WYROK TRYBUNAŁU (pierwsza izba)
z dnia 18 grudnia 2014 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Zabezpieczenie społeczne pracowników migrujących – Artykuł 45 TFUE – Artykuł 3 ust. 1 rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 – Świadczenia emerytalne – Zasada niedyskryminacji – Pracownik zatrudniony w państwie członkowskim w ramach systemu stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy – Uwzględnienie w celu przyznania prawa do emerytury w innym państwie członkowskim
W sprawie C‑523/13
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Bundessozialgericht (Niemcy) postanowieniem z dnia 13 czerwca 2013 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 3 października 2013 r., w postępowaniu:
Walter Larcher
przeciwko
Deutsche Rentenversicherung Bayern Süd,
TRYBUNAŁ (pierwsza izba),
w składzie: A. Tizzano, prezes izby, A. Borg Barthet, E. Levits, M. Berger i F. Biltgen (sprawozdawca), sędziowie,
rzecznik generalny: P. Mengozzi,
sekretarz: A. Calot Escobar,
uwzględniając pisemny etap postępowania,
rozważywszy uwagi przedstawione:
– w imieniu W. Larchera przez R. Buschmanna,
– w imieniu rządu niemieckiego przez T. Henzego oraz J. Möllera, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Europejskiej przez D. Martina oraz M. Kellerbauera, działających w charakterze pełnomocników,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 8 października 2014 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 45 TFUE oraz art. 3 ust. 1 rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie, w wersji zmienionej i uaktualnionej rozporządzeniem Rady (EWG) nr 118/97 z dnia 2 grudnia 1996 r. (Dz.U. 1997, L 28, s. 1 – wyd. spec. w jęz. polskim, rozdz. 5, t. 3, s. 3), zmienionego rozporządzeniem (WE) nr 1992/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. (Dz.U. L 392, s. 1, zwanego dalej „rozporządzeniem nr 1408/71”).
2 Wniosek ten został przedstawiony w ramach sporu między W. Larcherem a Deutsche Rentenversicherung Bayern Süd (niemieckim ubezpieczeniem emerytalno-rentowym, oddział Bawaria Południowa) dotyczącego przyznania emerytury po okresie zatrudnienia w ramach systemu stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy („Altersrente nach Altersteilzeitarbeit”).
Ramy prawne
Prawo Unii
3 Artykuł 2 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71 przewiduje:
„Niniejsze rozporządzenie stosuje się do pracowników najemnych lub do osób prowadzących działalność na własny rachunek, lub do studentów, którzy podlegają lub podlegali ustawodawstwu jednego lub kilku państw członkowskich i są obywatelami jednego z państw członkowskich lub są bezpaństwowcami lub uchodźcami, zamieszkałymi na terytorium jednego z państw członkowskich, jak i do członków ich rodzin i do osób pozostałych przy życiu”.
4 W myśl art. 3 ust. 1 tego rozporządzenia:
„Osoby […], do których stosują się przepisy niniejszego rozporządzenia, podlegają obowiązkom i korzystają z praw wynikających z ustawodawstwa każdego państwa członkowskiego na tych samych warunkach, co obywatele tego państwa, z zastrzeżeniem przepisów szczególnych zawartych w niniejszym rozporządzeniu”.
5 Zgodnie z art. 4 ust. 1 tego rozporządzenia stosuje się je do wszystkich ustawodawstw odnoszących się do zabezpieczenia społecznego, które dotyczą w szczególności emerytur i zasiłków dla bezrobotnych.
6 Artykuł 45 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71 przewiduje:
„Jeżeli ustawodawstwo państwa członkowskiego uzależnia nabycie, zachowanie lub odzyskanie prawa do świadczeń, na podstawie systemu niebędącego systemem specjalnym w rozumieniu ust. 2 lub 3, od ukończenia okresów ubezpieczenia lub zamieszkania, właściwa instytucja tego państwa członkowskiego uwzględnia, w razie potrzeby, okresy ubezpieczenia lub zamieszkania ukończone zgodnie z ustawodawstwem innego państwa członkowskiego, w ramach systemu powszechnego lub specjalnego, obejmującego pracowników najemnych lub osoby prowadzące działalność na własny rachunek. W tym celu uwzględnia się te okresy, jak i okresy ukończone zgodnie z ustawodawstwem stosowanym przez tę instytucję”.
Ustawodawstwa krajowe
Prawo niemieckie
7 Przepisy prawa niemieckiego właściwe dla okoliczności rozpatrywanych w postępowaniu głównym znajdują się, po pierwsze, w Sozialgesetzbuch (kodeksie ubezpieczeń społecznych), zmienionym ustawą z dnia 21 lipca 2004 r. (BGBl. 2004 I, s. 1791, zwanym dalej „SGB”) oraz, po drugie, w Altersteilzeitgesetz (ustawie o zatrudnieniu w niepełnym wymiarze czasu pracy w okresie poprzedzającym przejście na emeryturę) w wersji wynikającej z ustawy z dnia 23 kwietnia 2004 r. (BGBl. 2004 I, s. 602, zwanej dalej „AltTZG”).
8 Stosownie do treści § 237 ust. 1 SGB:
„Ubezpieczeni nabywają prawo do emerytury, jeżeli:
1) urodzili się przed dniem 1 stycznia 1952 r.;
2) ukończyli wiek 60 lat;
3) albo
a) w chwili przejścia na emeryturę są bezrobotni oraz po ukończeniu wieku 58 lat i 6 miesięcy byli bezrobotni przez całkowity okres 52 tygodni albo pobierają zasiłek dla byłych pracowników sektora górnictwa
albo
b) przez minimum 24 miesiące kalendarzowe pracowali w niepełnym wymiarze czasu pracy [w ramach] systemu stopniowego przechodzenia na emeryturę w rozumieniu § 2 i § 3 ust. 1 pkt 1 AltTZG;
4) w okresie 10 ostatnich lat poprzedzających przejście na emeryturę przez 8 lat opłacali składki z tytułu zatrudnienia albo wykonywania działalności podlegających obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, przy czym ten 10‑letni okres ulega wydłużeniu o okresy podlegające zaliczeniu, okresy uwzględniane oraz okresy pobierania emerytury z ubezpieczenia indywidualnego, które nie są jednocześnie okresami składkowymi z tytułu zatrudnienia lub wykonywania działalności podlegających obowiązkowi ubezpieczenia społecznego; oraz
5) przestrzegali 15-letniego okresu karencji”.
9 Paragraf 2 ust. 1 oraz § 2 ust. 2 zdanie pierwsze AltTZG stanowią:
„1. Uprawnieni do świadczeń są pracownicy, którzy:
1) ukończyli wiek 55 lat;
2) po dniu 14 lutego 1996 r., na podstawie porozumienia ze swoim pracodawcą, obejmującego przynajmniej okres poprzedzający nabycie prawa do emerytury, skrócili swój czas pracy do połowy dotychczasowego tygodniowego wymiaru czasu pracy i są objęci obowiązkowym ubezpieczeniem na wypadek bezrobocia w rozumieniu księgi III SGB (system stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy); oraz
3) w okresie pięciu ostatnich lat poprzedzających rozpoczęcie zatrudnienia w ramach systemu stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy, przez przynajmniej 1080 dni kalendarzowych byli zatrudnieni i objęci obowiązkowym ubezpieczeniem na wypadek bezrobocia w rozumieniu księgi III SGB. […]
2. Jeżeli porozumienie w sprawie zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy przewiduje niejednolity tygodniowy wymiar czasu pracy albo niejednolity rozkład tygodniowego czasu pracy, warunek określony w § 1 pkt 2 uważa się za spełniony, jeżeli:
1) średni tygodniowy czas pracy w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym trzech lat, albo – w przypadku postanowień układu zbiorowego, wewnątrzzakładowego regulaminu pracy ustanowionego na mocy układu zbiorowego albo na mocy postanowień statutów wewnętrznych kościołów bądź publicznoprawnych związków wyznaniowych – w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym sześciu lat, nie przekracza dotychczasowego średniego tygodniowego czasu pracy, przy czym pracownik objęty jest obowiązkowym ubezpieczeniem na wypadek bezrobocia w rozumieniu księgi III SGB; oraz
2) przez cały okres zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy pracownik otrzymuje wynagrodzenie oraz dodatek wyrównawczy, o którym mowa w § 3 ust. 1 pkt 1 lit. a) [AltTZG]”.
10 Paragraf 3 ust. 1 AltTZG stanowi, co następuje:
„Dla uzyskania prawa do świadczeń określonych w § 4 wymagane jest, by:
1) pracodawca na podstawie układu zbiorowego […]:
a) w okresie zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy wypłacał dodatek wyrównawczy wynoszący przynajmniej 20% wynagrodzenia, przy czym wysokość nowego wynagrodzenia powinna wynosić przynajmniej 70% dotychczasowego wynagrodzenia za pracę w rozumieniu § 6 ust. 1 (minimalna kwota netto) pomniejszonego o ustawowe składki należne zwykle od pracownika; oraz
b) opłacał za pracownika składki na obowiązkowe ubezpieczenie emerytalne przynajmniej w wysokości odpowiadającej różnicy między 90% poprzedniego wynagrodzenia w rozumieniu § 6 ust. 1 [AltTZG] a wynagrodzeniem otrzymywanym z tytułu zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy, przy czym poprzednie wynagrodzenie uwzględnia się jedynie do wysokości podstawy wymiaru składki; oraz
2) pracodawca, po rozpoczęciu przez pracownika zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy:
a) zatrudnił na wolne lub zwolnione wskutek objęcia pracownika tym systemem stanowisko pracownika zarejestrowanego w urzędzie pracy jako bezrobotnego albo pracownika, który ukończył staż zawodowy i objęty jest obowiązkowym ubezpieczeniem na wypadek bezrobocia w rozumieniu księgi III SGB; w przypadku pracodawców zatrudniających co do zasady mniej niż 50 pracowników wprowadza się niewzruszalne domniemanie, że pracownik jest zatrudniany na stanowisku wolnym lub zwolnionym wskutek objęcia pracownika tym systemem; albo
b) jeżeli pracodawca zatrudnia co do zasady mniej niż 50 pracowników, zatrudnił stażystę objętego obowiązkowym ubezpieczeniem na wypadek bezrobocia w rozumieniu księgi III SGB,
[…]”.
11 W § 4 AltTZG przewidziano możliwość ubiegania się przez pracodawcę o dofinansowanie ze środków federalnego urzędu pracy na pokrycie kosztów, jakie poniósł w związku z przejściem pracownika na zatrudnienie w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy. Nabycie prawa do emerytury po uczestnictwie w powyższym systemie, stosownie do § 237 ust. 1 pkt 3 lit. b) SGB, nie jest jednak uzależnione od wypłacenia przez federalny urząd pracy tego dofinansowania pracodawcy ani udzielenia mu innej pomocy finansowej. Wypłata tego dofinansowania była uzależniona od zatrudnienia na zwolnionym stanowisku pracy pracownika zarejestrowanego w urzędzie pracy jako bezrobotnego albo pracownika, który ukończył staż zawodowy, oraz wypłacania przez pracodawcę dodatku wyrównawczego pracownikowi, który przeszedł na zatrudnienie w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy. Obowiązek wypłaty tego dodatku istniał niezależnie od tego, czy zwolnione wskutek przejścia pracownika na ten system stanowisko pracy rzeczywiście zostało obsadzone.
Prawo austriackie
12 Sąd odsyłający wskazuje, że przepisy prawa austriackiego regulujące, w okresie mającym znaczenie dla sprawy rozpatrywanej w postępowaniu głównym, zatrudnienie w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy znajdowały się w Arbeitslosenversicherungsgesetz 1977 (ustawie o ubezpieczeniu na wypadek bezrobocia z 1977 r.), zmienionej ustawą z dnia 30 grudnia 2003 r. (BGBl I, 128/2003, zwanej dalej „AlVG”). I tak, w myśl § 27 ust. 2 pkt 1 AlVG z zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy mogą korzystać pracownicy, którzy ukończyli, w przypadku mężczyzn, 55 lat, i którzy przez okres 25 ostatnich lat byli zatrudnieni przez przynajmniej 15 lat, podlegając obowiązkowemu ubezpieczeniu na wypadek bezrobocia.
13 Zgodnie z § 27 ust. 2 pkt 2 AlVG zatrudnienie w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy musi być uzgodnione w porozumieniu z pracodawcą przewidującym skrócenie wymiaru czasu pracy w przedziale od 40% do 60% normalnego czasu pracy. Zgodnie z § 27 ust. 5 AlVG zatrudnienie w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy może, ale nie musi, zakładać podział czasu pracy na równe okresy.
14 Pracodawca wypłaca pracownikowi pracującemu w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy dodatek wyrównawczy w wysokości przynajmniej 50% różnicy między średnim wynagrodzeniem pobieranym w ostatnim roku przed skróceniem czasu pracy a wynagrodzeniem odpowiadającym zmniejszonemu czasowi pracy. Przykładowo przy obniżeniu wymiaru czasu pracy o 50% pracownik otrzymywał od pracodawcy 75% dotychczasowego wynagrodzenia.
15 Zgodnie z § 27 ust. 2 pkt 3 lit. a) i b) AlVG pracodawca musiał opłacać składki na ubezpieczenie społeczne odpowiadające podstawie wymiaru sprzed skrócenia normalnego wymiaru czasu pracy. W myśl § 27 ust. 1 i 4 AlVG pracodawca otrzymywał od austriackiego urzędu pracy dofinansowanie w wysokości 50% kosztów, jakie poniósł w wyniku przejścia pracownika na zatrudnienie w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy. Wysokość tego dofinansowania mogła sięgać 100%, pod warunkiem zatrudnienia osoby będącej wcześniej na bezrobociu albo zatrudnienia stażysty.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
16 Walter Larcher, urodzony w dniu 19 maja 1946 r., jest obywatelem austriackim zamieszkałym w Austrii. Przez ponad 29 lat był on zatrudniony w Niemczech jako pracownik objęty obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym. Od dnia 1 grudnia 2000 r. był on zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy i objęty obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym w Austrii. Po zawarciu z pracodawcą porozumienia o przejściu – z dniem 1 marca 2004 r. – na zatrudnienie w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy jego normalny tygodniowy czas pracy został skrócony z dotychczasowych 38,5 godziny do 15,4 godziny. Odpowiadało to 40% jego dotychczasowego normalnego tygodniowego wymiaru czasu pracy. Czas ten został podzielony na cztery dni tygodniowo. W dniu 30 września 2006 r. W. Larcher zakończył pracę w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy. Począwszy od dnia 4 października 2006 r. W. Larcher był zatrudniony jedynie w niewielkim wymiarze czasu pracy w rozumieniu przepisów o ubezpieczeniu społecznym.
17 W okresie zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy pracodawca W. Larchera wypłacał mu dodatek wyrównawczy w wysokości połowy różnicy między wynagrodzeniem miesięcznym brutto odpowiadającym skróconemu czasowi pracy a wynagrodzeniem za pracę w dotychczasowym wymiarze, nadal odprowadzając składki do austriackiego ubezpieczenia społecznego obliczone od podstawy wymiaru sprzed skrócenia normalnego wymiaru czasu pracy. Austriacki urząd pracy przyznał pracodawcy W. Larchera dofinansowanie do zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy w celu częściowego pokrycia kosztów związanych z zatrudnieniem W. Larchera w ramach tego systemu.
18 Od dnia 1 października 2006 r. W. Larcher pobiera austriacką „wcześniejszą emeryturę ze względu na długi okres ubezpieczenia” w wysokości 370,25 EUR, a od dnia 1 czerwca 2009 r. pobiera też niemiecką „emeryturę przysługującą osobom z wieloletnim stażem ubezpieczeniowym” w wysokości 696,81 EUR. Wspomniane emerytury nie są przedmiotem sporu w postępowaniu głównym.
19 W lutym 2006 r. W. Larcher złożył w Deutsche Rentenversicherung Bayern Süd wniosek o przyznanie emerytury po okresie zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy. Jego wniosek został oddalony ze względu na to, że W. Larcher nie był zatrudniony w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy zgodnie z przepisami prawa niemieckiego. Walter Larcher bezskutecznie odwołał się od tej decyzji, po czym wszczął postępowanie przed niemieckimi sądami administracyjnymi. Jego żądania zostały oddalone zarówno w pierwszej instancji, jak i w postępowaniu apelacyjnym.
20 W szczególności, oddalając apelację W. Larchera Bayrisches Landessozialgericht (naczelny sąd pracy i spraw społecznych Bawarii) argumentował, że W. Larcher nie miał prawa do tej emerytury, gdyż jego wymiar czasu pracy w ramach austriackiego systemu stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy został skrócony nie, jak przewiduje AltTZG, do połowy jego dotychczasowego tygodniowego wymiaru czasu pracy, lecz do 40% tego czasu pracy.
21 Zastosowanie przepisów prawa Unii również nie pozwala na przyjęcie rozstrzygnięcia korzystnego dla W. Larchera. Okresów, w ramach których W. Larcher był w Austrii zatrudniony w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy, nie można uwzględnić na gruncie art. 45 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71, gdyż rozpatrywany przypadek nie dotyczy obliczania okresów ubezpieczenia, lecz uwzględnienia okresu zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy, który jest warunkiem wstępnym nabycia prawa do emerytury. Nie zachodzi tu też dyskryminacja pośrednia w rozumieniu art. 3 ust. 1 tego rozporządzenia, której dotyczyła sprawa zakończona wyrokiem Öztürk (C‑373/02, EU:C:2004:232). Zgodnie bowiem z prawem austriackim W. Larcher, decydując się na zatrudnienie w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy, mógł obniżyć swój czas pracy w przedziale od 40% do 60%. Nie zdecydował się jednak na obniżenie go do połowy normalnego czasu pracy, co spełniałoby wymogi określone w prawie niemieckim. W rezultacie w niniejszej sprawie nie mamy do czynienia z przeszkodą w korzystaniu ze swobody przepływu pracowników.
22 W rewizji od wyroku wydanego w postępowaniu apelacyjnym wniesionej do Bundessozialgericht (federalny sąd pracy i spraw społecznych) W. Larcher podnosi, że sąd apelacyjny naruszył § 237 ust. 1 pkt 3 lit. b) SGB, gdyż dokonana przez niego wykładnia tego przepisu jest niezgodna z prawem Unii. Z wykładni zgodnej z prawem Unii wynika, iż przepis ten wymaga jedynie, aby zatrudnienie w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy odbywało się zgodnie z ustawodawstwem danego państwa członkowskiego. Przyjęta wykładnia jest niezgodna z zakazem dyskryminacji ze względu na przynależność państwową i z zasadą swobodnego przepływu pracowników. W świetle orzecznictwa Trybunału, a konkretnie wyroku Öztürk (EU:C:2004:232), w rozpatrywanej sprawie doszło do nieuzasadnionej dyskryminacji pośredniej. W sprawie rozpatrywanej w postępowaniu głównym należało zastosować art. 5 lit. b) rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz.U. L 166, s. 1 – wyd. spec. w jęz. polskim, rozdz. 5, t. 5, s. 72). W rezultacie nie należało porównywać niemieckiego systemu stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy z austriackim systemem stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy.
23 Sąd odsyłający wskazuje, że Trybunał do tej pory nie wypowiedział się w przedmiocie uwzględnienia, jako warunku przyznania emerytury, zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy w państwach członkowskich innych niż państwo, w którym wystąpiono o emeryturę, zaś on sam nie potrafi odpowiedzieć na pytania postawione w rozpatrywanej przez niego sprawie na podstawie dotychczasowego orzecznictwa. W jego ocenie, wbrew stanowisku W. Larchera, sporu w postępowaniu głównym nie da się rozstrzygnąć wyłącznie na podstawie wyroku Öztürk (EU:C:2004:232).
24 W ocenie sądu odsyłającego doświadczenie pokazuje, że w rzeczywistości większość pracowników pracuje aż do momentu przejścia na emeryturę tylko w jednym państwie członkowskim, a więc spełnienie przez nich wymogów stawianych dla uzyskania emerytury po okresie zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy będzie w ich przypadku łatwiejsze niż w przypadku pracownika takiego jak W. Larcher, który był zatrudniony w więcej niż jednym państwie członkowskim. W sytuacji gdy pracownik decyduje się na podjęcie pracy w innym państwie członkowskim, istnieje prawdopodobieństwo, że ze względu na różnice między systemami prawnymi, którym podlega, w momencie przejścia na emeryturę może znaleźć się w mniej korzystnym położeniu niż emeryci, których cała kariera zawodowa przebiegała tylko w jednym państwie członkowskim. Przepisy dotyczące zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy mogą być ukształtowane różnie w różnych państwach, przy czym mało prawdopodobne jest, że ustawowe przesłanki skorzystania z systemu stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy będą w pełni odpowiadać ustawowym przesłankom uzależniającym przyznanie prawa do emerytury w innym państwie członkowskim.
25 Niemniej jednak art. 45–48 TFUE oraz przepisy rozporządzenia nr 1408/71 powinny zapewniać ochronę pracownikom migrującym, którzy korzystając z prawa do swobodnego przepływu, byli zatrudnieni w więcej niż jednym państwie członkowskim, przed traktowaniem, bez obiektywnego uzasadnienia, w sposób mniej korzystny w porównaniu z pracownikami, których cała kariera zawodowa przebiegała tylko w jednym państwie członkowskim. Tymczasem taka właśnie przeszkoda w wykonywaniu swobody przepływu pracowników może mieć miejsce w sprawie zawisłej przed sądem krajowym, skoro W. Larcherowi, który pod koniec swojej kariery zawodowej skorzystał w państwie pochodzenia z systemu stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy na podstawie ustawodawstwa tego państwa członkowskiego, odmawia się w państwie członkowskim, w którym przepracował większą część swojej kariery zawodowej, emerytury po okresie zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy.
26 W ocenie sądu odsyłającego kolejny problem powstaje na tle analizy czynników uzasadniających takie odmienne traktowanie. Problem ten, natury metodologicznej, dotyczy elementów, jakie należy wziąć pod uwagę przy porównywaniu dwóch krajowych systemów stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy. Zdaniem tego sądu w zawisłej przed nim sprawie należałoby w szczególności rozważyć, czy austriacki system stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy jest, z punktu widzenia jego celowości i struktury, porównywalny z systemem obowiązującym w Niemczech.
27 W tych okolicznościach Bundessozialgericht postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy zawarta w art. 39 ust. 2 WE (obecnie art. 45 ust. 2 TFUE) [oraz w] art. 3 ust. 1 rozporządzenia [nr 1408/71] zasada [równego traktowania] sprzeciwia się przepisowi [państwa członkowskiego], zgodnie z którym dla uzyskania prawa do emerytury po okresie zatrudnienia [w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy] wymagane jest, aby ten okres zatrudnienia [w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy] został ukończony zgodnie z przepisami krajowymi tego państwa członkowskiego, a nie innego państwa członkowskiego?
2) W przypadku odpowiedzi twierdzącej, jakie wymogi zasada równego traktowania zawarta w art. 39 ust. 2 WE […] [oraz w] art. 3 ust. 1 rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 stawia wobec zrównania pozycji zatrudnienia [w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy] ukończonego zgodnie z przepisami innego państwa członkowskiego jako przesłanki krajowego prawa do emerytury?
a) Czy wymagana jest analiza porównawcza ustawowych przesłanek instytucji zatrudnienia [w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy]?
b) W przypadku odpowiedzi twierdzącej, czy wystarczy, jeśli zatrudnienie [w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy] pod względem funkcji i struktury jest w istocie ukształtowane podobnie w obu państwach członkowskich?
c) Albo czy ustawowe przesłanki instytucji zatrudnienia [w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy] muszą być ukształtowane identycznie w obu państwach członkowskich?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
W przedmiocie pytania pierwszego
28 Dla udzielenia odpowiedzi na to pytanie należy na wstępie przypomnieć, że w przypadku swobodnego przepływu pracowników zasada niedyskryminacji ustanowiona w art. 45 TFUE skonkretyzowana została w dziedzinie zabezpieczenia społecznego pracowników migrujących w art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71.
29 Ponieważ panuje zgoda co do tego, że świadczenia takie jak rozpatrywane w postępowaniu głównym mieszczą się w zakresie stosowania rozporządzenia nr 1408/71, to właśnie w świetle tego rozporządzenia, a konkretnie jego art. 3 ust. 1, należy rozpatrzyć pytania postawione przez sąd odsyłający.
30 Trybunał orzekł już wielokrotnie, że art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71 ma na celu, zgodnie z art. 45 TFUE, zapewnienie osobom, do których rozporządzenie to ma zastosowanie, równość w dziedzinie zabezpieczenia społecznego bez względu na przynależność państwową poprzez zniesienie wszelkiej dyskryminacji w tym zakresie wynikającej z ustawodawstwa krajowego państw członkowskich (zob. w szczególności wyroki: Mora Romero, C‑131/96, EU:C:1997:317, pkt 29; Borawitz, C‑124/99, EU:C:2000:485, pkt 23; Celozzi, C‑332/05, EU:C:2007:35, pkt 22).
31 Z utrwalonego orzecznictwa wynika też, że zasada równego traktowania, o której stanowi art. 3 ust. 1, zakazuje nie tylko jawnej dyskryminacji ze względu na przynależność państwową osób korzystających z systemu zabezpieczenia społecznego, ale również wszelkich ukrytych form dyskryminacji, które – poprzez zastosowanie innych kryteriów rozróżnienia – w rzeczywistości prowadzą do takiego samego rezultatu (wyrok Celozzi, EU:C:2007:35, pkt 23).
32 Trybunał orzekł w związku z tym, że o ile przepis prawa krajowego nie jest obiektywnie uzasadniony i nie jest proporcjonalny do realizowanego celu, to należy go uznać za pośrednio dyskryminujący, gdy ze swej natury dotyka on bardziej obywateli innych państw członkowskich niż obywateli krajowych i w konsekwencji istnieje ryzyko postawienia tych pierwszych w gorszej sytuacji (zob. podobnie wyroki: O’Flynn, C‑237/94, EU:C:1996:206, pkt 20; Meints, C‑57/96, EU:C:1997:564, pkt 45; Borawitz, EU:C:2000:485, pkt 27; Celozzi, EU:C:2007:35, pkt 26).
33 W tym względzie nie trzeba ustalać, że dany przepis dotyka w praktyce znacznie większego odsetka pracowników migrujących. Wystarczy stwierdzić, że przepis ten może taki skutek wywoływać (zob. podobnie wyroki: O’Flynn, EU:C:1996:206, pkt 21; Öztürk, EU:C:2004:232, pkt 57; Celozzi, EU:C:2007:35, pkt 27).
34 W niniejszym przypadku panuje zgoda co do tego, że przepisy rozpatrywane w postępowaniu głównym są stosowane bez względu na przynależność państwową pracowników lub ich miejsce zamieszkania i nie obejmują wymogu pobytu na terytorium krajowym. Przepisy te – same w sobie – nie wprowadzają zatem jawnej dyskryminacji między pracownikami krajowymi a pracownikami pochodzącymi z innych państw członkowskich.
35 Należy jednak stwierdzić, jak trafnie zauważył rzecznik generalny w pkt 40–43 opinii, że powyższe przepisy, w myśl których pracownik chcący pobierać emeryturę po okresie zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy powinien być zatrudniony w tym systemie wyłącznie na warunkach przewidzianych w prawie niemieckim, mogą stawiać w mniej korzystnej sytuacji w szczególności pracowników, którzy skorzystali z prawa do swobodnego przemieszczania się.
36 Z jednej strony bowiem przepis taki stawia pracownika migrującego, takiego jak ten, którego dotyczy postępowanie główne, który po przebyciu zasadniczej części swojej kariery zawodowej w państwie członkowskim, podjął zatrudnienie w innym państwie członkowskim, w którym skorzystał z możliwości skrócenia swojego czasu pracy w ramach systemu stopniowego przechodzenia na emeryturę, z tego powodu w sytuacji mniej korzystnej od pracownika, który całą swą karierę zawodową przebył w jednym państwie członkowskim, w którym skorzystał z możliwości skrócenia czasu pracy w ramach systemu stopniowego przechodzenia na emeryturę.
37 Z drugiej strony, jak trafnie zauważył rzecznik generalny w pkt 45 opinii, przepis taki może zniechęcać pracodawców mających siedzibę w państwie członkowskim innym niż Republika Federalna Niemiec do zatrudniania, na zasadach określonych w przepisach tego państwa dotyczących zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy, osób, które zasadniczą część swojej kariery zawodowej przebyły w Niemczech, w sytuacji gdy przepisy tego państwa członkowskiego dotyczące zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy różnią się od stosownych przepisów niemieckich.
38 W tych okolicznościach należy w dalszej kolejności zbadać, czy taki przepis krajowy może znajdować uzasadnienie. W tym względzie zgodnie z utrwalonym orzecznictwem przepisy krajowe, takie jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, mogą być dopuszczalne jedynie pod warunkiem, że służą one osiągnięciu celu leżącego w interesie ogólnym, są właściwe dla zapewnienia realizacji tego celu oraz nie wykraczają poza to, co jest konieczne dla jego osiągnięcia (zob. w szczególności wyrok van den Booren, C‑127/11, EU:C:2013:140, pkt 45).
39 Jak zauważył sąd odsyłający, sporny przepis krajowy służy, po pierwsze, zapewnieniu zainteresowanym pracownikom możliwości przejścia na emeryturę na możliwie najlepszych warunkach, a po drugie wspieraniu zatrudniania osób bezrobotnych albo stażystów.
40 O ile prawdą jest, jak wskazał rzecznik generalny w pkt 48 opinii, że, oba te cele, które w niniejszym przypadku są ze sobą nierozerwalnie związane, można uznać ze prawnie uzasadnione cele polityki społecznej (zob. podobnie wyroki: Palacios de la Villa, C‑411/05, EU:C:2007:604, pkt 64; a także Caves Krier Frères, C‑379/11, EU:C:2012:798, pkt 50, 51), o tyle należy jeszcze zbadać, czy przepisy krajowe rozpatrywane w postępowaniu głównym są właściwe dla zapewnienia ich realizacji oraz nie wykraczają poza to, co jest konieczne dla ich osiągnięcia.
41 Tymczasem, o ile nie sposób zaprzeczyć, że przedmiotowe środki są właściwe dla zapewnienia realizacji zamierzonych celów, o tyle trzeba stwierdzić, że w zakresie, w jakim wymagają, aby zatrudnienie w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy odbywało się wyłącznie na warunkach przewidzianych w przepisach niemieckich, odmawiając w ten sposób prawa do emerytury po okresie zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy pracownikom, którzy skorzystali z tego systemu na warunkach przewidzianych w przepisach obowiązujących w innym państwie członkowskim, wykraczają poza to, co jest konieczne do osiągnięcia tych celów.
42 Rząd niemiecki sam bowiem przyznał w swoich uwagach pisemnych, że całkowite i bezwarunkowe skreślenie możliwości uwzględnienia okresu zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy, przebytego w innym państwie członkowskim, przy ustalaniu prawa do emerytury niemieckiej zupełnie pomija fakt, że system stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy stosowany w innym państwie członkowskim może w danym wypadku realizować cele identyczne bądź podobne do tych, które zostały przewidziane w prawie niemieckim, wskutek czego stosowanie tego systemu może jednocześnie przyczynić się do osiągnięcia prawnie uzasadnionego celu bądź prawnie uzasadnionych celów, jakie zostały w nim zakreślone.
43 Wynika stąd, że art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71 stoi na przeszkodzie ustawodawstwu krajowemu, takiemu jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, jeżeli jest ono interpretowane i stosowane w sposób, jaki został opisany przez sąd odsyłający, w szczególności w ramach pytania pierwszego.
44 Należy jednak przypomnieć, że stosując prawo wewnętrzne, sądy krajowe zobowiązane są tak dalece, jak jest to możliwe, dokonywać jego wykładni w sposób zgodny z prawem Unii, tak aby zapewnić, w ramach ich właściwości, pełną skuteczność prawa Unii przy rozpoznawaniu zawisłych przed nimi sporów (zob. podobnie w szczególności wyrok Pfeiffer i in., od C‑397/01 do C‑403/01, EU:C:2004:584, pkt 113, 114).
45 Z tego względu, jak utrzymuje sąd krajowy, można dopuścić możliwość interpretowania przepisów krajowych rozpatrywanych w postępowaniu głównym w ten sposób, że nie stoją one na przeszkodzie przyznaniu prawa do emerytury po okresie zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy, w przypadku gdy owo zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu pracy w ramach stopniowego przechodzenia na emeryturę odbywało się na podstawie przepisów innego państwa członkowskiego, jako że zasada wykładni zgodnej z prawem krajowym nakłada na krajowe organy administracji oraz sądy obowiązek przyjęcia takiej interpretacji.
46 W świetle powyższych rozważań na pytanie pierwsze należy odpowiedzieć, że zasada równego traktowania ustanowiona w art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71 stoi na przeszkodzie przepisowi państwa członkowskiego, który uzależnia przyznanie prawa do emerytury po okresie zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy od tego, czy owo zatrudnienie w ramach tego systemu odbyło się wyłącznie na podstawie przepisów krajowych tego państwa członkowskiego.
W przedmiocie pytania drugiego
47 W swoim pytaniu drugim sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy zasadę równości ustanowioną w art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71 należy interpretować w ten sposób, że w celu uznania w państwie członkowskim okresów zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy, przepracowanych zgodnie z ustawodawstwem innego państwa członkowskiego, należy przeprowadzić analizę porównawczą ustawowych przesłanek instytucji stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy w obu tych państwach członkowskich, a jeśli tak, to jak dalece owe przepisy powinny być ze sobą zbieżne.
48 Aby odpowiedzieć na to pytanie, warto przypomnieć, że system ustanowiony rozporządzeniem nr 1408/71 jest jedynie systemem koordynacyjnym i dotyczy między innymi określenia ustawodawstwa lub ustawodawstw właściwych w wypadku pracowników najemnych i osób prowadzących działalność na własny rachunek, którzy w różnych okolicznościach korzystają z przysługującego im prawa do swobody przepływu, przy czym nieodłączną cechą takiego systemu jest to, że warunki, którym podlega ustalenie prawa do emerytury, różnią się w zależności od państwa członkowskiego (zob. podobnie wyrok Tomaszewska, C‑440/09, EU:C:2011:114, pkt 25, 26).
49 Jednakże, określając owe warunki, państwa członkowskie są zobowiązane w możliwie jak największym stopniu zapewnić, aby wszystkie osoby wykonujące pracę na terytorium danego państwa członkowskiego były traktowane równo oraz aby pracownicy korzystający ze swobody przepływu nie byli stawiani w niekorzystnej sytuacji (zob. podobnie wyroki: Piatkowski, C‑493/04, EU:C:2006:167, pkt 19; Nikula, C‑50/05, EU:C:2006:493, pkt 20; Derouin, C‑103/06, EU:C:2008:185, pkt 20).
50 Tymczasem, jak wynika z pkt 41–43 niniejszego wyroku, art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71 stoi na przeszkodzie praktyce państwa członkowskiego, które systematycznie odmawia, do celów ustalenia prawa do emerytury krajowej, uznania okresów zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy, przepracowanych zgodnie z ustawodawstwem innego państwa członkowskiego, przy czym ów przepis rozporządzenia nie zobowiązuje tego pierwszego państwa członkowskiego do automatycznego uznawania tych okresów jako okresów równoważnych okresom zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy przebytych zgodnie z ustawodawstwem krajowym.
51 Dokonywanie wykładni tego przepisu w ten sposób, że każdorazowo zobowiązuje on państwa członkowskie do automatycznego zrównywania tych okresów, skutkowałoby bowiem pozbawieniem ich kompetencji, jakie przysługują im w dziedzinie zabezpieczenia społecznego.
52 Stąd organy krajowe powinny przeprowadzić analizę porównawczą obu systemów stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy.
53 Ponieważ przeprowadzenie takiej analizy zasadniczo służy sprawdzeniu przez organy państwa członkowskiego, czy przesłanki skorzystania z systemu stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy określone w ustawodawstwie innego państwa członkowskiego pozwalają na osiągnięcie prawnie uzasadnionych celów, które to pierwsze państwo członkowskie realizuje w ramach swojego systemu stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy, owe organy nie mogą wymagać, aby przesłanki te były identyczne.
54 Z jednej strony bowiem nie można wykluczyć, że ten sam cel można osiągnąć różnymi środkami, zaś przesłanki skorzystania z systemu stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy mogą się między sobą różnić.
55 Z drugiej strony wymaganie, aby przesłanki te były identyczne, de facto przekreśla użyteczność przeprowadzania takiej analizy, gdyż jest mało prawdopodobne, że ustawodawstwa dwóch państw członkowskich będą w pełni ze sobą zbieżne.
56 Należy podkreślić, że tylko taka interpretacja art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71 daje się pogodzić z zasadą, że państwa członkowskie zachowują kompetencję do określania warunków przyznawania świadczeń socjalnych, oraz zapewnia równe traktowanie wszystkich pracowników wykonujących pracę na terytorium państwa członkowskiego, nie stawiając w niekorzystnej sytuacji tych, którzy skorzystali z przysługującego im prawa do swobodnego przepływu.
57 Odnosząc się bardziej konkretnie do oceny podobieństwa różnych przesłanek określonych w przepisach dotyczących systemów stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy, obowiązujących w dwóch odrębnych państwach członkowskich, należy zauważyć, że ocenę tę należy przeprowadzać z uwzględnieniem okoliczności każdego konkretnego przypadku, zaś drobne różnice, które w istotny sposób nie wpływają na możliwość osiągnięcia zakładanych celów, nie mogą przemawiać za odmową uznania okresów zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy, przepracowanych zgodnie z przepisami innego państwa członkowskiego jako okresów równoważnych okresom zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy, przepracowanym zgodnie z przepisami krajowymi.
58 Należy podkreślić, że w postępowaniu głównym panuje zgoda co do tego, że oba przedmiotowe systemy stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy realizują te same cele, czyli dążą do zapewnienia, aby pracownicy mogli przechodzić na emeryturę na możliwie jak najlepszych warunkach, oraz wspierają zatrudnianie osób bezrobotnych i stażystów, zaś przesłanki skorzystania z tych systemów są bardzo zbliżone, gdyż przepisy niemieckie wymagają skrócenia czasu pracy o połowę, zaś przepisy austriackie w przedziale między 40% a 60%. Tymczasem 10‑procentowa różnica w wymiarze czasu pracy nie jest na tyle istotna, aby zagrozić realizacji celów polityki socjalnej, których osiągnięciu służą przepisy AltTZG.
59 W świetle powyższych rozważań na pytanie drugie należy odpowiedzieć, że wykładni zasady równego traktowania ustanowionej w art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71 należy dokonywać w ten sposób, że w celu uznania w państwie członkowskim okresów zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy, przepracowanych zgodnie z ustawodawstwem innego państwa członkowskiego, należy przeprowadzić analizę porównawczą ustawowych przesłanek instytucji stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy, obowiązujących w obu tych państwach członkowskich, aby ustalić, z uwzględnieniem okoliczności każdego konkretnego przypadku, czy stwierdzone różnice mogą zagrozić realizacji prawnie uzasadnionych celów zamierzonych w ustawodawstwie pierwszego z tych państw członkowskich.
W przedmiocie kosztów
60 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (pierwsza izba) orzeka, co następuje:
1) Zasada równego traktowania ustanowiona w art. 3 ust. 1 rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie, w wersji zmienionej i uaktualnionej rozporządzeniem Rady (EWG) nr 118/97 z dnia 2 grudnia 1996 r., zmienionego rozporządzeniem (WE) nr 1992/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. stoi na przeszkodzie przepisowi państwa członkowskiego, który uzależnia przyznanie prawa do emerytury po okresie zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy od tego, czy owo zatrudnienie w ramach tego systemu odbyło się wyłącznie na podstawie przepisów krajowych tego państwa członkowskiego.
2) Wykładni zasady równego traktowania ustanowionej w art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 1408/71 w wersji zmienionej i uaktualnionej rozporządzeniem nr 118/97, zmienionego rozporządzeniem (WE) nr 1992/2006 należy dokonywać w ten sposób, że w celu uznania w państwie członkowskim okresów zatrudnienia w systemie stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy, przepracowanych zgodnie z ustawodawstwem innego państwa członkowskiego, należy przeprowadzić analizę porównawczą ustawowych przesłanek instytucji stopniowego przechodzenia na emeryturę poprzez skrócenie czasu pracy obowiązujących w obu tych państwach członkowskich, aby ustalić, z uwzględnieniem okoliczności każdego konkretnego przypadku, czy stwierdzone różnice mogą zagrozić realizacji prawnie uzasadnionych celów zamierzonych w ustawodawstwie pierwszego z tych państw członkowskich.
Podpisy