WYROK TRYBUNAŁU (piąta izba)
z dnia 24 marca 2021 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Pilny tryb prejudycjalny – Przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości – Współpraca sądowa w sprawach cywilnych – Rozporządzenie (WE) nr 2201/2003 – Artykuł 10 – Jurysdykcja w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej – Uprowadzenie dziecka – Jurysdykcja sądów państwa członkowskiego – Zakres terytorialny – Uprowadzenie dziecka do państwa trzeciego – Miejsce zwykłego pobytu uzyskane w tym państwie trzecim
W sprawie C‑603/20 PPU
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez High Court of Justice (England & Wales), Family Division [sąd wyższej instancji (Anglia & Walia), wydział rodzinny, (Zjednoczone Królestwo)] postanowieniem z dnia 6 listopada 2020 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 16 listopada 2020 r., w postępowaniu:
SS
przeciwko
MCP,
TRYBUNAŁ (piąta izba),
w składzie: E. Regan (sprawozdawca), prezes izby, K. Lenaerts, prezes Trybunału, pełniący funkcję sędziego piątej izby, M. Ilešič, C. Lycourgos i I. Jarukaitis, sędziowie,
rzecznik generalny: A. Rantos,
sekretarz: A. Calot Escobar,
zważywszy na wniosek sądu odsyłającego z dnia 6 listopada 2020 r., który wpłynął do Trybunału w dniu 16 listopada 2016 r., o rozpoznanie odesłania prejudycjalnego w trybie pilnym na podstawie art. 107 regulaminu postępowania przed Trybunałem,
zważywszy na postanowienie piątej izby z dnia 2 grudnia 2020 r. o uwzględnieniu tego wniosku,
uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 4 lutego 2021 r.,
rozważywszy uwagi, które przedstawili:
– w imieniu SS – A. Tayo, barrister, upoważniona przez J. Dsouzę, solicitor,
– w imieniu MCP – A. Metzer, QC, i C. Proudman, barrister, upoważnieni przez H. Choudhery, solicitor,
– w imieniu Komisji Europejskiej – M. Wilderspin, w charakterze pełnomocnika,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 23 lutego 2021 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 10 rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 (Dz.U. 2003, L 338, s. 1), zmienionego rozporządzeniem Rady (WE) nr 2116/2004 z dnia 2 grudnia 2004 r. (Dz.U. 2004, L 367, s. 1) (zwanego dalej „rozporządzeniem nr 2201/2003”).
2 Wniosek ów został złożony w ramach sporu pomiędzy SS, będącym ojcem małego dziecka, P, a MCP, będącą matką tego dziecka, w przedmiocie powództwa ojca o zarządzenie powrotu dziecka do Zjednoczonego Królestwa oraz o orzeczenie prawa do osobistej styczności z dzieckiem.
Ramy prawne
Prawo międzynarodowe
Konwencja haska z 1980 r.
3 Konwencja dotycząca cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę, podpisana w dniu 25 października 1980 r. w ramach Haskiej Konferencji Prawa Prywatnego Międzynarodowego (zwana dalej „konwencją haską z 1980 r.”) weszła w życie w dniu 1 grudnia 1983 r. Wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej są umawiającymi się stronami tej konwencji.
4 Konwencja ta zawiera różne postanowienia dotyczące doprowadzenia do niezwłocznego powrotu dziecka bezprawnie uprowadzonego lub zatrzymanego.
5 Artykuł 16 konwencji haskiej z 1980 r. przewiduje, że po otrzymaniu zawiadomienia o bezprawnym uprowadzeniu lub zatrzymaniu dziecka w rozumieniu art. 3 tej konwencji władze sądowe lub administracyjne umawiającego się państwa, do którego dziecko zostało uprowadzone lub w którym zostało zatrzymane, nie będą mogły decydować merytorycznie o prawie do opieki, dopóki nie zostanie ustalone, że wymogi określone przez rzeczoną konwencję co do zwrotu dziecka nie zostały spełnione, lub jeżeli w stosownym czasie po tym zawiadomieniu nie wpłynął wniosek sporządzony na podstawie tej konwencji.
Konwencja haska z 1996 r.
6 Konwencję o jurysdykcji, prawie właściwym, uznawaniu, wykonywaniu i współpracy w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej oraz środków ochrony dzieci, sporządzoną w Hadze w dniu 19 października 1996 r. (zwaną dalej „konwencją haską z 1996 r.”) ratyfikowały lub do niej przystąpiły wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej.
7 Konwencja ta ustanawia zasady mające na celu wzmocnienie ochrony dzieci w sytuacjach o charakterze międzynarodowym oraz unikanie konfliktów pomiędzy systemami prawnymi państw sygnatariuszy dotyczących jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania środków ochrony dzieci.
8 W odniesieniu do uprowadzenia dziecka art. 7 rzeczonej konwencji stanowi w ust. 1 lit. a) i b):
„W razie bezprawnego uprowadzenia lub zatrzymania dziecka organy Umawiającego się Państwa, w którym dziecko bezpośrednio przed uprowadzeniem lub zatrzymaniem miało zwykły pobyt, zachowują swoją jurysdykcję do chwili, gdy dziecko uzyska zwykły pobyt w innym państwie, oraz:
a) każda osoba, organ lub inna jednostka uprawniona do pieczy zezwoliła na uprowadzenie lub zatrzymanie; lub
b) dziecko przebywało w tym innym państwie co najmniej rok po tym, jak osoba, organ lub inna jednostka uprawniona do pieczy znała lub powinna była znać miejsce jego pobytu, żaden wniosek o powrót zgłoszony w tym okresie nie jest już rozpatrywany, a dziecko zaadaptowało się do nowych warunków”.
9 Zgodnie z art. 52 ust. 2 i 3 owej konwencji:
„2. Niniejsza konwencja nie narusza możliwości zawierania przez jedno lub więcej Umawiających się Państw porozumień obejmujących postanowienia w dziedzinach uregulowanych w niniejszej konwencji a dotyczących dzieci mających zwykły pobyt w jednym z państw będących stroną takiego porozumienia.
3. Porozumienia zawierane przez jedno lub więcej Umawiających się Państw w dziedzinach uregulowanych w niniejszej konwencji nie naruszają stosowania postanowień niniejszej konwencji w stosunkach między tymi państwami a innymi Umawiającymi się Państwami”.
Prawo Unii
10 Motywy 12 i 33 rozporządzenia nr 2201/2003 stanowią:
„(12) Podstawy jurysdykcji w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej ustanowione w niniejszym rozporządzeniu ukształtowane są zgodnie z zasadą dobra dziecka, w szczególności według kryterium bliskości. Oznacza to, że jurysdykcja powinna należeć w pierwszej kolejności do sądów państw członkowskich zwykłego pobytu dziecka, z wyjątkiem niektórych przypadków zmiany miejsca pobytu dziecka lub w następstwie porozumienia zawartego między podmiotami odpowiedzialności rodzicielskiej.
[…]
(33) Niniejsze rozporządzenie uznaje prawa podstawowe i jest zgodne z zasadami przyjętymi w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej. W szczególności zmierza do zapewnienia przestrzegania podstawowych praw dziecka określonych w art. 24 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej […]”.
11 Artykuł 1 ust. 1 i 2 tego rozporządzania, który to artykuł jest zatytułowany „Zakres stosowania”, ma następujące brzmienie:
„1. Niniejsze rozporządzenie ma zastosowanie, bez względu na rodzaj sądu, w sprawach cywilnych dotyczących:
[…]
b) przyznawania, wykonywania, przekazywania, pełnego lub częściowego pozbawienia odpowiedzialności rodzicielskiej.
2. Sprawy, o których mowa w ust. 1 lit. b), dotyczą w szczególności:
a) pieczy nad dzieckiem i prawa do osobistej styczności z dzieckiem;
[…]”.
12 Artykuł 2 rzeczonego rozporządzenia, zatytułowany „Definicje”, przewiduje:
„Na użytek niniejszego rozporządzenia:
[…]
7) »odpowiedzialność rodzicielska« oznacza ogół praw i obowiązków, które zostały przyznane osobie fizycznej lub prawnej orzeczeniem, z mocy prawa lub poprzez prawnie wiążące porozumienie, dotyczących osoby lub majątku dziecka. Pojęcie to obejmuje w szczególności pieczę na dzieckiem oraz prawo do osobistej styczności z dzieckiem;
[…]
11) »bezprawne uprowadzenie albo zatrzymanie dziecka« oznacza uprowadzenie lub zatrzymanie dziecka, jeżeli:
a) narusza to prawo do pieczy nad dzieckiem, które na mocy orzeczenia, z mocy prawa lub poprzez prawnie wiążące porozumienie przysługuje zgodnie z prawem państwa członkowskiego, w którym dziecko bezpośrednio przed uprowadzeniem lub zatrzymaniem miało zwykły pobyt;
oraz
b) pod warunkiem że prawo pieczy nad dzieckiem było, wspólnie lub samemu, faktycznie wykonywane w czasie uprowadzenia lub zatrzymania dziecka lub byłoby wykonywane, gdyby uprowadzenie lub zatrzymanie nie nastąpiło. Za wspólne wykonywanie pieczy nad dzieckiem uznaje się sytuację, gdy jeden podmiot odpowiedzialności rodzicielskiej na mocy orzeczenia lub z mocy prawa nie może stanowić o miejscu pobytu dziecka bez zgody innego podmiotu odpowiedzialności rodzicielskiej”.
13 Rozdział II tego rozporządzenia, zatytułowany „Jurysdykcja”, zawiera w sekcji 2, zatytułowanej „Odpowiedzialność rodzicielska”, art. 8, który zaś nosi tytuł „Jurysdykcja ogólna” i stanowi:
„1. W sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej jurysdykcję mają sądy państwa członkowskiego, w którym w chwili wniesienia pozwu lub wniosku dziecko ma zwykły pobyt.
2. [Ustęp] 1 ma zastosowanie z zastrzeżeniem przepisów art. 9, 10 i 12”.
14 Zgodnie z art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003, zatytułowanym „Jurysdykcja w przypadkach uprowadzenia dziecka”:
„W przypadku bezprawnego uprowadzenia lub zatrzymania dziecka jurysdykcja sądów państwa członkowskiego, w którym dziecko bezpośrednio przed bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem miało zwykły pobyt, zostaje utrzymana do chwili uzyskania przez dziecko zwykłego pobytu w innym państwie członkowskim oraz:
a) każda z osób, instytucji lub innych jednostek sprawujących pieczę nad dzieckiem przyzwoliła na uprowadzenie lub zatrzymanie;
lub
b) dziecko przebywało w tym innym państwie członkowskim przez co najmniej rok od chwili, w której osoba, instytucja lub inna jednostka sprawująca pieczę nad dzieckiem dowiedziała się lub powinna była się dowiedzieć o miejscu jego pobytu, dziecko zadomowiło się w swoim nowym otoczeniu oraz spełniony jest jeden z następujących warunków:
i) w ciągu roku od chwili, w której sprawujący pieczę nad dzieckiem dowiedział się lub powinien był się dowiedzieć o miejscu pobytu dziecka, nie został złożony żaden pozew lub wniosek o powrót dziecka do właściwych organów państwa członkowskiego, do którego dziecko zostało uprowadzone lub w którym jest zatrzymane;
ii) pozew lub wniosek o powrót wniesiony przez sprawującego pieczę nad dzieckiem został cofnięty, a żaden nowy wniosek nie został złożony w terminie określonym w ppkt (i);
iii) postępowanie przed sądem w państwie członkowskim, w którym dziecko miało zwykły pobyt bezpośrednio przed bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem, zostało zakończone zgodnie z art. 11 ust. 7;
iv) sądy państwa członkowskiego, w którym dziecko miało zwykły pobyt bezpośrednio przed bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem, wydały orzeczenie o prawie do pieczy nad dzieckiem, w którym nie zarządziły powrotu dziecka”.
15 Artykuł 12 tego rozporządzenia, dotyczący prorogacji jurysdykcji, ma następujące brzmienie:
„1. Sądy państwa członkowskiego mające jurysdykcję w przypadku pozwu lub wniosku o rozwód, separację lub unieważnienie małżeństwa na podstawie art. 3 mają jurysdykcję w każdej sprawie dotyczącej odpowiedzialności rodzicielskiej związanej z pozwem lub wnioskiem, jeżeli:
a) na co najmniej jednym z małżonków spoczywa odpowiedzialność rodzicielska w odniesieniu do dziecka;
oraz
b) jurysdykcja tych sądów została wyraźnie lub w inny jednoznaczny sposób uznana przez małżonków lub podmioty odpowiedzialności rodzicielskiej w chwili wszczęcia postępowania oraz jest zgodna z dobrem dziecka.
[…]
3. Sądy państwa członkowskiego mają również jurysdykcję w odniesieniu do odpowiedzialności rodzicielskiej w postępowaniach innych niż te, o których mowa w ust. 1, jeżeli:
a) dziecko ma istotny związek z tym państwem członkowskim, w szczególności z uwagi na fakt, że jeden z podmiotów odpowiedzialności rodzicielskiej ma zwykły pobyt w tym państwie członkowskim lub dziecko posiada obywatelstwo tego państwa członkowskiego
oraz
b) jurysdykcja sądów została wyraźnie lub w inny jednoznaczny sposób uznana przez wszystkie strony postępowania w chwili wszczęcia postępowania oraz jest zgodna z dobrem dziecka.
4. Jeżeli dziecko ma zwykły pobyt w państwie trzecim, które nie jest stroną [konwencji haskiej z 1996 r.], należy uznać jurysdykcję na podstawie niniejszego artykułu za zgodną z dobrem dziecka, w szczególności jeśli przeprowadzenie postępowania w danym państwie trzecim okazuje się niemożliwe”.
16 Artykuł 14 rzeczonego rozporządzenia, zatytułowany „Pozostałe jurysdykcje”, przewiduje:
„Jeżeli żaden sąd państwa członkowskiego nie ma jurysdykcji zgodnie z art. 8–13, jurysdykcję określa się w każdym państwie członkowskim według prawa tego państwa”.
17 Artykuł 60 tego rozporządzenia, zatytułowany „Stosunek do określonych konwencji wielostronnych”, stanowi:
„W stosunkach między państwami członkowskimi niniejsze rozporządzenie ma pierwszeństwo przed poniższymi konwencjami w zakresie, w jakim dotyczą one spraw uregulowanych w niniejszym rozporządzeniu:
[…]
e) [konwencją haską z 1980 r.]”.
18 Zgodnie z art. 61 rozporządzenia nr 2201/2003, który dotyczy stosunku do konwencji haskiej z 1996 r.:
„W stosunku do [konwencji haskiej z 1996 r.] niniejsze rozporządzenie ma zastosowanie:
a) jeżeli dane dziecko ma zwykły pobyt na terytorium państwa członkowskiego;
[…]”.
Spór w postępowaniu głównym i pytanie prejudycjalne
19 SS i MCP, oboje będący obywatelami Indii posiadającymi zezwolenie na pobyt w Zjednoczonym Królestwie, byli parą niepozostającą w prawnym związku małżeńskim, gdy w 2017 r. narodziło się ich dziecko P, będące obywatelem brytyjskim.
20 Nazwisko ojca figuruje w akcie urodzenia, co oznacza, że zgodnie z ustaleniami sądu odsyłającego jest on podmiotem, na którym spoczywa odpowiedzialność rodzicielska w stosunku do P.
21 W październiku 2018 r. matka, MCP, wyjechała z dzieckiem do Indii. Po kilku miesiącach matka wróciła do Zjednoczonego Królestwa bez dziecka.
22 Z wyjątkiem krótkiego pobytu w Zjednoczonym Królestwie w kwietniu 2019 r. dziecko pozostawało w Indiach, gdzie żyje pod opieką swojej babki ze strony matki.
23 Według sądu odsyłającego prawdopodobne jest, że zachowanie matki jest równoznaczne z bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem dziecka w Indiach.
24 Ojciec chciałby, aby P mieszkała z nim w Zjednoczonym Królestwie lub, pomocniczo, aby miał z nią kontakt w ramach prawa do osobistej styczności z dzieckiem.
25 W tym względzie w dniu 26 sierpnia 2020 r. ojciec wniósł do sądu odsyłającego powództwo zmierzające, po pierwsze, do zarządzenia powrotu dziecka do Zjednoczonego Królestwa, oraz po drugie, do orzeczenia prawa do osobistej styczności z dzieckiem.
26 Według tego sądu matka zakwestionowała jurysdykcję sądów Anglii i Walii, jako że dziecko nie ma miejsca zwykłego pobytu w Zjednoczonym Królestwie.
27 Przed rozstrzygnięciem tego sporu sąd odsyłający uznaje za stosowane zbadanie swojej jurysdykcji na podstawie rozporządzenia nr 2201/2003. W tym względzie ustalił on, że w momencie wniesienia sprawy do sądu, po pierwsze, dziecko miało miejsce zwykłego pobytu w Indiach oraz było całkowicie zintegrowane ze środowiskiem społecznym i rodzinnym w Indiach, a konkretne, rzeczywiste powiązania dziecka ze Zjednoczonym Królestwem, poza obywatelstwem, nie istniały, oraz po drugie, matka nigdy nie przyznała w sposób jednoznaczny, że sądy Anglii i Walii mają jurysdykcję do rozpoznania kwestii dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej względem P. W następstwie tego ustalenia sąd odsyłający postanowił, że podstawą jego jurysdykcji nie może być art. 8 ani art. 12 ust. 3 tego rozporządzenia.
28 W odniesieniu do art. 10 rzeczonego rozporządzenia, który ustanawia reguły jurysdykcyjne w przypadkach bezprawnego uprowadzenia lub zatrzymania dziecka, sąd odsyłający powziął wątpliwości, w szczególności, co do kwestii, czy przepis ów może mieć zastosowanie do konfliktu jurysdykcyjnego pomiędzy sądami państwa członkowskiego a sądami państwa trzeciego.
29 W tym względzie uważa on, iż z brzmienia tego przepisu oraz z wykładni wskazanej w pkt 4.2.1.1 opublikowanego przez Komisję Europejską Praktycznego przewodnika dotyczącego stosowania rozporządzenia nr 2201/2003 wyraźnie wynika, że reguła ustanowiona w art. 10 tego rozporządzenia dotyczy jedynie konfliktów jurysdykcyjnych pomiędzy państwami członkowskimi, a nie takich konfliktów pomiędzy państwem członkowskim a państwem trzecim. Zdaniem sądu odsyłającego Trybunał potwierdził już tę wykładnię w pkt 33 wyroku z dnia 17 października 2018 r., UD (C‑393/18 PPU, EU:C:2018:835), podążając w tym względzie za opinią rzecznika generalnego H. Saugmandsgaarda Øe z dnia 20 września 2018 r. w tej samej sprawie (C‑393/18 PPU, EU:C:2018:749). Część krajowego orzecznictwa przyznaje temu przepisowi jednak szerszy zakres terytorialny.
30 W tych okolicznościach High Court of Justice (England and Wales), Family Division [sąd wyższej instancji (Anglia & Walia), wydział rodzinny (Zjednoczone Królestwo)] postanowił zawiesić postępowanie i przedstawić Trybunałowi następujące pytanie prejudycjalne:
„Czy art. 10 [rozporządzenia nr 2201/2003] utrzymuje bezterminową jurysdykcję państwa członkowskiego, jeżeli dziecko mające miejsce zwykłego pobytu w tym państwie członkowskim zostało bezprawnie uprowadzone do państwa trzeciego (lub zatrzymane w nim), w którym po uprowadzeniu (lub zatrzymaniu) uzyskało później miejsce zwykłego pobytu?”.
Wniosek o zastosowanie pilnego trybu prejudycjalnego
31 Sąd odsyłający wniósł o rozpoznanie tego odesłania prejudycjalnego w pilnym trybie prejudycjalnym przewidzianym w art. 107 § 1 regulaminu postępowania przed Trybunałem.
32 W tym względzie bezsporne jest, po pierwsze, że odesłanie prejudycjalne dotyczy wykładni rozporządzenia nr 2201/2003, przyjętego w szczególności na podstawie art. 61 lit. c) WE, obecnie art. 67 TFUE, który znajduje się w tytule V części trzeciej traktatu FUE, dotyczącym przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, co oznacza, że to odesłanie prejudycjalne wchodzi w zakres stosowania pilnego trybu prejudycjalnego określonego w art. 107 regulaminu postępowania, oraz po drugie, że odpowiedź na pytanie prejudycjalne ma decydujące znaczenie dla rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym, ponieważ zależy od niej jurysdykcja sądu rozpoznającego sprawę w świetle prawa Unii.
33 W odniesieniu do kryterium pilnego charakteru, ze względu na to, iż małe dziecko mieszka od października 2018 r., z wyjątkiem krótkiego pobytu w Zjednoczonym Królestwie, na stałe w Indiach, istnieje ryzyko, że przedłużanie tej sytuacji szkodzi poważnie, jeśli nie nieodwracalnie, relacjom między dzieckiem a jego ojcem, a nawet między dzieckiem a obojgiem jego rodziców. Sytuacja ta może spowodować nieodwracalną szkodę w jego rozwoju emocjonalnym i, ogólnie, psychologicznym, zważywszy w szczególności na fakt, że dziecko znajduje się w ważnym dla jego rozwoju wieku.
34 Ponadto ponieważ integracja w rodzinie i społeczeństwie dziecka jest już zaawansowana w państwie trzecim, w którym, zgodnie z ustaleniami sądu odsyłającego, ma ono obecnie miejsce zwykłego pobytu, przedłużanie tej sytuacji może jeszcze bardziej zagrozić integracji dziecka w jego środowisku rodzinnym i społecznym w przypadku ewentualnego powrotu do Zjednoczonego Królestwa.
35 W tych okolicznościach w dniu 2 grudnia 2020 r. piąta izba Trybunału postanowiła, na wniosek sędziego sprawozdawcy i po zapoznaniu się ze stanowiskiem rzecznika generalnego, uwzględnić wniosek sądu odsyłającego dotyczący rozpoznania tego odesłania prejudycjalnego w pilnym trybie prejudycjalnym.
W przedmiocie pytania prejudycjalnego
36 Poprzez swoje pytanie prejudycjalne sąd odsyłający zmierza w istocie do ustalenia, czy art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003 należy interpretować w ten sposób, że jeżeli zostanie stwierdzone, że w dniu złożenia pozwu lub wniosku dotyczącego odpowiedzialności rodzicielskiej dziecko uzyskało miejsce zwykłego pobytu w państwie trzecim w następstwie uprowadzenia do tego państwa, sądy państwa członkowskiego, w którym dziecko miało miejsce zwykłego pobytu bezpośrednio przed jego uprowadzeniem, bezterminowo utrzymują jurysdykcję.
37 Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem do celów dokonywania wykładni przepisu prawa Unii należy wziąć pod uwagę nie tylko jego brzmienie, ale także kontekst, w jaki się wpisuje, oraz cele regulacji, której część stanowi (wyrok z dnia 6 października 2020 r., Jobcenter Krefeld, C‑181/19, EU:C:2020:794, pkt 61 i przytoczone tam orzecznictwo). Geneza przepisu prawa Unii również może dostarczyć informacji istotnych dla jego wykładni (wyrok z dnia 20 grudnia 2017 r., Acacia i D’Amato, C‑397/16 i C‑435/16, EU:C:2017:992, pkt 31 i przytoczone tam orzecznictwo).
38 W pierwszej kolejności, w odniesieniu do brzmienia art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003, należy stwierdzić, iż przepis ów przewiduje w zakresie jurysdykcji w przypadkach uprowadzenia dziecka, że ta jurysdykcja sądów państwa członkowskiego, w którym dziecko bezpośrednio przed bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem miało zwykły pobyt, zostaje utrzymana, przy czym jurysdykcja ta zostaje przekazana sądom innego państwa członkowskiego, w momencie gdy dziecko uzyskało miejsce zwykłego pobytu w tym ostatnim państwie członkowskim oraz gdy, ponadto, spełniony jest jeden z alternatywnych warunków ustanowionych w owym art. 10.
39 Z brzmienia art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003 wynika tym samym, że kryteria przyjęte w tym przepisie do celu przyznania jurysdykcji w przypadkach uprowadzenia dziecka dotyczą sytuacji, która ogranicza się do terytorium państw członkowskich. Jurysdykcję przyznaje się bowiem, co do zasady, sądom państwa członkowskiego, w którym dziecko miało miejsce zwykłego pobytu zanim zostało bezprawnie uprowadzone do innego państwa członkowskiego lub w nim bezprawnie zatrzymane, z zastrzeżeniem możliwości przekazania owej jurysdykcji, jeśli spełnione zostaną określone warunki, sądom państwa członkowskiego, w którym dziecko to uzyskało nowe miejsce zwykłego pobytu w następstwie bezprawnego uprowadzenia lub zatrzymania dziecka.
40 Okoliczność, że omawiany przepis używa wyrażenia „państwo członkowskie”, a nie określeń „państwo” lub „państwo trzecie”, oraz że uzależnia on przyznanie jurysdykcji od aktualnego lub poprzedniego miejsca zwykłego pobytu „w państwie członkowskim”, nie odnosząc się do możliwości uzyskania miejsca pobytu na terytorium państwa trzeciego, oznacza również, że przepis ów reguluje jedynie jurysdykcję w przypadkach uprowadzenia dziecka pomiędzy państwami członkowskimi.
41 Należy dodać, iż w ramach postępowania dotyczącego wykładni art. 8 rozporządzania nr 2201/2003 Trybunał orzekł już, że brzmienie art. 10 owego rozporządzenia musi oznaczać, że zastosowanie tego przepisu zależy od potencjalnego konfliktu jurysdykcyjnego pomiędzy sądami różnych państw członkowskich (wyrok z dnia 17 października 2018 r., UD, C‑393/18 PPU, EU:C:2018:835, pkt 33).
42 Ponadto należy zauważyć, jak uczyniła to Komisja podczas rozprawy, że art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003 składa się z pojedynczego zdania, tak że już z jego struktury wynika, iż stanowi on nierozerwalną całość. W konsekwencji przepisu tego nie można interpretować jako składającego się z dwóch odrębnych części, z których jedna pozwala w sposób autonomiczny uzasadnić bezterminowe utrzymanie co do zasady jurysdykcji sądów państwa członkowskiego w przypadku uprowadzenia dziecka do państwa trzeciego.
43 W drugiej kolejności, w odniesieniu do kontekstu, w jaki wpisuje się art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003, należy stwierdzić, że przepis ów stanowi szczególną regułę jurysdykcyjną w stosunku do ogólnej reguły ustanowionej w art. 8 ust. 1 tego rozporządzenia, zgodnie z którą w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej jurysdykcję mają, co do zasady, sądy państwa członkowskiego, w którym dziecko ma zwykły pobyt.
44 Zgodnie z art. 8 ust. 2 rzeczonego rozporządzenia ustęp 1 tego art. 8 ma bowiem zastosowanie z zastrzeżeniem przepisów art. 9, 10 i 12.
45 W tym względzie należy podkreślić, po pierwsze, że szczególna reguła jurysdykcyjna przewidziana w art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003 neutralizuje skutek, jaki w przypadku uprowadzenia dziecka wywołałoby zastosowanie ogólnej reguły jurysdykcyjnej ustanowionej w art. 8 ust. 1 tego rozporządzenia, a mianowicie przeniesienia jurysdykcji na państwo członkowskie, w którym w następstwie uprowadzenia dziecko uzyskało nowe miejsce pobytu. Jako że to przeniesienie jurysdykcji może dawać sprawcy bezprawnego czynu przewagę procesową, art. 10 owego rozporządzenia przewiduje, jak wskazano w pkt 39 niniejszego wyroku, iż jurysdykcja sądów państwa członkowskiego, w którym dziecko przed bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem miało zwykły pobyt, zostaje jednak utrzymana, chyba że spełnione zostaną pewne warunki.
46 Niemniej gdy dziecko uzyskało miejsce zwykłego pobytu poza Unią Europejską po jego bezprawnym uprowadzeniu do państwa trzeciego lub po jego bezprawnym zatrzymaniu w państwie trzecim, art. 8 ust. 1 tego rozporządzenia nie znajduje zastosowania ze względu na brak miejsca zwykłego pobytu w państwie członkowskim. Przepis ów nie dotyczy bowiem takiej sytuacji. Wynika stąd, że w tych okolicznościach reguła ustanowiona w art. 10 owego rozporządzenia, która pozwala na odstąpienie od jurysdykcji, do której sądy państw członkowskich nowego miejsca zwykłego pobytu mogłyby być uprawnione na podstawie ogólnej reguły, traci rację bytu, a zatem nie powinna mieć zastosowania. W konsekwencji omawiany art. 10 nie uzasadnia bezterminowego utrzymania jurysdykcji państwa członkowskiego, w którym dziecko miało miejsce zwykłego pobytu przed jego bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem, jeżeli dziecko to zostało uprowadzone do państwa trzeciego.
47 Po drugie, należy przypomnieć, że szczególna reguła jurysdykcyjna podlega ścisłej wykładni, a zatem nie dopuszcza interpretacji wykraczającej poza sytuacje wyraźnie przewidziane w odnośnym rozporządzeniu (zob. podobnie wyroki: z dnia 3 października 2013 r., Pinckney, C‑170/12, EU:C:2013:635, pkt 25; z dnia 16 stycznia 2014 r., Kainz, C‑45/13, EU:C:2014:7, pkt 22 i przytoczone tam orzecznictwo; a także z dnia 25 stycznia 2018 r., Schrems, C‑498/16, EU:C:2018:37, pkt 27).
48 W konsekwencji nie można dokonać wykładni takiej reguły przy uwzględnieniu jedynie części jej brzmienia w celu zastosowania tej części w sposób autonomiczny. Tak zaś byłoby, gdyby wykładnię art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003 oprzeć wyłącznie na jednym elemencie pierwszej części tego artykułu, aby dojść do wniosku, że w przypadku uprowadzenia dziecka do państwa trzeciego sądy państwa członkowskiego, w którym dziecko to miało poprzednie miejsce zwykłego pobytu, co do zasady i bezterminowo utrzymują jurysdykcję, skoro inny warunek przewidziany w tym przepisie, który dotyczy uzyskania miejsca zwykłego pobytu w innym państwie członkowskim, nie może zostać spełniony.
49 Po trzecie, wykładnia taka prowadziłaby do objęcia zakresem stosowania omawianego art. 10 sytuacji – a mianowicie uprowadzenia dziecka do państwa trzeciego – której prawodawca Unii nie zamierzał uwzględnić.
50 W tym względzie z genezy rozporządzenia nr 2201/2003 wynika, że prawodawca Unii chciał ustanowić surowe uregulowanie w odniesieniu do uprowadzania dzieci w ramach Unii, ale nie zamierzał objąć tym uregulowaniem uprowadzania dzieci do państw trzecich, ponieważ uprowadzania takie powinny podlegać w szczególności konwencjom międzynarodowym, takim jakim konwencja haska z 1980 r., która obowiązywała już we wszystkich państwach członkowskich w dniu złożenia wniosku w sprawie rozporządzenia Rady dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 i zmieniającego rozporządzenie (WE) nr 44/2001 w odniesieniu do kwestii alimentacyjnych, przedstawionego przez Komisję w dniu 3 maja 2002 r. [COM(2002) 222 wersja ostateczna, Dz.U. 2002, C 203 E, s. 155] (zwanego dalej „wnioskiem w sprawie rozporządzenia”), leżącego u podstaw rozporządzenia nr 2201/2003, i konwencja haska z 1996 r., której szereg państw członkowskich nie mógł jeszcze do tego dnia ratyfikować.
51 Ustalenie to wynika wyraźnie z uzasadnienia dotyczącego tego wniosku w sprawie rozporządzenia, który wskazuje, że „w celu uwzględnienia sytuacji o charakterze międzynarodowym Komisja przedstawiła […] wniosek w sprawie decyzji Rady upoważniającej państwa członkowskie do podpisania konwencji haskiej z 1996 r.” [COM(2002) 222 wersja ostateczna/2, s. 3].
52 Zamiar prawodawcy Unii, aby zapewnić współistnienie uregulowania Unii dotyczącego uprowadzania dzieci z uregulowaniem ustanowionym w konwencjach międzynarodowych został przypomniany w uzasadnieniu do sprawozdania komisji ds. wolności obywatelskich, sprawiedliwości i spraw wewnętrznych Parlamentu Europejskiego z dnia 7 listopada 2002 r. dotyczącego wniosku w sprawie rozporządzenia (wersja ostateczna A5‑0385/2002, s. 19), w którym wskazano, że rzeczony wniosek, przewidujący jasne i spójne uregulowanie prawne w przypadkach uprowadzenia dziecka w obrębie Unii, stanowi „instrument, który może zapewnić bardziej zintegrowane ramy w Unii Europejskiej i być stosowany równolegle z konwencjami haskimi z 1980 i 1996 r. w stosunkach międzynarodowych”.
53 Wskazana wykładnia art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003, zgodnie z którą państwo członkowskie poprzedniego miejsca zwykłego pobytu dziecka bezterminowo utrzymywałoby jurysdykcję w przypadku uprowadzenia dziecka do państwa trzeciego, powodowałaby – gdyby w następstwie uprowadzenia dziecko uzyskało miejsce zwykłego pobytu w państwie trzecim, które jest umawiającą się stroną konwencji haskiej z 1996 r. – pozbawienie skuteczności art. 7 ust. 1 i art. 52 ust. 3 tej konwencji.
54 Artykuł 7 ust. 1 konwencji haskiej z 1996 r. przewiduje bowiem, podobnie jak art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003, przeniesienie jurysdykcji na sądy państwa, w którym dziecko ma nowe miejsce zwykłego pobytu, jeżeli spełnione są określone warunki. Warunki te są związane między innymi z upływem czasu w połączeniu z przyzwoleniem lub biernością podmiotu, któremu przysługuje prawo do pieczy nad dzieckiem, gdy dziecko zadomowiło się w nowym środowisku.
55 Ta możliwość przeniesienia jurysdykcji byłaby jednak definitywnie wykluczona, gdyby na podstawie omawianego art. 10 sądy państwa członkowskiego miały bezterminowo utrzymać jurysdykcję. W związku z tym takie utrzymanie jurysdykcji byłoby również sprzeczne z art. 52 ust. 3 konwencji haskiej z 1996 r., który zakazuje tego, aby uregulowanie zawarte między szeregiem umawiających się państw w dziedzinach uregulowanych w tej konwencji – takie jak to przewidziane w rozporządzeniu nr 2201/2003 – naruszało stosowanie postanowień rzeczonej konwencji w stosunkach między tymi państwami a innymi umawiającymi się państwami. Skoro zaś jurysdykcji w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej nie można by przenieść na te sądy umawiających się państw, stosunki te byłyby ewidentnie naruszone.
56 Oznaczałoby to, że państwa członkowskie, które, wszystkie, ratyfikowały konwencję haską z 1996 r. lub do niej przystąpiły, byłyby zobowiązane, na mocy prawa Unii, do działania wbrew swoim zobowiązaniom międzynarodowym.
57 Z rozważań tych wynika, że szczególne uregulowanie, które prawodawca Unii zamierzał ustanowić, przyjmując rozporządzenie nr 2201/2003, dotyczy przypadków uprowadzenia dziecka z jednego państwa członkowskiego do drugiego. Wynika stąd, że odnośnej reguły jurysdykcyjnej, tej wynikającej z art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003, nie można interpretować w ten sposób, że ma ona zastosowanie do przypadku uprowadzenia dziecka do państwa trzeciego.
58 W trzeciej kolejności należy stwierdzić, że wykładnia art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003, która skutkowałaby utrzymaniem jurysdykcji bez ograniczeń czasowych, nie byłaby zgodna z jednym z podstawowych celów realizowanych przez to rozporządzenie, czyli z działaniem zgodnie z zasadą dobra dziecka poprzez uwzględnienie w tym celu na pierwszym miejscu kryterium bliskości (zob. podobnie wyroki: z dnia 15 lutego 2017 r., W i V, C‑499/15, EU:C:2017:118, pkt 51 i przytoczone tam orzecznictwo; z dnia 17 października 2018 r., UD, C‑393/18 PPU, EU:C:2018:835, pkt 48).
59 Zgodnie z uzasadnieniem wniosku w sprawie rozporządzenia [COM(2002) 222 wersja ostateczna/2, s. 12] prawodawca Unii chciał bowiem ustanowić równowagę, konkretnie w odniesieniu do przyznania jurysdykcji w przypadku uprowadzenia dziecka, między z jednej strony koniecznością uniemożliwienia sprawcy uprowadzenia czerpania korzyści z jego bezprawnego czynu (zob. podobnie wyrok z dnia 1 lipca 2010 r., Povse, C‑211/10 PPU, EU:C:2010:400, pkt 43) a z drugiej strony celowością pozwolenia sądowi, który jest najbliżej dziecka, na rozpatrywanie powództw dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej.
60 Tymczasem bezwarunkowe i bezterminowe utrzymanie jurysdykcji sądów państwa członkowskiego pochodzenia, niezależnie od tego, że uprowadzenie do państwa trzeciego mogło w międzyczasie być, w szczególności, przedmiotem przyzwolenia każdej osoby, instytucji lub innej jednostki sprawującej pieczę nad dzieckiem, oraz bez jakiegokolwiek warunku pozwalającego uwzględnić szczególne okoliczności charakteryzujące sytuację danego dziecka lub zapewnić działanie zgodnie z zasadą dobra tego dziecka, uniemożliwiłoby sądowi, który jest uważany za najbardziej właściwy do oceny środków, jakie należy przyjąć zgodnie z zasadą dobra dziecka, rozpatrzenie wniosków dotyczących tych środków. Skutek taki byłby sprzeczny z celem realizowanym przez rozporządzenie nr 2201/2003, które należy interpretować, jak wynika z motywu 33 tego rozporządzenia, w świetle art. 24 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej.
61 Ponadto taka wykładnia art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003, która skutkowałaby utrzymaniem jurysdykcji bez ograniczeń czasowych, naruszałaby również logikę ustanowionego w konwencji haskiej z 1980 r. mechanizmu niezwłocznego powrotu lub zatrzymania. Jeśli zgodnie z art. 16 wskazanej konwencji ustalono bowiem, że wymogi przez nią określone co do zwrotu dziecka nie zostały spełnione, lub jeśli w stosownym czasie nie wpłynął wniosek sporządzony na podstawie tej konwencji, organy państwa, do którego dziecko zostało uprowadzone lub w którym zostało zatrzymane, stają się organami miejsca zwykłego pobytu dziecka i powinny, jako sądy położone geograficznie najbliżej tego miejsca zwykłego pobytu, mieć możliwość wykonywania jurysdykcji w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej. Konwencja ta nadal ma zastosowanie w szczególności w stosunkach między państwami członkowskimi a innymi umawiającymi się stronami tej konwencji zgodnie z art. 60 lit. e) tego rozporządzenia.
62 Z powyższych rozważań wynika, że wykładnia art. 10 rzeczonego rozporządzenia, która skutkowałaby bezterminowym utrzymaniem jurysdykcji państwa członkowskiego pochodzenia w przypadku uprowadzenia dziecka do państwa trzeciego, nie może znaleźć uzasadnienia ani w brzmieniu omawianego artykułu, ani kontekście, w jaki się wpisuje, ani w pracach przygotowawczych, ani w celach realizowanych przez to rozporządzenie. Wykładnia ta pozbawiłaby również skuteczności postanowienia konwencji haskiej z 1996 r. w przypadku uprowadzenia dziecka do państwa trzeciego będącego umawiającą się stroną tej konwencji i byłaby sprzeczna z logiką konwencji haskiej z 1980 r.
63 Wynika z tego, że w przypadku gdy dziecko zostało uprowadzone do państwa trzeciego, w którym w następstwie tego uprowadzenia uzyskało miejsce zwykłego pobytu, a sąd państwa członkowskiego rozpoznający powództwo o ustalenie odpowiedzialności rodzicielskiej stwierdza, że w braku porozumienia między stronami postępowania w przedmiocie jurysdykcji nie może oprzeć swojej jurysdykcji na art. 12 rozporządzenia nr 2201/2003, tak jak ma to miejsce w sprawie w postępowaniu głównym, sąd danego państwa członkowskiego powinien ustalić swoją jurysdykcję na podstawie mogących mieć zastosowanie dwustronnych lub wielostronnych konwencji międzynarodowych lub, w przypadku braku takiej konwencji międzynarodowej, na podstawie przepisów krajowych, zgodnie z art. 14 tego rozporządzenia.
64 W świetle całości powyższych rozważań na przedstawione pytanie należy odpowiedzieć, że art. 10 rozporządzenia nr 2201/2003 należy interpretować w ten sposób, że nie ma on zastosowania w przypadku, w którym stwierdzono, że w dniu złożenia pozwu lub wniosku dotyczącego odpowiedzialności rodzicielskiej dziecko uzyskało miejsce zwykłego pobytu w państwie trzecim w następstwie uprowadzenia do tego państwa. W takim przypadku jurysdykcję sądu rozpatrującego sprawę należy ustalić zgodnie z mającymi zastosowanie konwencjami międzynarodowymi lub, w braku takiej międzynarodowej konwencji, zgodnie z art. 14 tego rozporządzenia.
W przedmiocie kosztów
65 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (piąta izba) orzeka, co następuje:
Artykuł 10 rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000, zmienionego rozporządzeniem Rady (WE) nr 2116/2004 z dnia 2 grudnia 2004 r., należy interpretować w ten sposób, że nie ma on zastosowania w przypadku, w którym stwierdzono, że w dniu złożenia pozwu lub wniosku dotyczącego odpowiedzialności rodzicielskiej dziecko uzyskało miejsce zwykłego pobytu w państwie trzecim w następstwie uprowadzenia do tego państwa. W takim przypadku jurysdykcję sądu rozpatrującego sprawę należy ustalić zgodnie z mającymi zastosowanie konwencjami międzynarodowymi lub, w braku takiej międzynarodowej konwencji, zgodnie z art. 14 tego rozporządzenia.
Podpisy