OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
MANUELA CAMPOSA SÁNCHEZA-BORDONY
przedstawiona w dniu 29 września 2022 r.(1)
Sprawa C‑555/21
UniCredit Bank Austria AG
przeciwko
Verein für Konsumenteninformation
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Oberster Gerichtshof (sąd najwyższy, Austria)]
Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym – Ochrona konsumentów – Konsumenckie umowy o kredyt związane z nieruchomościami mieszkalnymi – Przedterminowa spłata kwoty kredytu – Obniżenie całkowitych kosztów kredytu – Proporcjonalne obniżenie kosztów – Obniżenie kosztów, których wysokość nie jest zależna od okresu obowiązywania umowy – Koszty należne osobom trzecim
1. Prawo konsumenta będącego kredytobiorcą do przedterminowej spłaty kredytu (z obniżeniem odsetek i kosztów przypadających na pozostały okres obowiązywania umowy) jest od lat uznawane w przepisach prawa Unii(2).
2. Uznanie to obejmuje zarówno kredyty konsumenckie w ogóle (dyrektywa 2008/48/WE)(3), jak i w szczególności kredyty konsumenckie związane z nieruchomościami mieszkalnymi (dyrektywa 2014/17/UE)(4).
3. Trybunał wypowiedział się w przedmiocie skutków prawnych przedterminowej spłaty kredytu konsumenckiego w wyroku z dnia 11 września 2019 r.(5), w odpowiedzi na odesłanie prejudycjalne dotyczące wykładni art. 16 ust. 1 dyrektywy 2008/48(6).
4. W ramach niniejszej sprawy zwrócono się do Trybunału o dokonanie wykładni art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17 w związku z uprzednio sformułowanym postanowieniem umownym (klauzulą standardową), który pewna instytucja bankowa włącza do swoich umów kredytu hipotecznego. Sąd odsyłający zwraca się w szczególności z pytaniem, czy musi stosować podejście przyjęte w wyroku Lexitor.
I. Ramy prawne
A. Prawo Unii Europejskiej
1. Dyrektywa 2008/48
5. Artykuł 3 lit. g) stanowi:
„Na użytek niniejszej dyrektywy stosuje się następujące definicje:
g) »całkowity koszt kredytu ponoszony przez konsumenta« oznacza wszystkie koszty, łącznie z odsetkami, prowizjami, podatkami oraz wszelkimi innymi opłatami, które konsument jest zobowiązany ponieść w związku z umową o kredyt, które to koszty znane są kredytodawcy, z wyjątkiem kosztów notarialnych; uwzględniane są tu także koszty usług dodatkowych związanych z umową o kredyt, w szczególności składki z tytułu ubezpieczenia, jeżeli, dodatkowo, zawarcie umowy dotyczącej usługi jest niezbędne do uzyskania kredytu lub do uzyskania go na oferowanych warunkach”.
6. Zgodnie z art. 16 ust. 1:
„Konsument ma prawo w każdym czasie spłacić w całości lub w części swoje zobowiązania wynikające z umowy o kredyt. W takich przypadkach jest on uprawniony do uzyskania obniżki całkowitego kosztu kredytu, na którą składają się odsetki i koszty przypadające na pozostały okres obowiązywania umowy”.
2. Dyrektywa 2014/17
7. W niniejszej sprawie istotne są w szczególności motywy 19, 50 i 66.
8. Artykuł 4 przedstawia do celów tej dyrektywy następujące definicje:
„[…]
(13) »całkowity koszt kredytu ponoszony przez konsumenta« oznacza całkowity koszt kredytu ponoszony przez konsumenta, zgodnie z definicją zawartą w art. 3 lit. g) dyrektywy 2008/48/WE, w tym koszty wyceny nieruchomości, gdy taka wycena jest niezbędna do otrzymania kredytu, lecz z wyłączeniem opłat związanych z przeniesieniem własności nieruchomości. Z kosztu tego wyłączone są wszelkie opłaty obciążające konsumenta w konsekwencji niewypełnienia zobowiązań określonych w umowie o kredyt;
[…]
15) »rzeczywista roczna stopa oprocentowania« (RRSO) oznacza całkowity koszt kredytu ponoszony przez konsumenta wyrażony jako wartość procentowa całkowitej kwoty kredytu w stosunku rocznym, w stosownych przypadkach wraz z kosztami, o których mowa w art. 17 ust. 2, i który równa się, w skali rocznej, wartości bieżącej wszystkich przyszłych lub istniejących zobowiązań (wypłat, spłat i opłat) uzgodnionych przez kredytodawcę i konsumenta;
[…]”.
9. Artykuł 25 stanowi:
„1. Państwa członkowskie zapewniają, by konsument miał prawo do pełnego lub częściowego wywiązania się ze swoich zobowiązań na mocy umowy o kredyt przed wygaśnięciem tej umowy. W takich przypadkach konsument jest uprawniony do uzyskania obniżki całkowitego kosztu kredytu ponoszonego przez konsumenta, na którą składają się odsetki i koszty przypadające na pozostały okres obowiązywania umowy.
2. Państwa członkowskie mogą przewidzieć, że wykonanie prawa, o którym mowa w ust. 1, podlega pewnym warunkom. Warunki te mogą obejmować ograniczenia czasowe wykonania tego prawa, zróżnicowane traktowanie w zależności od rodzaju stopy oprocentowania kredytu lub od momentu, w którym konsument skorzysta z tego prawa, lub ograniczenia co do okoliczności, w jakich prawo to może zostać wykonane.
3. Państwa członkowskie mogą przewidzieć, by kredytodawca miał prawo do otrzymania w uzasadnionych przypadkach sprawiedliwej i obiektywnej rekompensaty z tytułu potencjalnych kosztów bezpośrednio związanych z przedterminową spłatą kredytu, lecz nie mogą nakładać kary na konsumenta. W związku z tym kwota rekompensaty nie może być wyższa niż strata finansowa kredytodawcy. W ramach takich warunków państwa członkowskie mogą przewidzieć, że kwota rekompensaty nie może przekroczyć pewnego poziomu lub może być dopuszczalna tylko w określonym okresie.
[…]
5. Gdy przedterminowa spłata przypada w okresie, w którym obowiązuje stała stopa oprocentowania, państwa członkowskie mogą uzależnić skorzystanie z prawa, o którym mowa w ust. 1, od istnienia uzasadnionego interesu po stronie konsumenta”.
B. Prawo krajowe
10. Paragraf 20 Hypothekar- und Immobilienkreditgesetz (ustawy o kredycie hipotecznym i kredycie związanym z nieruchomościami)(7), zatytułowany „Przedterminowa spłata”, stanowił w brzmieniu obowiązującym do dnia 31 grudnia 2020 r., co następuje:
„1. Kredytobiorca ma prawo, z którego może skorzystać w dowolnym momencie, do spłaty części lub całości kwoty kredytu przed upływem uzgodnionego okresu. Przedterminowa spłata całej kwoty kredytu wraz z odsetkami uznawana jest za wypowiedzenie umowy kredytowej. Odsetki należne od kredytobiorcy są zmniejszane w przypadku przedterminowej spłaty kredytu odpowiednio do zmniejszonego salda należności oraz, w stosownym przypadku, odpowiednio do skróconego w związku z tym okresu obowiązywania umowy; koszty, których wysokość jest zależna od okresu obowiązywania umowy, są proporcjonalnie zmniejszane”.
II. Okoliczności faktyczne, postępowanie główne i pytanie prejudycjalne
11. UniCredit Bank Austria AG (zwana dalej „UniCredit”) stosuje w swoich skierowanych do konsumentów umowach kredytu zabezpieczonego hipoteką formularze umów, które regulują prawo do przedterminowej spłaty kredytu oraz obniżenie należnych odsetek i kosztów, których wysokość jest zależna od okresu obowiązywania umowy.
12. Umowy zawierają następującą standardową klauzulę: „Wyjaśnia się, że koszty dodatkowe, których wysokość jest niezależna od okresu obowiązywania umowy, nie będą zwracane, nawet w sposób proporcjonalny”.
13. Verein für Konsumenteninformation (zwane dalej „VKI”) jest stowarzyszeniem broniącym interesów konsumentów, które wystąpiło do Handelsgericht Wien (sądu gospodarczego w Wiedniu, Austria) z pozwem przeciwko UniCredit, wnosząc o nakazanie UniCredit zaniechania stosowania tej klauzuli.
14. Sąd pierwszej instancji oddalił powództwo. Natomiast Oberlandesgericht Wien (wyższy sąd krajowy w Wiedniu, Austria) uwzględnił apelację VKI wraz z żądaniem powództwa.
15. Oberster Gerichtshof (sąd najwyższy, Austria) ma za zadanie rozpoznać skargę rewizyjną wniesioną przez UniCredit od wyroku sądu apelacyjnego, zmierzającą do przywrócenia wyroku wydanego w pierwszej instancji. W tym kontekście Oberster Gerichtshof zwraca się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„Czy wykładni art. 25 ust. 1 dyrektywy […] 2014/17/UE […] należy dokonywać w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które przewiduje, że w przypadku skorzystania przez kredytobiorcę z prawa do częściowej lub całkowitej spłaty kwoty kredytu przed upływem danego terminu odsetki należne od kredytobiorcy i koszty, których wysokość jest zależna od okresu obowiązywania umowy, są proporcjonalnie obniżane, podczas gdy takie uregulowanie nie istnieje w odniesieniu do kosztów, których wysokość nie jest zależna od okresu obowiązywania umowy?”.
III. Postępowanie przed Trybunałem
16. Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wpłynął do sekretariatu Trybunału w dniu 9 września 2021 r.
17. Uwagi na piśmie zostały przedstawione przez VKI, UniCredit, rząd włoski i Komisję Europejską.
18. W dniu 7 lipca 2022 r. odbyła się rozprawa, w której uczestniczyli VKI, UniCredit, rząd niemiecki, rząd włoski oraz Komisja.
IV. Analiza
A. Uwagi wstępne
19. Pierwsza dyrektywa o kredycie konsumenckim została przyjęta w 1987 r. Wyłączyła ona ze swojego zakresu stosowania umowy o kredyt przeznaczony na nabycie lub utrzymanie prawa własności nieruchomości gruntowej lub istniejącego lub planowanego budynku oraz na remont lub ulepszenie nieruchomości. Jedynie niektóre z jej przepisów miały zastosowanie do umów kredytu zabezpieczonego hipoteką, które w drodze wyjątku nie były już wyłączone przez ten przepis.
20. Prawie 30 lat później dyrektywa 2014/17 ustanawia (częściowo) wspólne ramy prawne dla umów o kredyt konsumencki zabezpieczony hipoteką lub innym porównywalnym zabezpieczeniem na nieruchomości mieszkalnej.
21. Odrębne uregulowanie tych ostatnich umów jest zwykle tłumaczone różnicami między rynkami kredytów konsumenckich a rynkami kredytów przeznaczonych na sfinansowanie nabycia lub remontu mieszkań. Podkreślono również rozbieżności istniejące między technikami stosowanymi w poszczególnych kategoriach kredytów oraz zwyczajowe zabezpieczenia w każdej z nich.
22. Niezależnie od tych rozbieżności prawodawca sformułował szereg przepisów dyrektywy 2014/17 w oparciu o dyrektywę 2008/48. W niektórych przypadkach prawodawca po prostu jedynie odsyła do dyrektywy 2008/48 lub wprowadza niuanse i wyjaśnienia(8).
23. Jednym z aspektów wspólnych dla tych dwóch dyrektyw, który był już zawarty w dyrektywie 87/102, jest prawo konsumenta do przedterminowej spłaty kredytu. We wszystkich trzech przepisach prawo to idzie w parze z prawem do uzyskania zmniejszenia całkowitego kosztu kredytu, które:
– powinno być słuszne (art. 8 dyrektywy 87/102);
– powinno obejmować „odsetki i koszty przypadające na pozostały okres obowiązywania umowy” (art. 16 ust. 1 dyrektywy 2008/48);
– powinno obejmować „odsetki i koszty przypadające na pozostały okres obowiązywania umowy” (art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17).
24. Trybunał wypowiedział się w przedmiocie pojęcia „całkowitego kosztu kredytu ponoszonego przez konsumenta” w dziedzinie kredytu konsumenckiego(9). Jak już wspomniałem, w wyroku Lexitor Trybunał dokonał wykładni zmniejszenia tego kosztu ze względu na wcześniejsze uregulowanie zobowiązań wynikających z umowy kredytu, które jest dozwolone na mocy art. 16 ust. 1 dyrektywy 2008/48.
25. W celu udzielenia odpowiedzi na pytanie prejudycjalne zadane obecnie przez sąd odsyłający należy przede wszystkim odnieść się do pojęć „całkowitego kosztu kredytu”(10) i „obniżki całkowitego kosztu”(11), które są zawarte w art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17.
26. Zanim przystąpię do tej analizy, pragnę poczynić dwie uwagi dotyczące skutków dyrektywy 2008/48 w niniejszej sprawie:
– Po pierwsze, wykładnia dyrektywy 2008/48 jest (lub może być) istotnym elementem dla wykładni dyrektywy 2014/17, w szczególności gdy w tej ostatniej powtórzono pojęcia użyte w dyrektywie 2008/48(12). Jest to jednak tylko jeden z elementów, który należy połączyć ze zwykłymi kryteriami wykładni, stosując je do pojęć i przepisów obowiązujących w dziedzinie kredytu na zakup nieruchomości(13).
– Po drugie, w ramach niniejszego sporu dyskusja powstała w związku z warunkiem umownym stosowanym przez UniCredit, a debata skupiła się na kwotach wypłaconych osobom trzecim(14). Natomiast w sprawie Lexitor nie wchodziły w grę żadne inne koszty niż koszty kredytodawcy ani też nie było mowy o innych rodzajach kosztów(15). Na potrzeby niniejszego odesłania można zasadnie utrzymywać, że wartość tamtego wyroku jest ograniczona.
B. Całkowity koszt kredytu, o którym mowa w art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17
27. W zakresie, w jakim wykonanie prawa do przedterminowej spłaty wiąże się z odpowiednim obniżeniem całkowitego kosztu kredytu ponoszonego przez konsumenta, należy wyjaśnić, które pozycje (oprócz odsetek) wchodzą w zakres tego ostatniego pojęcia.
1. W przedmiocie wykładni językowej
28. Wyrażenie „całkowity koszt kredytu ponoszony przez konsumenta” jest zdefiniowane w art. 4 pkt 13 dyrektywy 2014/17 poprzez odesłanie do dyrektywy 2008/48 z pewnymi uściśleniami, które nie zmieniają zasadniczej tożsamości tego pojęcia(16).
29. W ramach wykładni językowej całkowity koszt kredytu hipotecznego obejmuje wszystkie koszty poniesione w związku z tym kredytem (chyba że ustawodawca je wyłączył), które spełniają dwie przesłanki: wiążą konsumenta i są (względnie powinny być) znane kredytodawcy(17).
30. Jako charakterystyczne przykłady takich kosztów wymieniono w tym przepisie „odsetki, prowizje, podatki” oraz „koszty usług dodatkowych związanych z umową o kredyt, w szczególności składki z tytułu ubezpieczenia, jeżeli […] zawarcie umowy dotyczącej usługi [dodatkowej] jest dodatkowym warunkiem niezbędnym do uzyskania kredytu lub do uzyskania go na oferowanych warunkach”. Wynagrodzenie pośredników kredytowych i koszty wyceny nieruchomości dla celów hipotecznych(18) mogą również być objęte zakresem tej pozycji.
31. Z wyliczenia tego można wywnioskować, że obowiązkowy charakter kosztów niekoniecznie wynika z jednostronnej decyzji kredytodawcy w celu zwiększenia własnego zysku: całkowity koszt kredytu może obejmować wynagrodzenie instytucji lub podmiotów innych niż strony umowy(19) z tytułów o bardzo odmiennym charakterze.
32. Przy wykładni językowej całkowity koszt kredytu rozciąga się zatem na kwoty usług dodatkowych przy zachowaniu tych samych warunków obligatoryjności dla konsumenta i wiedzy ze strony kredytodawcy(20).
33. Jako przykłady tego rodzaju kosztów wymieniono składki na ubezpieczenie na życie i ubezpieczenie od pożaru(21), koszty wyceny nieruchomości, która ma być obciążona hipoteką(22), koszty otwarcia i prowadzenia rachunku, koszty korzystania ze środków płatniczych zarówno dla transakcji, jak i wypłat z rachunku kredytowego, oraz inne koszty związane z transakcjami płatniczymi(23).
34. W drodze wyraźnej decyzji prawodawcy, chociaż teoretycznie można było objąć je zakresem pojęcia „całkowitego kosztu kredytu ponoszonego przez konsumenta”, przy obliczaniu tego kosztu nie są uwzględniane:
– koszty notarialne, które są wyłączone na mocy art. 3 lit. g) dyrektywy 2008/48(24);
– „opłaty związane z przeniesieniem własności nieruchomości”(25), które są wyłączone na mocy art. 4 pkt 13 dyrektywy 2014/17;
– opłaty obciążające konsumenta w konsekwencji niewypełnienia zobowiązań określonych w umowie o kredyt(26).
35. Stosując ten rodzaj klasyfikacji pozycji wchodzących w zakres pojęcia (lub wyłączonych z zakresu pojęcia) „całkowitego kosztu kredytu ponoszonego przez konsumenta” do pozycji przywołanych przez sąd odsyłający, stwierdzam, że pojęcie to w rozumieniu art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17:
– obejmuje koszty wyceny nieruchomości, w przypadku gdy wycena ta jest niezbędna do udzielenia kredytu i owe koszty są znane kredytodawcy, oraz koszty wniosku o zastrzeżenie pierwszeństwa i wpisu hipoteki do księgi wieczystej(27), które są zwykle niezbędne do ustanowienia zabezpieczenia i zapewnienia jego działania;
– nie obejmuje kosztów notarialnego poświadczenia podpisów (opłat notarialnych) w celu dokonania wpisu hipoteki do księgi wieczystej.
2. Wykładnia w świetle genezy przepisu
36. Analiza zmian zakresu pojęcia „całkowitego kosztu kredytu ponoszonego przez konsumenta” w pracach legislacyjnych poprzedzających przyjęcie dyrektywy 2014/17(28) potwierdza, że spośród pozycji przywołanych przez sąd odsyłający wymieniono tam „opłaty dotyczące wpisu hipoteki”.
37. Wniosek Komisji dotyczący (przyszłej) dyrektywy w sprawie kredytu na zakup nieruchomości zawierał w tej dziedzinie zwykłe odesłanie do dyrektywy 2008/48(29).
38. Rozwiązanie to wyjaśniono jako wyważenie zalet i wad rozważanych możliwości dotyczących obliczania RRSO(30). Wzięto również pod uwagę, że tekst równoległy do już istniejącego tekstu (tj. dyrektywy 2008/48) ułatwi konsumentom zrozumienie i porównanie kredytów(31).
39. Pojęcie to zostało następnie ukształtowane poprzez dodanie lub odjęcie elementów, nie tracąc jednak związku z art. 3 dyrektywy 2008/48.
40. W tym kontekście wydaje mi się istotne, że w pierwszym sprawozdaniu Parlamentu w sprawie wniosku dotyczącego dyrektywy w sprawie umów o kredyt związanych z nieruchomościami mieszkalnymi wyraźnie wyłączono z tego kosztu „opłaty za wpis hipoteki lub innego porównywalnego zabezpieczenia”(32).
41. Natomiast wśród przyjętych poprawek widnieje poprawka, która ma następujące brzmienie: „Z całkowitego kosztu kredytu ponoszonego przez konsumenta powinny zostać wyłączone koszty, które konsument ponosi w związku z zakupem nieruchomości lub gruntu, takie jak związane z tym podatki i opłaty notarialne lub koszty wpisu do księgi wieczystej”(33) (podkreślenie moje).
42. Nie wydaje się, aby włączenie „opłat z tytułu wpisu hipoteki do księgi wieczystej” do całkowitego kosztu kredytu lub wyłączenie opłat związanych z nabyciem nieruchomości było przedmiotem innej dyskusji(34).
3. W przedmiocie wykładni systemowej i celowościowej
43. Pojęcie „całkowitego kosztu kredytu ponoszonego przez konsumenta” w dyrektywie 2014/17, podobnie jak w dyrektywie 2008/48, ma charakter funkcjonalny. Służy ono przede wszystkim ukształtowaniu dwóch pojęć:
– pojęcia „całkowitej kwoty do zapłaty przez konsumenta”, które odpowiada temu samemu pojęciu zdefiniowanemu w art. 3 lit. h) dyrektywy 2008/48(35);
– oraz pojęcia RRSO, które odpowiada całkowitemu kosztowi kredytu ponoszonemu przez konsumenta, wyrażonemu jako wartość procentowa całkowitej kwoty kredytu w stosunku rocznym(36).
44. Trybunał powiązał szeroki zakres tego pojęcia z celem polegającym na daleko idącej ochronie konsumenta i dokonał jego wykładni zgodnie z tą ochroną(37). Ochrona polega na udostępnieniu konsumentowi ogólnych, a przede wszystkim udzielonych przed zawarciem umowy informacji umożliwiających mu (w idealnej sytuacji) wybór produktu kredytowego odpowiedniego do jego sytuacji osobistej i interesów. Taki jest ostatecznie główny cel konceptu „całkowitego kosztu kredytu”.
45. Część procesu wyboru przez konsumenta formuły, która jest dla niego najodpowiedniejsza, polega również na zapewnieniu mu możliwości porównania ofert na poziomach krajowym i transgranicznym. Jego ochrona zapewniona w dyrektywach 2008/48 i 2014/17 wpisuje się w ogólny cel, jakim jest stworzenie wewnętrznego rynku kredytów(38). RRSO, która wskazuje na cenę (całkowity koszt) kredytu według wzoru matematycznego jednakowego w całej Unii, ma zasadnicze znaczenie dla tego porównania.
46. Istnieje jednak pewne napięcie pomiędzy celem, jakim jest przekazanie konsumentowi odpowiednich informacji, a celem polegającym na uczynieniu tego w sposób umożliwiający mu porównanie ofert kredytodawców w rozsądnym czasie.
47. Intuicyjnie pozycja konsumenta byłaby tym lepsza, im więcej informacji (dotyczących dodatkowych kosztów poza odsetkami) byłoby zawartych w RRSO i im mniej zasobów konsument musiałby poświęcić w celu samodzielnego określenia innych kosztów związanych z kredytem, w szczególności poza otoczeniem prawnym, które zwykle ogranicza się do poziomu lokalnego.
48. To wyjaśnia, dlaczego pojęcie „całkowitego kosztu kredytu ponoszonego przez konsumenta” obejmuje szerokie spektrum kosztów związanych z transakcją kredytową. Dostęp do informacji jest wprawdzie prostszy dla kredytodawcy niż dla konsumenta, niemniej jednak ta czynność nie jest dla kredytodawcy bezpłatna(39).
49. Jednocześnie włączenie do obliczenia RRSO elementów, które ze względu na regulacje krajowe są bardzo rozbieżne, wpływa na porównywalność ofert(40). Ostatecznie jest to ze szkodą dla transgranicznej działalności kredytodawców i pozyskiwania klientów z innych państw członkowskich.
50. W mojej ocenie prawodawca wybrał rozwiązanie zmierzające do pogodzenia różnych kwestii poprzez połączenie szeregu elementów:
– szerokiego zakresu pojęcia całkowitego kosztu kredytu ponoszonego przez konsumenta, aczkolwiek ograniczonego do kosztów związanych z samą umową kredytu, z pominięciem kosztów transakcji finansowanej poprzez kredyt;
– obowiązku uwzględnienia przez kredytodawcę w zakresie tego pojęcia wydatków kwalifikowanych, o których kredytodawca wie lub powinien wiedzieć przy standardowym w tym zawodzie poziomie staranności;
– obowiązku udzielenia konsumentowi zindywidualizowanej informacji przed zawarciem umowy za pomocą arkusza ESIS, zawartego w załączniku II do dyrektywy 2014/17;
– wymienienia w arkuszu ESIS kosztów, które ponosi konsument i które powinny być częścią RRSO, ale które nie są znane kontrahentowi, pod nagłówkiem „Następujące koszty nie są znane kredytodawcy i dlatego nie są ujęte w RRSO”(41);
– dodania w ESIS następującego ostrzeżenia: „Proszę się upewnić, że mają Państwo świadomość wszystkich innych opłat i kosztów związanych z Państwa kredytem”(42);
– wprowadzenia obowiązku wskazania w ogólnych informacjach o kredytach hipotecznych możliwych kosztów ponoszonych przez konsumenta nieujętych w całkowitym koszcie kredytu(43).
51. Uważam, że w ten sposób przeciętny konsument dysponuje informacjami potrzebnymi do podjęcia decyzji o umowie kredytu na zakup nieruchomości po porównaniu produktów w oparciu o RRSO(44). Będzie też wiedział, że mogą pojawić się dodatkowe koszty: albo zaliczające się do RRSO, ale nieznane kredytodawcy, albo niezwiązane z całkowitym kosztem kredytu, o których konsument jest poinformowany.
4. Wniosek częściowy
52. W świetle powyższego uważam, że odpowiedź sądu odsyłającego w odniesieniu do przedstawionych przezeń pozycji kosztów w celu ustalenia, czy zaliczają się one do całkowitego kosztu kredytu ponoszonego przez konsumenta w rozumieniu art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17, mogłaby być następująca:
– Pojęcie to obejmuje koszty wyceny nieruchomości, wniosku o zastrzeżenie pierwszeństwa i wpisu hipoteki do księgi wieczystej, w przypadku gdy są one niezbędne do udzielenia kredytu (to znaczy obciążają kredytobiorcę) i pod warunkiem że są znane kredytodawcy.
– Nie obejmuje ono kosztów notarialnego poświadczenia podpisów dla celów wpisu hipoteki do księgi wieczystej.
C. Prawo do obniżki na mocy art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17. Koszty, których dotyczy obniżka
53. Sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy w przypadku gdy kredytobiorca korzysta z prawa do spłaty całości lub części kwoty kredytu przed upływem przewidzianego terminu, proporcjonalna obniżka obejmuje jedynie należne odsetki i koszty, których wysokość jest zależna od okresu obowiązywania umowy, czy też również te, których wysokość nie jest zależna od tego okresu.
54. Dłużnik, który dokonuje przedterminowej spłaty wierzytelności, ma bowiem prawo do obniżenia całkowitego kosztu tej wierzytelności. Zgodnie z art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17 obniżka dotyczy „odset[ek] i koszt[ów] przypadając[ych] na pozostały okres obowiązywania umowy”(45).
55. W zakresie, w jakim art. 25 ust. 1 nie rozróżnia poszczególnych kategorii kosztów, mogłoby się wydawać, że obniżka dotyczy każdej kwoty wchodzącej w skład całkowitego kosztu kredytu (posiadającej czasowy charakter, który podkreślę poniżej). Z zastrzeżeniem tego, co wskażę w dalszej części(46), uważam – przeciwnie – że obniżka nie ma zastosowania bez rozróżnienia do wszystkich pozycji, które łącznie wskazują konsumentowi całkowity koszt kredytu przed zawarciem umowy.
56. Dyrektywa 2014/17 pozostawia otwarte (dostępne dla państw członkowskich) niektóre aspekty systemu przedterminowej spłaty(47). Jednakże samo istnienie prawa do spłaty przed uzgodnionym terminem całości lub części długu nie jest powierzone każdemu ustawodawcy krajowemu, podobnie jak nie ma to miejsca w odniesieniu do konsekwencji skorzystania z tego prawa (obniżenie całkowitego kosztu kredytu)(48).
57. Nie ma zatem odesłania do państw członkowskich, aby określiły one pozycje kosztów, które mają zostać obniżone. W związku z tym wykładnia dotycząca tego, „co” jest objęte obniżką, musi być jednolita, tak jak w przypadku wykładni każdego innego pojęcia korzystającego z autonomii w prawie Unii.
1. W przedmiocie wykładni językowej
58. Jak już wspomniałem, art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17 nie określa pozycji (spośród tych, które składają się na całkowity koszt kredytu), do których dokonuje się obniżki(49). Tekst pozwala jedynie na wywnioskowanie z pewnością, że obniżka ta nie będzie dotyczyła elementów nieuwzględnionych w owym koszcie(50).
59. W każdym razie przepis ten zawiera uściślenie czasowe, które moim zdaniem jest znaczące: odsetki i koszty podlegające obniżeniu w przypadku wcześniejszej spłaty kredytu to odsetki i koszty „przypadające na pozostały okres obowiązywania umowy”.
60. Związek między pozycjami podlegającymi obniżeniu a pozostałym okresem obowiązywania umowy wydaje mi się wskazywać na to, że te pierwsze są należne za usługi lub świadczenia, które w chwili przedterminowej spłaty nie zostały jeszcze wykonane i nie zostaną już wykonane(51).
61. Logikę tę można dostrzec bez trudu w odniesieniu do odsetek od kredytu. Przedterminowa spłata kapitału (należności głównej) oznacza eo ipso, że począwszy od tej daty, nie będą naliczane dalsze odsetki z tego tytułu. Obniżenie odsetek, które nie są należne w chwili przedterminowej spłaty, nie jest kwestionowane i nie widzę powodu, dla którego rozumienie tego przepisu miałoby być inne w odniesieniu do innych kosztów.
62. Element natury językowej wydaje mi się zatem kluczowy: art. 25 odnosi się jedynie do kosztów związanych z czasem następującym („pozostały okres”) po wykonaniu prawa spłaty. Niezależnie od tego, w zakresie, w jakim większość wersji językowych art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17 jest identyczna z wersjami art. 16 ust. 1 dyrektywy 2008/48, a w odniesieniu do tego ostatniego Trybunał nie uznał argumentu opartego na wykładni językowej za przekonujący(52), nie wykluczam, że moja interpretacja nie przekona Trybunału również w tym przypadku.
63. Na wypadek, gdyby tak było, przeanalizuję przepis w jego kontekście i w świetle jego celu(53).
2. W przedmiocie wykładni kontekstowej i celowościowej
64. Uznanie prawa do przedterminowej spłaty w dyrektywie 2014/17 odpowiada, podobnie jak ta dyrektywa, zamiarowi promowania tworzenia wewnętrznego rynku umów o kredyt związanych z nieruchomościami mieszkalnymi.
65. W tym kontekście prawo do wcześniejszej spłaty realizuje konkretny cel, który w motywie 66 dyrektywy 2014/17 opisano poprzez odniesienie do wspierania konkurencji, swobodnego przepływu obywateli i stabilności finansowej. Korzyści dla konsumenta pojawiają się dopiero na drugim planie i polegają na umożliwieniu mu zmiany produktu w poszukiwaniu tego, który w danym momencie najlepiej odpowiada jego potrzebom.
66. Prawodawca przewiduje, że prawo do przedterminowej spłaty podlega warunkom(54). Ponadto niuansuje on to prawo poprzez ewentualną rekompensatę dla kredytodawcy, która w pewnych okolicznościach może stanowić kwotę odstraszającą dla konsumenta(55).
67. Z tego systemu prawnego wynika, że prawo do przedterminowej spłaty kredytu ma na celu nie skorygowanie asymetrii w nierównorzędnym stosunku, lecz zapewnienie elastyczności umowy, która jest rozciągnięta w czasie, poprzez umożliwienie dłużnikowi spłaty jego zobowiązania przed upływem umówionego terminu, bez konieczności powoływania się na jakąkolwiek przyczynę i jej udowadniania(56).
68. Dyrektywa 2014/17 nie wyraża uzasadnienia dla ustanowionej w jej art. 25 ust. 1 obniżki jako następstwa prawa do przedterminowej spłaty. Czynnik ten, w połączeniu z brakiem dyskusji w trakcie prac przygotowawczych, pozwala stwierdzić, że takie dostosowanie jest postrzegane jako naturalna konsekwencja przedterminowej spłaty, prowadząca do braku ryzyka niewykonania zobowiązania dla drugiej strony lub zmniejszenia tego ryzyka (w przypadku częściowej przedterminowej spłaty). Ponadto gdyby kredytobiorca miał zapłacić jeszcze nienależne odsetki i inne przyszłe koszty, doszłoby do bezpodstawnego wzbogacenia kredytodawcy, którego zwalnia się odpowiednio (choć w drodze jednostronnej decyzji drugiej strony) z jego wzajemnego zobowiązania umownego(57).
69. Nie uważam natomiast, by obniżka, o której mowa w art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17, miała na celu postawienie konsumenta w takiej samej sytuacji, w jakiej znajdowałby się, gdyby kredyt został pierwotnie udzielony na krótszy okres lub na mniejszą kwotę(58). Prawo do przedterminowej spłaty nie przekształca pierwotnej umowy kredytu w inną umowę, jaką mogła ona być, lecz umożliwia dostosowanie jej do zaistniałych okoliczności(59).
70. Powyższe rozważania potwierdzają moje przekonanie wyrażone już w ramach rozpatrywania wykładni językowej przepisu, zgodnie z którym mająca zastosowanie obniżka ogranicza się do kwot, które konsument musiałby zapłacić za przyszłe świadczenia w wykonaniu samej umowy.
71. Nie mam wątpliwości, że inna wykładnia byłaby korzystniejsza dla konsumenta. Jednakże podobnie jak konsument nie powinien być karany za wcześniejszą spłatę jego długu(60), tak nie uważam również, by dla celu jego ochrony, który jest wyrażony w dyrektywie 2014/17, konieczne było zrównanie prawa do obniżenia z nagradzaniem go(61) za zmianę, którą konsument narzuca drugiej stronie(62).
72. Z tych samych powodów moje przekonanie rozciąga się na koszty zapłacone osobom trzecim z tytułu podatków, opłat administracyjnych lub usług profesjonalnych, takich jak wycena nieruchomości lub pośrednictwo(63).
73. Nie przeczę, że koszty zapłacone na rzecz osób trzecich stanowią część całkowitego kosztu kredytu: w przeciwnym razie konsument nie otrzymałby wszystkich informacji potrzebnych mu do dokonania wyboru pomiędzy ofertami różnych kredytodawców.
74. Nie zgadzam się natomiast, że z tego powodu ustanowione w art. 25 dyrektywy 2014/17 prawo do obniżki powinno mieć zastosowanie do kosztów, które nie odpowiadają usługom kredytodawcy, które mają być jeszcze wykonane w chwili przedterminowej spłaty.
75. Niektóre z tych kosztów stanowią wynagrodzenie za pojedyncze świadczenia przygotowujące przyszły stosunek umowny (pośrednictwo). Inne przyczyniają się do wspierania wydatków publicznych (podatki) lub stanowią wynagrodzenie za działalność lub usługi administracji publicznej nie tylko w interesie stron, lecz także w interesie społeczeństwa jako całości oraz obrotu prawnego (wpis hipoteki do księgi wieczystej). Pragnę podkreślić, że okoliczność, iż koszty te powinny być brane pod uwagę w celu poinformowania konsumenta o całkowitej „cenie” kredytu w rozumieniu art. 4 pkt 13 dyrektywy 2014/17, niezależnie od tego, czy konsument płaci je bezpośrednio ostatecznemu odbiorcy, czy za pośrednictwem kredytodawcy, nie oznacza, że stanowią one część kosztów, które zostaną obniżone w przypadku przedterminowej spłaty.
76. Nie znajduję żadnego obiektywnego powodu, dla którego proporcjonalne obniżenie kosztów na podstawie art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17 miałoby dotyczyć kwot niezwiązanych ze świadczeniami wzajemnymi kredytodawcy, który ani nie określa ich wysokości, ani ich nie pobiera(64). W przypadku gdy z mocy prawa obciążają one kredytobiorcę, moje przekonanie jest jeszcze silniejsze: zastosowanie prawa do obniżki do tych pozycji całkowitego kosztu kredytu spowodowałoby, że administracja publiczna dokonująca poboru lub prowadząca księgi wieczyste, niezwiązana ze stosunkiem dwustronnym między kredytodawcą a kredytobiorcą, musiałaby dokonać proporcjonalnego zwrotu tych kwot.
D. Zastosowanie wyroku Lexitor w niniejszej sprawie
1. Koszty należne kredytodawcy
77. Uważam, że wyrok Lexitor nie zmienia przedstawionego przeze mnie punktu widzenia. Moim zdaniem Trybunał wydał takie orzeczenie w oparciu o względy raczej pragmatyczne, które znalazły odzwierciedlenie w argumentach przedstawionych w pkt 31–33. Do tego dochodzi wzgląd dotyczący ewentualnej „nieproporcjonalnej niekorzyści” kredytodawcy, którego interesy leżą u podstaw przepisu o rekompensacie dla kredytodawcy(65).
78. Argumenty te mogły mieć sens w przypadku rozpatrywanym w owej sprawie, a co najwyżej dałoby się je uogólnić w odniesieniu do każdego kredytu konsumenckiego. W mojej ocenie nie można ich uogólnić w odniesieniu do kredytu na zakup nieruchomości.
79. Po pierwsze, jeśli chodzi o łatwość lub trudność w stosowaniu obniżki, pragnę przypomnieć, że arkusz ESIS (którego stosowanie jest obowiązkowe i do którego zmiany nie są uprawnione ani państwa członkowskie, ani kredytodawcy) zawiera w formie rozłącznej informacje dotyczące kredytu na zakup nieruchomości, które konsument musi otrzymać na etapie przed zawarciem umowy. W szczególności arkusz ESIS rozdziela koszty w zależności od tego, czy mają one charakter okresowy, czy nieokresowy: ułatwia on w ten sposób konsumentowi lub sądowi określenie niektórych kosztów podlegających obniżeniu(66).
80. Po drugie, między dyrektywami 2008/48 i 2014/17 istnieje istotna różnica dotycząca prawa kredytodawcy do otrzymania rekompensaty kosztów wynikających bezpośrednio z przedterminowej spłaty: prawo to zostało ustanowione w samej dyrektywie 2008/48; w dyrektywie 2014/17, która ma zastosowanie do niniejszego sporu, nie przewidziano owego prawa.
81. Ta kluczowa różnica między dyrektywami 2008/48 i 2014/17 nie uniemożliwia jednak dostrzeżenia związku pojęciowego między „obniżką” na rzecz konsumenta a „rekompensatą” na rzecz kredytodawcy(67).
82. Brak zharmonizowanej regulacji prawa do rekompensaty w dyrektywie 2014/17 prawdopodobnie stanowi wyjaśnienie trudności w uzgodnieniu wspólnych zasad i ostatecznie wynika z wielości mechanizmów finansowania hipotecznego oraz szerokiej gamy produktów(68), będących odzwierciedleniem specyfiki rynków finansowych umów hipotecznych w państwach członkowskich.
83. Pozostawiona państwom członkowskim swoboda działania w zakresie wprowadzenia lub niewprowadzenia rekompensaty w kredytach na zakup nieruchomości może mieć wpływ na praktykę niektórych z nich(69), eliminując czynnik równowagi, który w wyroku Lexitor doprowadził Trybunał do takiego rozstrzygnięcia. Pragnę powtórzyć, że z tego względu wspomniany wyrok nie może mieć po prostu zastosowania do owych kredytów.
2. Koszty należne osobom trzecim
84. Uwzględnienie zawartego w wyroku Lexitor argumentu nie powinno prowadzić nieuchronnie do tego, że nierozerwalnie związana z przedterminową spłatą kredytu obniżka zostałaby rozciągnięta na koszty kredytu na zakup nieruchomości, których celem jest wynagrodzenie dla osoby trzeciej.
85. Poza tym, że – jak już wspomniałem – wyrok Lexitor nie odnosił się do tych kosztów, to w przypadku kredytów zabezpieczonych na nieruchomości to nie kredytodawca (w niniejszej sprawie instytucja bankowa) otrzymuje owe kwoty, ani też nie on określa ich wysokość: ani nie osiąga z nich zysków, ani nie może nimi manipulować.
86. Nie widzę zatem powodu, aby traktować kwoty uiszczone na rzecz osób trzecich w taki sam sposób jak te analizowane w wyroku Lexitor.
87. Choć nie są one decydującym elementem, uważam, że moją opinię potwierdzają trwające prace legislacyjne dotyczące przeglądu dyrektywy 2008/48. Zarówno Komisja w swoim wniosku(70), jak i Rada w swoim podejściu ogólnym(71) wyjaśniają, że obniżka będzie miała wpływ na odsetki i koszty, jakie kredytodawca nakłada na konsumenta. Uważam, że wniosek ten ma również zastosowanie do kredytu hipotecznego.
88. Niewątpliwie może mieć miejsce sytuacja taka jak ta opisana przez VKI: w celu przedstawienia konsumentowi bardziej interesującej oferty kredytodawca konstruuje umowę w taki sposób, że na pierwszy rzut oka sam zobowiązuje się do zapłaty kosztów na rzecz osób trzecich, ale następnie, korzystając z przysługującej mu swobody działania w ramach fakturowania, obciąża nimi kredytobiorcę w sposób ukryty(72).
89. Jednakże wyrok Lexitor jest również nieprzydatny do ukrócenia tej praktyki, która jest oszustwem nie tylko z punktu widzenia każdego konkretnego konsumenta, lecz także z punktu widzenia niezakłóconej konkurencji. Obniżka, która zgodnie z brzmieniem wyroku Lexitor dotyczy wszystkich kosztów uiszczanych na rzecz kredytodawcy, jest stosowana proporcjonalnie do pozostałego okresu obowiązywania umowy w chwili spłaty. Innymi słowy – samo tylko rozwiązanie przyjęte w wyroku Lexitor nie wystarczy, żeby konsument odzyskał pełną kwotę, do zapłaty której kredytodawca teoretycznie się zobowiązał i którą ostatecznie obciążył konsumenta.
90. Jestem zdania, że sposobem na ograniczenie tych nadużyć powinien być sposób wskazany w art. 41 dyrektywy 2014/17: państwa członkowskie muszą zapewnić, by ochrona przyznana konsumentom nie mogła być obchodzona „poprzez sposób formułowania umów”.
3. Podsumowanie
91. Podsumowując: gdyby uznać, że wyrok Lexitor ma zastosowanie do kredytów na zakup nieruchomości, art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17 stałby na przeszkodzie przepisowi krajowemu, który ogranicza proporcjonalną obniżkę związaną z przedterminową spłatą kredytu do kosztów zależnych od okresu obowiązywania umowy. Jednakże nawet w tych okolicznościach (rozszerzenie rozwiązania Lexitor na kredyty hipoteczne) obniżka dotyczyłaby tylko kosztów, które służą wynagrodzeniu kredytodawcy, to znaczy kosztów innych niż należne osobom trzecim.
E. Ograniczenie skutków wyroku w czasie
92. Jeśli Trybunał przychyli się do tezy, za którą się opowiadam, uwzględnienie wniosku rządu włoskiego, dotyczącego ewentualnego ograniczenia skutków wyroku w czasie, nie będzie konieczne. W pozostałym zakresie uważam, że takie ograniczenie nie byłoby właściwe, ponieważ nie wykazano, że spełnione zostały przesłanki (w szczególności poważne skutki gospodarcze) wymagane w tym względzie w orzecznictwie Trybunału(73).
V. Wnioski
93. W świetle powyższego proponuję, aby Trybunał odpowiedział Oberster Gerichtshof (sądowi najwyższemu, Austria) w następujący sposób:
Tytułem głównym:
Artykuł 25 ust. 1 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/17/UE z dnia 4 lutego 2014 r. w sprawie konsumenckich umów o kredyt związanych z nieruchomościami mieszkalnymi i zmieniającej dyrektywy 2008/48/WE i 2013/36/UE oraz rozporządzenie (UE) nr 1093/2010 należy interpretować w ten sposób, że w przypadku skorzystania przez kredytobiorcę z przysługującego mu prawa do częściowej lub całkowitej spłaty kwoty kredytu przed upływem przewidzianego terminu proporcjonalna obniżka obejmuje tylko należne odsetki i koszty, których wysokość jest zależna od okresu obowiązywania umowy.
Tytułem posiłkowym:
Artykuł 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie przepisom krajowym, zgodnie z którymi w przypadku skorzystania przez kredytobiorcę z przysługującego mu prawa do częściowej lub całkowitej spłaty kwoty kredytu przed upływem przewidzianego terminu obniżka odsetek i całkowitego kosztu kredytu dotyczy jedynie tych kosztów, których wysokość jest zależna od okresu obowiązywania umowy. Nie stoi on jednak na przeszkodzie przepisom krajowym, które ograniczają wspomnianą obniżkę do kosztów, które, niezależnie od okresu obowiązywania umowy, stanowią wynagrodzenie kredytodawcy, z wyłączeniem kosztów należnych osobom trzecim.