust. 2 Konwencji o prawie właściwym dla zobowiązań umownych, otwartej do podpisu w Rzymie dnia 19 czerwca 1980 r. (Dz.U. L 266, s. 1, zwanej dalej „konwencją rzymską”), w związku z dyrektywą Rady 86/653/EWG z dnia 18 grudnia 1986 r. w sprawie koordynacji ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do przedstawicieli handlowych (Dz.U. L 382, s. 17).
2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu między United Antwerp Maritime Agencies (Unamar) NV (zwaną dalej „Unamarem”), spółką prawa belgijskiego, a Navigation Maritime Bulgare (zwaną dalej „NMB”), spółką prawa bułgarskiego, w przedmiocie zapłaty różnych rzekomo należnych odszkodowań wskutek rozwiązania przez NMB wiążącej obydwie spółki umowy przedstawicielstwa handlowego.
Ramy prawne
Prawo międzynarodowe
Konwencja o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych
3 Artykuł II ust. 1 i 3 Konwencji o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych, sporządzonej w Nowym Jorku dnia 10 czerwca 1958 r. (Recueil des traités des Nations unies, vol. 330, s. 3), stanowi:
„1. Każde z umawiających się państw uzna umowę pisemną, którą strony zobowiązują się poddać arbitrażowi wszystkie lub pewne spory, powstałe lub mogące powstać między nimi z określonego stosunku prawnego, zarówno umownego, jak i pozaumownego, w sprawie, która może być rozstrzygana w drodze arbitrażu.
[…]
3. Sąd umawiającego się państwa, w którym wszczęto spór w sprawie, co do której strony zawarły umowę w rozumieniu niniejszego artykułu, na żądanie jednej ze stron odeśle strony do arbitrażu, chyba że stwierdzi, że dana umowa jest nieważna, niewykonalna lub nie nadaje się do realizacji”.
Prawo Unii
Konwencja rzymska
4 Artykuł 1 ust. 1 konwencji rzymskiej, zatytułowany „Zakres zastosowania”, stanowi:
„Przepisy niniejszej konwencji stosuje się do zobowiązań umownych w stanach faktycznych, które wykazują związek z prawem różnych państw”.
5 Artykuł 3 konwencji rzymskiej, zatytułowany „Swoboda wyboru prawa”, stanowi:
„1. Umowa podlega prawu wybranemu przez strony. Wybór prawa jest dokonany wyraźnie lub w sposób jednoznaczny wynika z postanowień umowy lub okoliczności sprawy. Strony mogą dokonać wyboru prawa właściwego dla całej umowy lub tylko dla jej części.
2. Strony mogą w każdym czasie umówić się, że umowa podlega prawu innemu niż to, które dla tej umowy było uprzednio właściwe na podstawie wcześniejszego wyboru dokonanego zgodnie z niniejszym artykułem lub na podstawie innych przepisów niniejszego rozporządzenia. Zmiana prawa właściwego dokonana przez strony po zawarciu umowy nie narusza ważności umowy ze względu na formę w rozumieniu art. 9 ani praw osób trzecich.
3. Jeżeli wszystkie inne elementy stanu faktycznego w czasie dokonywania wyboru prawa właściwego są zlokalizowane w jednym i tym samym państwie, to wybór przez strony prawa obcego – niezależnie od tego, czy został on uzupełniony umową o właściwość obcego sądu – nie może naruszać przepisów, których zgodnie z prawem tego państwa nie można wyłączyć w drodze umowy, dalej zwanych »przepisami bezwzględnie obowiązującymi«.
4. Do oceny istnienia i ważności porozumienia stron w przedmiocie prawa właściwego stosuje się przepisy art. 8, 9 i 11”.
6 Artykuł 7 tej konwencji, zatytułowany „Przepisy wymuszające swoje zastosowanie”, stanowi, co następuje:
„1. Przy stosowaniu prawa określonego państwa na mocy niniejszej konwencji można przyznać skuteczność przepisom prawa innego państwa, z którym stan faktyczny sprawy wykazuje ścisły związek, o ile przepisy te zgodnie z prawem tego innego państwa mają zastosowanie bez względu na to, jakiemu prawu podlega umowa. Przy podejmowaniu decyzji, czy przyznać skuteczność tym bezwzględnie obowiązującym przepisom prawa, należy brać pod uwagę ich charakter i przedmiot, a także skutki, które wystąpiłyby w przypadku ich zastosowania lub niezastosowania.
2. Niniejsza konwencja nie narusza stosowania przepisów prawa państwa sądu orzekającego, które w odniesieniu do danego stanu faktycznego wymuszają swoje zastosowanie, bez względu na to, jakie prawo ma zastosowanie do umowy”.
7 Zgodnie z art. 18 wskazanej konwencji, zatytułowanym „Jednolita wykładnia”:
„Przy dokonywaniu wykładni i stosowaniu powyższych jednolitych przepisów bierze się pod uwagę ich międzynarodowy charakter oraz potrzebę osiągnięcia jednolitości wykładni i stosowania tych przepisów”.
Rozporządzenie (WE) nr 593/2008
8 Konwencja rzymska została zastąpiona rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) (Dz.U. L 177, s. 6, zwanym dalej „rozporządzeniem nr 593/2008”). Artykuł 9 ust. 1 i 2 owego rozporządzenia, zatytułowany „Przepisy wymuszające swoje zastosowanie”, ma następujące brzmienie:
„1. Przepisy wymuszające swoje zastosowanie to przepisy, których przestrzeganie uważane jest przez państwo za tak istotny element ochrony jego interesów publicznych, takich jak organizacja polityczna, społeczna lub gospodarcza, że znajdują one zastosowanie do stanów faktycznych objętych ich zakresem bez względu na to, jakie prawo jest właściwe dla umowy zgodnie z niniejszym rozporządzeniem.
2. Niniejsze rozporządzenie nie narusza stosowania przepisów wymuszających swoje zastosowanie państwa sądu orzekającego”.
Dyrektywa 86/653
9 Motywy od pierwszego do czwartego dyrektywy 86/653 mają następujące brzmienie:
„na podstawie dyrektywy 64/224/EWG […] zostały zniesione ograniczenia swobody przedsiębiorczości oraz swobody świadczenia usług w odniesieniu do działalności pośredników w handlu, przemyśle i rzemiośle;
różnice w zakresie krajowych ustawodawstw dotyczących przedstawicielstwa handlowego wyraźnie oddziałują na warunki konkurencji oraz wykonywania takiej działalności wewnątrz Wspólnoty, mają też negatywny wpływ na zakres ochrony przedstawicieli handlowych w ich stosunkach ze zleceniodawcami oraz na bezpieczeństwo transakcji handlowych; ponadto różnice te znacznie utrudniają zawieranie i wykonywanie umów agencyjnych między zleceniodawcą a przedstawicielami handlowymi, którzy prowadzą swą działalność w różnych państwach członkowskich;
obrót towarowy między państwami członkowskimi odbywa się w warunkach odpowiadających warunkom jednolitego rynku, dlatego też w zakresie niezbędnym dla właściwego funkcjonowania wspólnego rynku wymagane jest zbliżenie systemów prawnych państw członkowskich; zasady dotyczące kolizji przepisów prawnych w zakresie przedstawicielstwa handlowego nie usuną wspomnianych niezgodności, nawet gdyby zostały one ujednolicone, a tym samym, bez względu na istnienie tych zasad, proponowana harmonizacja jest niezbędna;
w tym kontekście stosunek prawny między przedstawicielem handlowym a zleceniodawcą wymaga traktowania priorytetowego”.
10 Artykuł 1 ust. 1 i 2 wskazanej dyrektywy stanowi:
„1. Środki harmonizujące określone niniejszą dyrektywą dotyczą przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich regulujących stosunki prawne między przedstawicielami handlowymi a ich zleceniodawcami.
2. Do celów niniejszej dyrektywy »przedstawiciel handlowy« oznacza pośrednika pracującego na własny rachunek, któremu powierzono stałe pośredniczenie przy sprzedaży lub kupnie towarów na rzecz innej osoby, zwanej dalej »zleceniodawcą«, lub zawarcie transakcji w imieniu i na rachunek zleceniodawcy”.
11 Artykuł 17 tejże dyrektywy stanowi:
„1. Państwa członkowskie podejmą środki niezbędne w celu zapewnienia, że po rozwiązaniu umowy agencyjnej przedstawicielowi handlowemu przysługuje świadczenie wyrównawcze zgodnie z ust. 2 lub odszkodowanie zgodnie z ust. 3.
2. a) Przedstawiciel handlowy ma prawo do świadczenia wyrównawczego, gdy i o ile:
– pozyskał on dla zleceniodawcy nowych klientów lub znacznie zwiększył wielkość obrotów handlowych z istniejącymi klientami, a zleceniodawca z tytułu transakcji z tymi klientami czerpie nadal znaczne korzyści,
oraz
– zapłata takiego świadczenia wyrównawczego przy uwzględnieniu wszystkich okoliczności, w szczególności prowizji utraconych z tytułu transakcji z tymi klientami, jest zgodna z zasadami słuszności. Państwa członkowskie mogą przewidzieć, iż do takich okoliczności zalicza się również stosowanie lub niestosowanie klauzuli zakazu konkurencji w rozumieniu art. 20;
b) świadczenie wyrównawcze nie może przekraczać kwoty odpowiadającej rocznemu świadczeniu wyrównawczemu obliczonemu na podstawie przeciętnej kwoty rocznej wynagrodzeń otrzymanych przez przedstawiciela handlowego w ciągu ostatnich pięciu lat; jeżeli umowa została zawarta przed okresem krótszym niż pięć lat, świadczenie wyrównawcze ustala się na podstawie przeciętnej kwoty danego okresu;
c) przyznanie takiego świadczenia wyrównawczego nie uniemożliwia przedstawicielowi handlowemu dochodzenia odszkodowania.
3. Przedstawiciel handlowy ma prawo do odszkodowania za szkodę poniesioną w wyniku ustania jego stosunków ze zleceniodawcą.
Szkodę taką uznaje się w szczególności, gdy rozwiązanie umowy odbywa się w okolicznościach:
– utraty przez przedstawiciela handlowego prowizji przysługującej mu w przypadku właściwego wykonywania umowy agencyjnej, zapewniającej zleceniodawcy istotne korzyści z tytułu działalności przedstawiciela handlowego,
– oraz/lub braku amortyzacji kosztów i nakładów, poniesionych przez przedstawiciela handlowego przy wykonywaniu umowy agencyjnej za zgodą zleceniodawcy.
[…]
5. Przedstawiciel handlowy straci uprawnienie do świadczenia wyrównawczego w przypadkach przewidzianych w ust. 2 lub do odszkodowania w przypadkach przewidzianych w ust. 3, jeżeli w ciągu jednego roku po rozwiązaniu umowy nie zawiadomi on zleceniodawcy, że zamierza dochodzić swoich praw.
[…]”.
12 Zgodnie z art. 18 rzeczonej dyrektywy:
„Świadczenie wyrównawcze lub odszkodowanie wskazane w art. 17 nie jest płacone:
a) gdy zleceniodawca rozwiązał umowę agencyjną z powodu uchybienia przypisywanego przedstawicielowi handlowemu, które na podstawie prawa krajowego uzasadnia natychmiastowe rozwiązanie umowy agencyjnej;
[…]”.
13 Zgodnie z art. 22 dyrektywy 86/653 państwa członkowskie były zobowiązane do dokonania jej transpozycji do ich wewnętrznego porządku prawnego do dnia 1 stycznia 1990 r.
Prawa krajowe
Belgijska ustawa w sprawie umów przedstawicielstwa handlowego
14 Artykuł 1 akapit pierwszy ustawy z dnia 13 kwietnia 1995 r. w sprawie umów przedstawicielstwa handlowego (Moniteur belge z dnia 2 czerwca 1995 r., s. 15621, zwanej dalej „ustawą w sprawie umów przedstawicielstwa handlowego”), na mocy której dokonano transpozycji do belgijskiego porządku prawnego dyrektywy 86/653, ma następujące brzmienie:
„Umowa przedstawicielstwa handlowego jest to umowa, zgodnie z którą jedna ze stron ‒ przedstawiciel handlowy ‒ na stałe i za wynagrodzeniem wypłacanym przez drugą stronę umowy ‒ zleceniodawcę ‒ pozostając od zleceniodawcy niezależna, jest zobowiązana do negocjowania i ewentualnie do zawierania transakcji handlowych w imieniu i na rachunek zleceniodawcy”.
15 Artykuł 18 ust. 1 i 3 tej ustawy stanowi:
„1. Jeżeli umowa przedstawicielstwa została zawarta na czas nieokreślony lub na czas określony z możliwością wcześniejszego wypowiedzenia umowy, każda ze stron może wypowiedzieć umowę z uwzględnieniem terminu wypowiedzenia.
[…]
3. Strona, która wypowiada umowę bez powołania podstaw wskazanych w art. 19 akapit pierwszy lub bez dochowania terminu określonego w ust. 1 akapit drugi, jest zobowiązana do zapłaty na rzecz drugiej strony odszkodowania odpowiadającego zwykłemu wynagrodzeniu za okres wypowiedzenia lub pozostałej części tego okresu”.
16 Artykuł 20 akapit pierwszy wskazanej ustawy stanowi:
„Po rozwiązaniu umowy pełnomocnikowi handlowemu przysługuje roszczenie o świadczenie wyrównawcze, jeżeli pozyskał on nowych klientów dla zleceniodawcy lub doprowadził do istotnego wzrostu obrotów z dotychczasowymi klientami, a zleceniodawca czerpie nadal znaczne korzyści z umów z tymi klientami”.
17 Zgodnie z treścią art. 21 wskazanej ustawy:
„Jeżeli przedstawiciel handlowy ma roszczenie o świadczenie wyrównawcze wskazane w art. 20 i kompensata ta nie pokrywa w pełni rzeczywiście poniesionej szkody, pełnomocnik handlowy może poza tą kompensatą uzyskać odszkodowanie w wysokości różnicy pomiędzy kwotą rzeczywiście poniesionej szkody a kwotą wskazanej kompensaty, jest jednak zobowiązany do wykazania rzeczywistego rozmiaru szkody”.
18 Artykuł 27 ustawy w sprawie umów przedstawicielstwa handlowego stanowi, co następuje:
„Z zastrzeżeniem zastosowania umów międzynarodowych, w których Belgia jest stroną, każda czynność przedstawiciela handlowego mającego siedzibę w Belgii podlega prawu belgijskiemu i należy do zakresu właściwości sądów belgijskich”.
Bułgarskie prawo handlowe
19 W Bułgarii dyrektywa 86/653 została transponowana na mocy nowelizacji prawa handlowego (DW nr 59 z dnia 21 lipca 2006 r.).
Postępowanie główne i pytanie prejudycjalne
20 W 2005 r. Unamar, działający jako przedstawiciel handlowy, oraz NMB, działające jako zleceniodawca, zawarli umowę przedstawicielstwa handlowego dotyczącą świadczenia usług morskiej żeglugi liniowej z wykorzystaniem kontenerów należących do NMB. Umowa ta została zawarta na jeden rok i podlegała corocznym przedłużeniom do dnia 31 grudnia 2008 r. Przewidziano w niej zastosowanie prawa bułgarskiego i rozstrzyganie związanych z nią sporów przez sąd arbitrażowy utworzony przy izbie przemysłowo‑handlowej w Sofii (Bułgaria). W piśmie z dnia 19 grudnia 2008 r. NMB poinformowało swych przedstawicieli, że ze względów gospodarczych jest zmuszone rozwiązać stosunki umowne. W tym kontekście umowa przedstawicielstwa zawarta z Unamarem została przedłużona jedynie do dnia 31 marca 2009 r.
21 Unamar uznał, że umowa przedstawicielstwa handlowego została rozwiązana niezgodnie z prawem, i w dniu 25 lutego 2009 r. wniósł powództwo do rechtbank van koophandel van Antwerpen (sądu gospodarczego w Antwerpii) celem zasądzenia od NMB odszkodowań przewidzianych w ustawie w sprawie umów przedstawicielstwa handlowego, a mianowicie odszkodowania związanego z wypowiedzeniem, świadczenia wyrównawczego oraz odszkodowania uzupełniającego w związku ze zwolnieniem personelu, łącznie na kwotę 849 557,05 EUR.
22 Ze swej strony NMB zażądało przed wskazanym sądem zasądzenia od Unamaru kwoty 327 207,87 EUR tytułem zaległej opłaty za transport.
23 W ramach postępowania wniesionego przez Unamar NMB podniosło zarzut niedopuszczalności w związku z brakiem właściwości sądu belgijskiego do rozpoznania zawisłej przed nim sprawy na podstawie zawartej w umowie przedstawicielstwa handlowego klauzuli zapisu na sąd polubowny. Wyrokiem z dnia 12 maja 2009 r. rechtbank van koophandel van Antwerpen połączył dwie sprawy wszczęte przez każdą ze stron i stwierdził, że zarzut braku właściwości podniesiony przez NMB jest bezzasadny. W zakresie dotyczącym prawa mającego zastosowanie do dwóch zawisłych przed nim sporów sąd ten orzekł w szczególności, że art. 27 ustawy w sprawie umów przedstawicielstwa handlowego jest jednostronną normą łącznikową i podlega bezzwłocznemu stosowaniu jako „przepis wymuszający swoje zastosowanie”, co powoduje, że wybór prawa innego państwa jest nieskuteczny.
24 W wyroku z dnia 23 grudnia 2010 r. hof van beroep te Antwerpen (sąd apelacyjny w Antwerpii) częściowo uwzględnił apelację wniesioną przez NMB na wyrok z dnia 12 maja 2009 r., nakazując Unamarowi zapłatę zaległych opłat za transport w wysokości 77 207,87 EUR wraz z ustawowymi odsetkami za zwłokę oraz z kosztami. Ponadto sąd ów stwierdził brak właściwości do orzekania w przedmiocie żądania zapłaty odszkodowań wniesionego przez Unamar w związku z zawartym w umowie przedstawicielstwa handlowego zapisem na sąd polubowny, uznając, że ów zapis go obowiązuje. Sąd ów stwierdził bowiem, że ustawa w sprawie umów przedstawicielstwa handlowego nie jest bezwzględnie obowiązująca ani nie należy do bezwzględnie obowiązujących w Belgii przepisów prawa międzynarodowego w rozumieniu art. 7 konwencji rzymskiej. Ponadto zdaniem tego sądu prawo bułgarskie wybrane przez strony zapewniało również Unamarowi, jako przedstawicielowi NMB ds. transportu morskiego, ochronę przewidzianą dyrektywą 86/653, nawet jeśli ochrona ta była jedynie minimalna. W tych okolicznościach zdaniem owego sądu zasada autonomii woli stron powinna mieć pierwszeństwo i w związku z tym zastosowanie powinno mieć prawo bułgarskie.
25 Unamar wniósł kasację od owego wyroku hof van beroep te Antwerpen. Z postanowienia odsyłającego wynika, że Hof van Cassatie jest zdania, iż z prac przygotowawczych nad ustawą w sprawie umów przedstawicielstwa handlowego wynika, że art. 18, 20 i 21 owej ustawy powinny być uważane za przepisy bezwzględnie obowiązujące ze względu na wiążący charakter dyrektywy 86/653, którą ustawa ta transponuje do wewnętrznego porządku krajowego. Z art. 27 owej ustawy wynika, że celem tego przepisu było udzielenie przedstawicielom handlowym z siedzibą w Belgii ochrony bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa belgijskiego bez względu na prawo mające zastosowanie do umowy.
26 W tych okolicznościach Hof van Cassatie postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„Czy – uwzględniając […] dokonaną na podstawie prawa belgijskiego kwalifikację spornych art. 18, 20 i 21 [ustawy w sprawie umów przedstawicielstwa handlowego] jako przepisów bezwzględnie obowiązujących w rozumieniu art. 7 ust. 2 konwencji rzymskiej […] – art. 3 i art. 7 ust. 2 konwencji rzymskiej, w danym przypadku w związku z dyrektywą 86/653 […], należy interpretować w ten sposób, że dopuszczają one zastosowanie do umowy bezwzględnie wiążących przepisów państwa sądu orzekającego, które zapewniają większy zakres ochrony niż przewidziana w owej dyrektywie [86/653] ochrona minimalna, również wówczas, gdy do umowy ma zastosowanie prawo innego państwa członkowskiego Unii, do którego również transponowana została ochrona minimalna wskazanej dyrektywy [86/653]?”.
W przedmiocie pytania prejudycjalnego
27 Na wstępie należy wskazać, po pierwsze, że Trybunał jest właściwy do rozstrzygania w przedmiocie wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczących konwencji rzymskiej na mocy jej pierwszego protokołu, który wszedł w życie w dniu 1 sierpnia 2004 r. Na podstawie art. 2 lit. a) owego protokołu Hof van Cassatie ma bowiem prawo zwrócić się do Trybunału z wnioskiem o rozpatrzenie w trybie prejudycjalnym pytania podniesionego w sprawie przed nim zawisłej i dotyczącego wykładni przepisów konwencji rzymskiej.
28 Po drugie, pomimo że kwestia właściwości do rozpoznania sprawy w postępowaniu głównym była przedmiotem sporu przed sądem pierwszej instancji i przed sądem apelacyjnym, sąd odwoławczy przedłożył Trybunałowi jedynie pytanie dotyczące prawa mającego zastosowanie do umowy, uznając tym samym swoją właściwość do rozstrzygnięcia sporu na podstawie art. II ust. 3 Konwencji o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych, sporządzonej w Nowym Jorku dnia 10 czerwca 1958 r. W tym względzie należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem tylko do sądu krajowego, przed którym zawisł spór i który jest zobowiązany do jego rozstrzygnięcia, należy ocena – w świetle szczególnych okoliczności sprawy – zarówno konieczności wydania orzeczenia w trybie prejudycjalnym dla potrzeb wydania wyroku, jak i zasadności zadawanych Trybunałowi pytań (wyrok z dnia 19 lipca 2012 r. w sprawie C‑470/11 Garkalns, pkt 17 i przytoczone tam orzecznictwo). W związku z tym Trybunał udzieli odpowiedzi na przedłożone pytanie, nie rozstrzygając kwestii właściwości sądu.
29 Poprzez swe pytanie sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy art. 3 i art. 7 ust. 2 konwencji rzymskiej powinny być interpretowane w ten sposób, że prawo państwa członkowskiego spełniające wymogi minimalnej ochrony przewidzianej przez dyrektywę 86/653, wybrane przez strony dla umowy przedstawicielstwa handlowego, może zostać wyłączone przez rozpatrujący sprawę sąd innego państwa członkowskiego na rzecz lex fori ze względu na bezwzględnie obowiązujący charakter przepisów regulujących sytuację przedstawicieli handlowych działających na własny rachunek w porządku prawnym tego drugiego państwa członkowskiego.
30 W tym względzie należy wskazać, że o ile pytanie przedstawione przez sąd odsyłający nie dotyczy umowy sprzedaży lub kupna towarów, lecz umowy przedstawicielstwa dotyczącej wykonywania usługi żeglugi morskiej, w związku z czym omawiana sytuacja nie podlega bezpośrednio dyrektywie 86/653, o tyle jednak dokonując transpozycji do prawa wewnętrznego przepisów owej dyrektywy, prawodawca belgijski zdecydował o potraktowaniu tych dwóch sytuacji w ten sam sposób (zob. analogicznie wyroki: z dnia 16 marca 2006 r. w sprawie C‑3/04 Poseidon Chartering, Zb.Orz. s. I‑2505, pkt 17; z dnia 28 października 2010 r. w sprawie C‑203/09 Volvo Car Germany, Zb.Orz. s. I‑10721, pkt 26). Ponadto, jak wskazano w pkt 24 niniejszego wyroku, ustawodawca bułgarski również postanowił zastosować reżim dyrektywy do przedstawiciela handlowego odpowiedzialnego za negocjacje i zawieranie transakcji handlowych, takiego, o jakim mowa w postępowaniu głównym.
31 Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, gdy przepisy prawa krajowego dotyczące sytuacji o charakterze wyłącznie wewnętrznym są tożsame z przepisami prawa Unii, w szczególności w celu uniknięcia dyskryminacji lub ewentualnego zakłócenia konkurencji, niewątpliwie istnieje określony interes w tym, by celem uniknięcia przyszłych rozbieżności w wykładni przepisy lub pojęcia przejęte z prawa Unii były interpretowane w sposób jednolity, bez względu na warunki, w jakich mają być stosowane (zob. podobnie wyrok z dnia 17 lipca 1997 r. w sprawie C‑28/95 Leur‑Bloem, Rec. s. I‑4161, pkt 32; a także ww. wyrok w sprawie Poseidon Chartering, pkt 16 i przytoczone tam orzecznictwo).
32 W tym kontekście powstaje pytanie, czy sąd krajowy może na podstawie art. 7 ust. 2 konwencji rzymskiej wyłączyć stosowanie prawa państwa członkowskiego wybranego przez strony dla umowy, w ramach którego dokonano transpozycji wiążących przepisów prawa Unii, na rzecz ustawy innego państwa członkowskiego, stanowiącej prawo siedziby sądu, kwalifikowanej w tym porządku prawnym jako bezwzględnie obowiązująca.
33 Zdaniem NMB prawo dotyczące umowy przedstawicielstwa handlowego nie może być uznane za „regulujące w sposób wiążący” spór w postępowaniu głównym w rozumieniu art. 7 ust. 2 konwencji rzymskiej z uwagi na to, że ów spór dotyczy dziedziny objętej zakresem zastosowania dyrektywy 86/653 i że prawo wybrane przez strony jest właśnie prawem innego państwa członkowskiego Unii, które również dokonało transpozycji owej dyrektywy do swego wewnętrznego porządku prawnego. W związku z tym zdaniem NMB zasady autonomii woli stron i pewności prawa sprzeciwiają się temu, by w okolicznościach tego rodzaju, jakie wystąpiły w postępowaniu głównym, stosowanie prawa bułgarskiego zostało wykluczone na rzecz prawa belgijskiego.
34 Rząd belgijski podniósł ze swej strony, że przepisy ustawy w sprawie umów przedstawicielstwa handlowego mają charakter bezwzględnie obowiązujący i mogą być zakwalifikowane jako przepisy wymuszające swoje zastosowanie. W tym względzie rząd ów wskazał, że ustawa ta, jakkolwiek ustanowiona jako środek transpozycji dyrektywy 86/653, nadała pojęciu przedstawiciela handlowego zakres szerszy niż ten zawarty w dyrektywie, ponieważ każdy przedstawiciel handlowy trudniący się „negocjowaniem i zawieraniem transakcji handlowych” jest objęty ową ustawą. Rząd belgijski podkreślił również w swych uwagach, że wskazana ustawa rozszerzyła możliwości wypłaty odszkodowania na rzecz przedstawiciela handlowego w przypadku rozwiązania umowy, co skutkuje tym, że spór w postępowaniu głównym powinien być rozpatrywany w świetle prawa belgijskiego.
35 Komisja Europejska podnosi zasadniczo, że jednostronne powołanie przez państwo członkowskie przepisów wymuszających swe zastosowanie jest w każdym razie sprzeczne z zasadami leżącymi u podstaw konwencji rzymskiej, w szczególności z podstawową zasadą pierwszeństwa prawa wybranego umownie przez strony, jeżeli jest to prawo państwa członkowskiego, które implementowało w swym wewnętrznym porządku prawnym wiążące przepisy prawa Unii, o których mowa. W konsekwencji państwa członkowskie nie mają prawa działać w sprzeczności z ową podstawową zasadą poprzez systematycznie kwalifikowanie swych przepisów krajowych jako bezwzględnie obowiązujących, chyba że przepisy te w sposób wyraźny dotyczą nadrzędnego interesu.
36 Trybunał orzekł już, że celem dyrektywy 86/653 jest harmonizacja ustawodawstw państw członkowskich w zakresie stosunków prawnych pomiędzy stronami umowy agencyjnej (wyroki: z dnia 30 kwietnia 1998 r. w sprawie C‑215/97 Bellone, Rec. s. I‑2191, pkt 10; z dnia 23 marca 2006 r. w sprawie C‑465/04 Honyvem Informazioni Commerciali, Zb.Orz. s. I‑2879, pkt 18; z dnia 26 marca 2009 r. w sprawie C‑348/07 Semen, Zb.Orz. s. I‑2341, pkt 14).
37 Z motywu drugiego owej dyrektywy wynika, że ustanowione w niej środki harmonizacji mają między innymi na celu zniesienie ograniczeń przy wykonywaniu zawodu przedstawiciela handlowego, ujednolicenie warunków konkurencji wewnątrz Unii oraz zwiększenie bezpieczeństwa transakcji gospodarczych (wyrok z dnia 9 listopada 2000 r. w sprawie C‑381/98 Ingmar GB, Rec. s. I‑9305, pkt 23).
38 Z utrwalonego orzecznictwa wynika również w szczególności, że przepisy krajowe uzależniające ważność umowy przedstawicielstwa od wpisu przedstawiciela handlowego do przewidzianego w tym celu rejestru mogą w sposób istotny naruszyć zawieranie i funkcjonowanie umów przedstawicielstwa między stronami w różnych państwach członkowskich i w tym zakresie są sprzeczne z celami dyrektywy 86/653 (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Bellone, pkt 17).
39 W tym względzie art. 17 i 18 wskazanej dyrektywy mają decydujące znaczenie, ponieważ definiują poziom ochrony uznany przez prawodawcę Unii za właściwy dla przedstawicieli handlowych w ramach tworzenia wspólnego rynku.
40 Zgodnie z orzecznictwem Trybunału reżim ustanowiony w tym celu przez dyrektywę 86/653 ma charakter wiążący. Artykuł 17 owej dyrektywy zobowiązuje bowiem państwa członkowskie do ustanowienia mechanizmu odszkodowawczego dla przedstawiciela handlowego po rozwiązaniu umowy. Nawet jeśli wskazany artykuł daje państwom członkowskim możliwość wyboru pomiędzy systemem świadczenia wyrównawczego a systemem odszkodowawczym, to art. 17 i 18 owej dyrektywy określają precyzyjne ramy, w których państwa członkowskie mogą wykonywać swe uprawnienia dyskrecjonalne w zakresie wyboru metod obliczania świadczenia wyrównawczego lub odszkodowania. Ponadto zgodnie z art. 19 wskazanej dyrektywy strony nie mogą odstępować od owych przepisów ze szkodą dla przedstawiciela handlowego przed wygaśnięciem umowy (ww. wyrok w sprawie Ingmar GB, pkt 21).
41 Co się tyczy kwestii, czy sąd krajowy może wykluczyć stosowanie prawa wybranego przez strony na rzecz swego prawa krajowego transponującego art. 17 i 18 dyrektywy 86/653, należy przywołać art. 7 konwencji rzymskiej.
42 Należy przypomnieć, że art. 7 konwencji rzymskiej, zatytułowany „Przepisy wymuszające swoje zastosowanie”, wskazuje w ust. 1 bezwzględnie obowiązujące przepisy prawa innego państwa, a w ust. 2 bezwzględnie obowiązujące przepisy prawa siedziby sądu.
43 W związku z tym art. 7 ust. 1 owej konwencji umożliwia państwu siedziby sądu zastosowanie bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa innego państwa, z którym stan faktyczny sprawy wykazuje ścisły związek, w miejsce prawa mającego zastosowanie do umowy. Przy podejmowaniu decyzji, czy przyznać skuteczność tym bezwzględnie obowiązującym przepisom prawa, należy brać pod uwagę charakter i przedmiot tych przepisów, a także skutki, które wystąpiłyby w przypadku ich zastosowania lub niezastosowania.
44 Artykuł 7 ust. 2 wskazanej konwencji umożliwia zastosowanie przepisów prawa siedziby sądu, które w sposób wiążący regulują daną sytuację, bez względu na to, jakiemu prawu podlega umowa.
45 Z powyższego wynika, że zgodnie z art. 7 ust. 1 konwencji rzymskiej zastosowanie przez sąd krajowy bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa innego państwa może mieć miejsce jedynie po spełnieniu wyraźnie określonych warunków, podczas gdy brzmienie art. 7 ust. 2 owej konwencji nie przewiduje w sposób wyraźny szczególnego warunku dla zastosowania bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa siedziby sądu.
46 Należy jednakże wskazać, że możliwość powołania się na przepisy wymuszające swoje zastosowanie na podstawie art. 7 ust. 2 konwencji rzymskiej nie narusza obowiązku państwa członkowskiego do zapewnienia zgodności tych przepisów z prawem Unii. Zgodnie bowiem z orzecznictwem Trybunału przynależność przepisów krajowych do kategorii prawa bezwzględnie obowiązującego nie oznacza zwolnienia ich z obowiązku zgodności z postanowieniami traktatu. W przeciwnym razie zostałoby naruszone pierwszeństwo prawa Unii i jego jednolite zastosowanie. Okoliczności leżące u podstaw takiego ustawodawstwa krajowego prawo Unii może uwzględniać tylko w drodze wyjątku od swobód, które są w sposób wyraźny określone w traktacie, w danym przypadku na podstawie nadrzędnych względów interesu ogólnego (wyrok z dnia 23 listopada 1999 r. w sprawach połączonych C‑369/96 i C‑376/96 Arblade i in., Rec. s. I‑8453, pkt 31).
47 W związku z tym należy przypomnieć, że kwalifikacja przez państwo członkowskie przepisów krajowych jako ustawodawstwa dotyczącego porządku i bezpieczeństwa dotyczy przepisów, których przestrzeganie uznano za konieczne dla zapewnienia ustroju politycznego, społecznego i ekonomicznego danego państwa członkowskiego, do tego stopnia, że ich przestrzeganie obejmuje każdą osobę, która znajduje się na terytorium tego państwa członkowskiego, i każdy stosunek prawny tam istniejący (ww. wyrok w sprawach połączonych Arblade i in., pkt 29; a także wyrok z dnia 19 czerwca 2008 r. w sprawie C‑319/06 Komisja przeciwko Luksemburgowi, Zb.Orz. s. I‑4323, pkt 29).
48 Wykładnia ta jest również zgodna z brzmieniem art. 9 ust. 1 rozporządzenia nr 593/2008, które jednak nie podlega zastosowaniu ratione temporis do postępowania głównego. Zgodnie z tym artykułem przepisy wymuszające swoje zastosowanie to przepisy, których przestrzeganie uważane jest przez państwo za tak istotny element ochrony jego interesów publicznych, takich jak organizacja polityczna, społeczna lub gospodarcza, że znajdują one zastosowanie do stanów faktycznych objętych ich zakresem bez względu na to, jakie prawo jest właściwe dla umowy zgodnie z niniejszym rozporządzeniem.
49 W związku z tym, aby doprowadzić do pełnej skuteczności zasady autonomii woli stron umowy, stanowiącej podstawę konwencji rzymskiej, przejętą w rozporządzeniu nr 593/2008, należy dbać o to, by szanowany był swobodny wybór stron w przedmiocie prawa mającego zastosowanie w ramach ich stosunku umownego zgodnie z art. 3 ust. 1 konwencji rzymskiej w ten sposób, że odstępstwo związane z istnieniem „przepisów wymuszających swoje zastosowanie” rozumianych przez pryzmat ustawodawstwa danego państwa członkowskiego, takie jak wskazano w art. 7 ust. 2 owej konwencji, powinno być interpretowane w sposób ścisły.
50 W związku z powyższym w ramach dokonywanej przez sąd krajowy oceny charakteru „przepisów wymuszających swoje zastosowanie” danego prawa krajowego, którym chce on zastąpić prawo w sposób wyraźny wybrane przez strony umowy, sąd ów powinien uwzględnić nie tylko dokładne brzmienie owych przepisów, lecz również ogólną systematykę i całość okoliczności, w jakich zostały one przyjęte, aby móc z nich wywieść, że mają charakter bezwzględnie obowiązujący, ponieważ ustawodawca krajowy ustanowił je w celu ochrony interesu ocenianego jako zasadniczy dla danego państwa członkowskiego. Jak podkreśliła Komisja, tego rodzaju przypadek mógłby mieć miejsce wtedy, gdy transpozycja w państwie siedziby sądu – wskutek rozszerzenia zakresu stosowania danej dyrektywy lub poprzez wybór szerszego użycia dopuszczonego w niej swobodnego uznania – nadaje szerszą ochronę przedstawicielom handlowym ze względu na szczególny interes, jaki państwo członkowskie przypisuje tej kategorii podmiotów.
51 Jednakże w ramach owej oceny i aby nie zniweczyć skutku harmonizacji zamierzonego w dyrektywie 86/653 ani jednolitego zastosowania konwencji rzymskiej na poziomie Unii, należy wziąć pod uwagę okoliczność, że w odróżnieniu od spornej umowy w sprawie leżącej u podstaw ww. wyroku Ingmar, w której prawo, które zostało wyłączone, było prawem państwa trzeciego, w ramach sprawy w postępowaniu głównym, prawo, które miałoby zostać wyłączone na rzecz prawa państwa siedziby sądu, byłoby prawem państwa członkowskiego, które zgodnie z wszystkimi uczestnikami postępowania i wedle stanowiska sądu odsyłającego dokonało prawidłowej transpozycji dyrektywy 86/653.
52 Mając na uwadze całość powyższych rozważań, na przedstawione pytanie należy udzielić odpowiedzi, iż art. 3 i art. 7 ust. 2 konwencji rzymskiej powinny być interpretowane w ten sposób, że prawo państwa członkowskiego Unii spełniające wymogi minimalnej ochrony przewidzianej przez dyrektywę 86/653, wybrane przez strony dla umowy przedstawicielstwa handlowego, może zostać wyłączone przez rozpatrujący sprawę sąd innego państwa członkowskiego na rzecz lex fori ze względu na bezwzględnie obowiązujący charakter przepisów regulujących sytuację przedstawicieli handlowych działających na własny rachunek w porządku prawnym tego drugiego państwa członkowskiego jedynie wtedy, gdy sąd, przed którym zawisła sprawa, ustali w sposób szczegółowy, że w ramach owej transpozycji ustawodawca państwa siedziby sądu uznał za sprawę zasadniczą w rozpatrywanym porządku prawnym, by przyznać przedstawicielowi handlowemu ochronę wykraczającą poza ochronę przewidzianą w dyrektywie, biorąc w tym względzie pod uwagę charakter i cel tego rodzaju bezwzględnie obowiązujących przepisów.
W przedmiocie kosztów
53 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (trzecia izba) orzeka, co następuje:
Artykuł 3 i art. 7 ust. 2 Konwencji o prawie właściwym dla zobowiązań umownych, otwartej do podpisu w Rzymie dnia 19 czerwca 1980 r., należy interpretować w ten sposób, że prawo państwa członkowskiego Unii Europejskiej spełniające wymogi minimalnej ochrony przewidzianej przez dyrektywę Rady 86/653/EWG z dnia 18 grudnia 1986 r. w sprawie koordynacji ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do przedstawicieli handlowych, wybrane przez strony dla umowy przedstawicielstwa handlowego, może zostać wyłączone przez rozpatrujący sprawę sąd innego państwa członkowskiego na rzecz lex fori ze względu na bezwzględnie obowiązujący charakter przepisów regulujących sytuację przedstawicieli handlowych działających na własny rachunek w porządku prawnym tego drugiego państwa członkowskiego jedynie wtedy, gdy sąd, przed którym zawisła sprawa, ustali w sposób szczegółowy, że w ramach owej transpozycji ustawodawca państwa siedziby sądu uznał za sprawę zasadniczą w rozpatrywanym porządku prawnym, by przyznać przedstawicielowi handlowemu ochronę wykraczającą poza ochronę przewidzianą w dyrektywie, biorąc w tym względzie pod uwagę charakter i cel tego rodzaju bezwzględnie obowiązujących przepisów.
Podpisy