Sprawa T‑113/17
(publikacja fragmentów)
Crédit agricole SA
i
Crédit agricole Corporate and Investment Bank
przeciwko
Komisji Europejskiej
Wyrok Sądu (dziesiąta izba w składzie powiększonym) z dnia 20 grudnia 2023 r.
Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Sektor instrumentów pochodnych stopy procentowej nominowanych w euro – Decyzja stwierdzająca naruszenie art. 101 TFUE i art. 53 porozumienia EOG – Manipulowanie międzybankowymi stopami referencyjnymi Euribor – Wymiana poufnych informacji – Ograniczenie konkurencji ze względu na cel – Jednolite i ciągłe naruszenie – Postępowanie „hybrydowe” rozłożone w czasie – Domniemanie niewinności – Bezstronność – Grzywny – Kwota podstawowa – Wartość sprzedaży – Artykuł 23 ust. 2 i 3 rozporządzenia (WE) nr 1/2003 – Obowiązek uzasadnienia – Decyzja zmieniająca uzupełniająca uzasadnienie – Równość traktowania – Nieograniczone prawo orzekania
1. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Brak stosowania art. 6 europejskiej konwencji praw człowieka – Stosowanie zasad ogólnych prawa Unii – Zasada dobrej administracji – Zasada kontradyktoryjności – Zasada domniemania niewinności – Naruszenie – Brak
(art. 101 ust. 1 TFUE; Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 41, 48)
(zob. pkt 42–51, 65–71).
2. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Poszanowanie prawa do obrony – Wysłuchanie przedsiębiorstw – Odmowa udzielenia przez Komisję odpowiedzi na pytania zadane przez zainteresowane przedsiębiorstwa podczas wysłuchania – Dopuszczalność
(Rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 27; rozporządzenie Komisji nr 773/2004, art. 14)
(zob. pkt 54–60)
3. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Postępowanie ugodowe – Postępowanie nieobejmujące wszystkich uczestników kartelu – Wydanie decyzji w sprawie ugody i decyzji w postępowaniu zwyczajnym rozłożone w czasie – Dopuszczalność – Przesłanki – Przestrzeganie obowiązku bezstronności i domniemania niewinności – Poszanowanie prawa do obrony – Zakres
(art. 101 TFUE; Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 41, 48; rozporządzenie Komisji nr 773/2004, art. 10a)
(zob. pkt 75–107, 137–139)
4. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Decyzja Komisji stwierdzająca naruszenie – Obowiązek zbadania przez Komisję w sposób staranny i bezstronny wszystkich istotnych okoliczności danego przypadku – Publiczne deklaracje członka Komisji odpowiedzialnego za konkurencję czynione w toku postępowania administracyjnego – Deklaracje mogące ewentualnie świadczyć o braku subiektywnej bezstronności – Brak wpływu na dokonanie przez Komisję bezstronnej oceny sprawy
(art. 101 ust. 1 TFUE)
(zob. pkt 111–121)
5. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Poszanowanie prawa do obrony – Dostęp do akt – Przedmiot – Przekazanie odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów – Warunki – Konieczność dokonania rozróżnienia między dokumentami obciążającymi a odciążającymi
(art. 101 ust. 1 TFUE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 27 ust. 2)
(zob. pkt 146–170)
6. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Poszanowanie prawa do obrony – Dostęp do akt – Obowiązek udostępnienia całości akt sprawy – Granice – Akta sprawy zawierające poufne informacje pochodzące od innych stron postępowania – Pogodzenie prawa do obrony z ochroną poufności – Dostęp do informacji poufnych zgodnie z procedurą biura danych – Dopuszczalność
(art. 101, 399 TFUE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 27 ust. 2; rozporządzenie Komisji nr 773/2004, art. 15)
(zob. pkt 171–183)
7. Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Porozumienia między przedsiębiorstwami i uzgodnione praktyki – Pojęcie – Uczestniczenie w spotkaniach mających cel antykonkurencyjny – Włączenie – Warunek – Brak zdystansowania się od podjętych decyzji – Spełniona przesłanka
(art. 101 ust. 1 TFUE)
(zob. pkt 213–228)
8. Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Uzgodniona praktyka – Pojęcie – Koordynacja i współpraca niezgodna z obowiązkiem określenia przez każde przedsiębiorstwo w sposób autonomiczny jego zachowania na rynku – Wymiana informacji między konkurentami – Wymiana informacji poufnych między traderami z instytucji finansowych – Wymiana informacji dotyczących prób manipulowania międzybankowymi stopami referencyjnymi Euribor – Wymiana informacji na temat pozycji tradingowych i strategii cenowych w sektorze produktów indeksowanych według Euribor lub według EONIA – Brak ustalonych, istotnych, swoistych dla danego porozumienia i wystarczająco poważnych skutków prokonkurencyjnych – Wymiana informacji, której stopień szkodliwości pozwala uznać ją za ograniczenie ze względu na cel
(art. 101 ust. 1 TFUE)
(zob. pkt 238–254, 260–335)
9. Konkurencja – Reguły Unii – Naruszenia – Przypisanie – Możliwość przypisania przedsiębiorstwu zachowania jego pracowników – Warunki – Pracownicy wykonujący swoje zadania na rzecz i pod kierownictwem przedsiębiorstwa
(art. 101 ust. 1 TFUE)
(zob. pkt 338–350)
10. Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Zakaz – Naruszenia – Porozumienia i uzgodnione praktyki stanowiące jednolite naruszenie – Przypisanie przedsiębiorstwu odpowiedzialności za całość naruszenia – Warunki – Mające znamiona naruszenia praktyki i działania wpisujące się w całościowy plan – Ocena – Kryteria – Przyczynienie się do osiągnięcia jednolitego celu naruszenia – Znajomość lub możność przewidzenia całościowego planu kartelu i jego głównych elementów
(art. 101 ust. 1 TFUE)
(zob. pkt 353–364, 375–432)
11. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Decyzja Komisji stwierdzająca naruszenie – Ciężar udowodnienia naruszenia i czasu jego trwania spoczywający na Komisji – Zakres ciężaru dowodu – Naruszenie ciągłe
(Artykuł 101 TFUE)
(zob. pkt 438–449)
12. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Określenie – Kontrola sądowa – Nieograniczone prawo orzekania sądu Unii – Zakres – Określenie kwoty nałożonej grzywny – Kryteria oceny
(art. 101 ust. 1, art. 261 TFUE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 3, art. 31)
(zob. pkt 459, 460, 656–683)
13. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Określenie – Ustalenie kwoty podstawowej – Ustalenie wartości sprzedaży – Stosowanie metodologii przewidzianej w wytycznych – Wartość zastępcza ustalona na podstawie wpływów gotówkowych, zaktualizowanych poprzez zastosowanie współczynnika obniżającego – Niewystarczający charakter uzasadnienia dotyczącego ustalenia współczynnika obniżającego
(art. 101 ust. 1 TFUE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2; komunikat Komisji 2006/C 210/02, pkt 13, 37)
(zob. pkt 474–488, 496–512)
14. Akty instytucji – Uzasadnienie – Obowiązek – Zakres – Decyzja w przedmiocie zastosowania reguł konkurencji – Konwalidacja braku uzasadnienia w trakcie postępowania spornego poprzez wydanie decyzji zmieniającej – Niedopuszczalność
(art. 101 ust. 1, art. 296 akapit drugi TFUE)
(zob. pkt 519–526)
15. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Określenie – Ustalenie kwoty podstawowej – Ustalenie wartości sprzedaży – Stosowanie metodologii przewidzianej w wytycznych – Wartość zastępcza ustalona na podstawie wpływów gotówkowych, zaktualizowanych poprzez zastosowanie współczynnika obniżającego – Obliczenie wpływów gotówkowych przedsiębiorstw uczestniczących w tym samym naruszeniu według niejednorodnych metod – Nieistotny wpływ na przyjęte wartości – Naruszenie zasady równego traktowania – Brak
(art. 101 ust. 1 TFUE)
(zob. pkt 532–556, 571–587)
16. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Żądanie informacji – Obowiązek zweryfikowania przez Komisję wszystkich przekazanych informacji – Brak – Wystarczające poszlaki, aby wątpić w prawidłowość udzielonych informacji – Obowiązek podjęcia przez Komisję dodatkowych środków dochodzenia
(art. 101 TFUE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 18)
(zob. pkt 559–569)
17. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Określenie – Ustalenie kwoty podstawowej – Waga naruszenia – Opłata wejściowa – Czynniki, jakie należy uwzględnić
(rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2, 3; komunikat Komisji 2006/C 210/02, pkt 25)
(zob. pkt 617–624)
18. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Określenie – Dostosowanie kwoty podstawowej – Okoliczności łagodzące – Mniejsza intensywność uczestnictwa w naruszeniu w porównaniu do głównych uczestników – Obniżenie kwoty podstawowej o10 procent – Naruszenie zasad proporcjonalności, równego traktowania lub indywidualizacji kar – Brak
(rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2, 3; komunikat Komisji 2006/C 210/02, pkt 29)
(zob. pkt 628–652)
Streszczenie
W 2011 r. grupa bankowa Barclays zwróciła się do Komisji Europejskiej z wnioskiem o złagodzenie kary, informując ją o istnieniu kartelu w sektorze produktów pochodnych, których stopy procentowe są denominowane w euro (Euro Interest Rate Derivatives, zwanych dalej „EIRD”).
Owe EIRD są indeksowane według Euribor (Euro Interbank Offered Rate), zbioru referencyjnych stóp procentowych mających odzwierciedlać koszt kredytów międzybankowych denominowanych w euro lub EONIA (Euro OverNight Index Average), które pełniły funkcję równoważną Euribor, ale w odniesieniu do stóp dziennych. Stopa Euribor opiera się na indywidualnych notowaniach zgłoszonych przez banki należące do panelu składającego się z 47 instytucji finansowych (zwanego dalej „panelem Euribor”).
W następstwie wszczęcia przez Komisję postępowania w sprawie naruszenia instytucje finansowe Barclays, Deutsche Bank, Royal Bank of Scotland i Société générale postanowiły uczestniczyć w postępowaniu ugodowym na podstawie art. 10a rozporządzenia (WE) nr 773/2004(1). W wyniku tego postępowania Komisja wydała w dniu 4 grudnia 2013 r. decyzję(2) stwierdzającą, że instytucje te uczestniczyły w jednolitym i ciągłym naruszeniu, którego celem była zmiana normalnego procesu ustalania cen na rynku EIRD.
Ponieważ instytucje finansowe Crédit agricole SA i Crédit agricole Corporate and Investment Bank (zwane dalej łącznie „Crédit agricole”), JP Morgan i HSBC nie przedstawiły propozycji ugodowej, Komisja kontynuowała wobec nich dochodzenie.
Decyzją z dnia 7 grudnia 2016 r.(3). Komisja stwierdziła, że Crédit agricole naruszyło art. 101 TFUE i art. 53 porozumienia EOG, uczestnicząc w okresie od dnia 16 października 2006 r. do dnia 19 marca 2007 r. w jednolitym i ciągłym naruszeniu mającym na celu zmianę normalnego procesu ustalania cen na rynku EIRD, i nałożyła na nie grzywnę w wysokości 114 654 000 EUR.
Zdaniem Komisji mające znamiona naruszenia zachowania Crédit agricole polegały na wymianie informacji między jego traderami a traderem z innej instytucji finansowej należącej do panelu Euribor, która to wymiana dotyczyła w istocie manipulowania ofertami przedstawianymi przez ich banki temu panelowi do celów obliczenia Euribor, pozycji tradingowych w odniesieniu do EIRD oraz ich zamiarów i strategii w zakresie ustalania cen EIRD.
Crédit agricole wnosi do Sądu, po pierwsze, o stwierdzenie częściowej nieważności tej decyzji, a po drugie, tytułem żądania ewentualnego, o uchylenie nałożonej grzywny lub obniżenie jej kwoty.
Po wniesieniu skargi Komisja wydała decyzję zmieniającą(4) w celu uzupełnienia uzasadnienia zaskarżonej decyzji w świetle wyroku HSBC Holdings i in./Komisja, wydanego przez Sąd w powiązanej sprawie(5).
W swoim wyroku dziesiąta izba Sądu w składzie powiększonym doprecyzowała kryteria umożliwiające stwierdzenie udziału przedsiębiorstwa w praktykach antykonkurencyjnych, w szczególności w drodze wymiany informacji, w sektorze produktów finansowych. Sąd stwierdził jednak nieważność zaskarżonej decyzji w zakresie, w jakim nakłada ona grzywnę na Crédit agricole. Następnie wykonał przysługujące mu nieograniczone prawo orzekania i nałożył na Crédit Agricole grzywnę w wysokości 110 000 000 EUR.
Ocena Sądu
W związku z tym, że Crédit agricole podniosło w szczególności naruszenie swojego prawa do obrony i zasady kontradyktoryjności ze względu na nieuzyskanie podczas wysłuchania przed urzędnikiem przeprowadzającym spotkanie wyjaśniające odpowiedzi na niektóre z pytań dotyczących sposobów obliczania planowanej sankcji, Sąd wskazał, że chociaż urzędnik przeprowadzający spotkanie wyjaśniające może ewentualnie zezwolić stronom na zadawanie pytań podczas wysłuchania, to głównym celem tego wysłuchania jest umożliwienie, w szczególności adresatom pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, przedstawienia ich stanowiska na temat wstępnych ustaleń Komisji. Ponadto Komisja nie jest zobowiązana do przedstawienia na etapie postępowania administracyjnego wyjaśnień dotyczących sposobu, w jaki zamierza zastosować kryteria odnoszące się do wagi i czasu trwania naruszenia w celu ustalenia kwoty grzywien.
Podobnie Komisja nie naruszyła prawa Crédit agricole do obrony, organizując jego dostęp do niektórych dokumentów zawartych w aktach sprawy pochodzących od innych stron za pośrednictwem biura danych. Zważywszy bowiem, że przedmiotowe dane nie utraciły poufnego charakteru pomimo swojej dawności, procedura biura danych stanowiła odpowiednie narzędzie służące pogodzeniu prawa Crédit agricole do obrony z interesami poufności, na które mogły powoływać się inne banki, będące źródłem tych danych. Ponadto Crédit agricole nie wykazało, że mogłoby lepiej zorganizować swoją obronę, uzyskując pełny dostęp do tych danych bezpośrednio, nie zaś za pośrednictwem swoich doradców zewnętrznych.
Sąd potwierdził następnie istnienie stanowiącego naruszenie zachowania, które można przypisać Crédit agricole.
Co się tyczy uczestnictwa Crédit agricole w manipulowaniu stopą Euribor, Sąd podkreślił, że wymiana informacji między traderami stwierdzona w odniesieniu do Crédit agricole w zaskarżonej decyzji wyraźnie świadczy zaś o informowaniu się o preferencjach co do stóp procentowych, powiązanych pozycjach tradingowych oraz o propozycji lub o zamiarze wpływania przez traderów z Crédit agricole na oferty ich banku składane panelowi Euribor.
Ponadto argumenty podniesione przez Crédit agricole w celu wykazania nieznacznej roli, jaką przedsiębiorstwo to odegrało w przedmiotowych manipulacjach, są bezskuteczne, ponieważ elementy te, dotyczące liczby i natężenia zachowań antykonkurencyjnych, nie są istotne dla ustalenia istnienia naruszenia po stronie przedsiębiorstwa, lecz wyłącznie dla oceny wagi naruszenia lub okoliczności łagodzących oraz, w razie potrzeby, dla określenia grzywny.
Jeśli chodzi o przyjętą przez Komisję kwalifikację naruszenia jako jednolitego, Sąd przypomniał, że dla stwierdzenia uczestnictwa przedsiębiorstwa w takim naruszeniu decydujące są trzy elementy:
i) poszczególne przedmiotowe zachowania muszą wpisywać się w „całościowy plan” mający jednolity cel;
ii) przedsiębiorstwo musiało wiedzieć o noszących znamiona naruszenia zachowaniach planowanych lub wprowadzanych w życie przez inne przedsiębiorstwa w dążeniu do tych samych celów lub móc rozsądnie je przewidzieć oraz być gotowe zaakceptować związane z nimi ryzyko; oraz
iii) przedsiębiorstwo musiało mieć zamiar przyczynić się swoim zachowaniem do osiągnięcia wspólnych celów realizowanych przez wszystkich uczestników.
Co się tyczy pierwszego elementu, Sąd stwierdził, że cała przedmiotowa wymiana informacji wpisuje się w jednolity przyjęty przez Komisję cel polegający na wywieraniu wpływu na przepływy pieniężne należne z tytułu EIRD ze szkodą dla uczestników rynku nieuczestniczących w tej wymianie.
W odniesieniu do drugiego elementu Sąd wskazał, że Komisja dysponowała bezpośrednimi dowodami wykazującymi, że Crédit agricole wiedziało, iż wraz z innymi bankami uczestniczyło w uzgodnionych działaniach mających na celu manipulowanie stopą Euribor w celu zmiany przepływów pieniężnych należnych z tytułu EIRD. Z informacji przedstawionych w zaskarżonej decyzji wynika bowiem, że jego traderzy wiedzieli lub mogli racjonalnie przewidzieć, iż ich wymiana informacji mająca na celu manipulowanie stopą Euribor wpisywała się w „całościowy plan” wykraczający poza ramy dwustronnej wymiany.
Nie dotyczy to natomiast wymiany informacji na temat zamiarów i strategii w dziedzinie ustalania cen, w przypadku której to wymiany dowody przedstawione w zaskarżonej decyzji nie pozwalają wykazać, że Crédit agricole wiedziało lub powinno było wiedzieć, iż wykraczała ona poza ramy dwustronne i wpisywała się w całościowy plan obejmujący również inne banki. Jeśli chodzi o tę wymianę informacji, nie można przypisać Crédit agricole uczestnictwa w jednolitym naruszeniu.
Co się tyczy trzeciego elementu, z wymiany informacji uwzględnionej przez Komisję przeciwko Crédit agricole wynika, że uczestniczący w niej traderzy zamierzali stosować praktyki antykonkurencyjne.
Zgodziwszy się zatem w części ze stwierdzeniem udziału Crédit agricole w rozpatrywanym jednolitym i ciągłym naruszeniu, Sąd oddalił żądanie stwierdzenia nieważności w zakresie, w jakim dotyczyło ono stwierdzenia naruszenia, ponieważ stwierdzenie naruszenia jest uzasadnione w sposób wystarczający pod względem prawnym przez stwierdzenia, które nie są obarczone błędem. Sąd uwzględnił natomiast żądanie stwierdzenia nieważności zaskarżonej decyzji w zakresie, w jakim nakłada ona na Crédit agricole grzywnę w wysokości 114 654 000 EUR.
W tym względzie Sąd zauważył, po pierwsze, że sankcja ta nie odzwierciedla udziału Crédit agricole w jednolitym i ciągłym naruszeniu, ponieważ Komisja niesłusznie przypisała mu zachowania innych banków dotyczące wymiany informacji na temat zamiarów i strategii w zakresie ustalania cen, niemające na celu manipulowania stopami.
Po drugie, Sąd stwierdził, że ustalenie kwoty grzywny nałożonej na Crédit agricole jest obarczone niewystarczającym uzasadnieniem.
O ile bowiem Komisja nie popełniła błędu w ocenie, opierając się przy ustalaniu kwoty grzywny nałożonej na Crédit agricole na zaktualizowanych wpływach gotówkowych jako wartości zastępczej dla wartości sprzedaży, o tyle nie wyjaśniła ona w wystarczający sposób powodów, dla których współczynnik obniżający zastosowany do tych wpływów został ustalony na 98,849 %. Ponadto, ponieważ Komisja nie wykazała, że nie miała praktycznej możliwości uzasadnienia zaskarżonej decyzji w tym zakresie w sposób wystarczający pod względem prawnym, uzupełnienie uzasadnienia zawarte w tym względzie w decyzji zmieniającej, bez zmiany przez tę ostatnią sentencji zaskarżonej decyzji, również nie może zostać zaakceptowane.
Zdaniem Sądu Komisja naruszyła ponadto ciążący na niej obowiązek starannego badania, ponieważ pomimo poszlak wystarczających do powzięcia wątpliwości co do jednolitości metodyk stosowanych przez odnośne banki w celu obliczenia ich wpływów gotówkowych, nie podjęła ona dodatkowych środków dochodzeniowych. Jednakże takie naruszenie zasady dobrej administracji mogłoby prowadzić do stwierdzenia nieważności zaskarżonej decyzji jedynie pod warunkiem wykazania przez Crédit Agricole, iż przedmiotowe rozbieżności metodyczne doprowadziły do tego, że kwoty podstawowe nałożonych grzywien zostały obliczone z naruszeniem zasady równego traktowania. Ze względu zaś na nieznaczny wpływ tych rozbieżności na poziom wpływów gotówkowych nie mogą one prowadzić do naruszenia zasady równego traktowania w niniejszej sprawie.
Wreszcie w ramach przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania Sąd zbadał żądania Crédit agricole dotyczące obniżenia kwoty nałożonej nań grzywny.
Podkreślając, że ustalenie grzywny w ramach przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania nie jest ścisłym działaniem arytmetycznym, Sąd zastosował, wzorem podejścia przyjętego przez Komisję, wartość zmniejszonych wpływów gotówkowych jako daną początkową w celu ustalenia kwoty podstawowej grzywny, ponieważ wartość ta odzwierciedla gospodarcze znaczenie naruszenia i stopień zaangażowania przedsiębiorstwa w naruszenie.
Co się tyczy określenia współczynnika obniżającego, którego zastosowanie jest konieczne w celu uniknięcia nałożenia zbyt odstraszającej grzywny, Sąd zauważył, że strony są zgodne co do tego, iż współczynnik ten wynosi co najmniej 98,849 %.
Jeśli chodzi o wagę naruszenia, Sąd wskazał, że ponieważ rozpatrywane zachowania dotyczyły czynników istotnych dla ustalenia cen EIRD, zaliczają się one ze względu na swój charakter do najpoważniejszych ograniczeń konkurencji. Ponadto przedmiotowe praktyki są szczególnie poważne i szkodliwe, ponieważ mogą nie tylko zakłócać konkurencję na rynku produktów EIRD, ale również, szerzej, podważyć zaufanie do systemu bankowego i rynków finansowych jako całości, a także ich wiarygodność.
W odniesieniu do okoliczności łagodzących Sąd stwierdził, że Crédit agricole niewątpliwie odegrało mniejszą rolę w naruszeniu niż główni uczestnicy. Jednakże jego udział w zachowaniach stanowiących naruszenie był umyślny. Ponadto rozpatrywane zachowania mają większą wagę. W konsekwencji wpływ uwzględnionych okoliczności łagodzących może być jedynie marginalny.
Ostatecznie Sąd uznał, że dokona słusznej oceny okoliczności niniejszego przypadku, ustalając kwotę grzywny na 110 000 000 EUR.
W świetle powyższego Sąd stwierdził nieważność zaskarżonej decyzji w zakresie, w jakim nakłada ona grzywnę na Crédit agricole, ustalił kwotę grzywny na 110 000 000 EUR i oddalił skargę w pozostałym zakresie.