WYROK TRYBUNAŁU (wielka izba)
z dnia 7 grudnia 2010 r.(*)
Jurysdykcja w sprawach cywilnych i handlowych – Rozporządzenie (WE) nr 44/2001 – Artykuł 15 ust. 1 lit. c) i ust. 3 – Jurysdykcja w sprawach dotyczących umów zawartych przez konsumentów – Umowa podróży frachtowcem – Pojęcie „impreza turystyczna” – Umowa hotelowa – Prezentacja podróży i hotelu na stronie internetowej – Pojęcie działalności „kierowanej do” państwa członkowskiego, w którym konsument ma miejsce zamieszkania – Kryteria – Dostępność strony internetowej
W sprawach połączonych C‑585/08 i C‑144/09
mających za przedmiot wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym na podstawie art. 68 i 234 WE, złożone przez Oberster Gerichtshof (Austria), postanowieniami z dnia 6 listopada 2008 r. i 26 marca 2009 r., które wpłynęły do Trybunału odpowiednio w dniu 24 grudnia 2008 r. i 24 kwietnia 2009 r., w postępowaniach
Peter Pammer
przeciwko
Reederei Karl Schlüter GmbH & Co KG (C‑585/08),
oraz
Hotel Alpenhof GesmbH
przeciwko
Oliverowi Hellerowi (C‑144/09),
TRYBUNAŁ (wielka izba),
w składzie: V. Skouris, prezes, A. Tizzano, J.N. Cunha Rodrigues, K. Lenaerts, J.C. Bonichot, K. Schiemann i J.J. Kasel, prezesi izb, A. Rosas, R. Silva de Lapuerta, P. Lindh (sprawozdawca) i M. Safjan, sędziowie,
rzecznik generalny: V. Trstenjak,
sekretarz: M.B. Fülöp, administrator,
uwzględniając procedurę pisemną i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 16 marca 2010 r.,
rozważywszy uwagi przedstawione:
– w imieniu P. Pammera przez C. Neuhubera, Rechtsanwalt,
– w imieniu Hotel Alpenhof GesmbH przez M. Buchmüller, Rechtsanwalt,
– w imieniu O. Hellera przez H. Hegena, Rechtsanwalt,
– w imieniu rządu austriackiego przez E. Riedla oraz G. Kunnerta, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu czeskiego przez M. Smolka, działającego w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu rządu włoskiego (C‑585/08) przez G. Palmieri, działającą w charakterze pełnomocnika, wspieraną przez L. Ventrellę, avvocato dello Stato,
– w imieniu rządu luksemburskiego przez C. Schiltza, działającego w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu rządu niderlandzkiego (C‑144/09) przez C. Wissels oraz Y. de Vriesa, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu polskiego (C‑585/08) przez M. Dowgielewicza, działającego w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu rządu Zjednoczonego Królestwa przez H. Walker, działającą w charakterze pełnomocnika, wspieraną przez J. Stratford, barrister,
– w imieniu Komisji Wspólnot Europejskich przez A.M. Rouchaud‑Joët, S. Grünheid oraz przez M. Wilderspina, działających w charakterze pełnomocników,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 18 maja 2010 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 15 ust. 1 lit. c) i ust. 3 rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U. 2001, L 12, s. 1).
2 Wnioski te zostały złożone w ramach dwóch sporów: z jednej strony pomiędzy P. Pammerem a Reederei Karl Schlüter GmbH & Co KG (zwaną dalej „Reederei Karl Schlüter”) w przedmiocie odmowy zwrotu P. Palmerowi przez tę ostatnią w całości opłaty za podróż frachtowcem, w której nie wziął udziału, a której opis znajdował się w Internecie (sprawa C‑585/08), i z drugiej strony pomiędzy Hotel Alpenhof GesmbH (zwanym dalej „Hotelem Alpenhof”) a O. Hellerem w przedmiocie odmowy zapłaty przez tego ostatniego rachunku hotelowego za pobyt zarezerwowany przez Internet (sprawa C‑144/09).
Ramy prawne
Rozporządzenie nr 44/2001
3 Motyw 13 rozporządzenia nr 44/2001 mówi o tym, że w sprawach dotyczących umów zawartych przez konsumentów strona słabsza powinna być chroniona przez przepisy jurysdykcyjne bardziej dla niej korzystne niż przepisy ogólne.
4 Artykuł 2 ust. 1 tego rozporządzenia, zawarty w rozdziale II sekcja 1, zatytułowana „Przepisy ogólne”, stanowi:
„Z zastrzeżeniem przepisów niniejszego rozporządzenia osoby mające miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego mogą być pozywane, niezależnie od ich obywatelstwa, przed sądy tego państwa członkowskiego”.
5 Artykuł 5 pkt 1 lit. a) wspomnianego rozporządzenia ustanawia następującą zasadę jurysdykcji szczególnej:
„Osoba, która ma miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego, może być pozwana w innym państwie członkowskim:
1) a) jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy – przed sąd miejsca, gdzie zobowiązanie zostało wykonane albo miało być wykonane”.
6 Artykuł 15 ust. 1 i 3 oraz art. 16 ust. 1 i 2 rozporządzenia nr 44/2001, zawarte w rozdziale II sekcja 4, zatytułowana „Jurysdykcja w sprawach dotyczących umów zawartych pomiędzy konsumentami [przez konsumentów]”, mają brzmienie następujące:
„Artykuł 15
1. Jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia z umowy, którą zawarła osoba, konsument, w celu, który nie może być uważany za działalność zawodową lub gospodarczą tej osoby, jurysdykcję określa się na podstawie niniejszej sekcji, bez uszczerbku dla art. 4 oraz art. 5 pkt 5:
a) jeżeli chodzi o umowę sprzedaży na raty rzeczy ruchomych; lub
b) jeżeli chodzi o umowę pożyczki spłacanej ratami lub inną umowę kredytową, która przeznaczona jest do finansowania kupna rzeczy tego rodzaju; lub
c) we wszystkich innych przypadkach, gdy druga strona umowy w państwie członkowskim, na terytorium którego konsument ma miejsce zamieszkania, prowadzi działalność zawodową lub gospodarczą lub taką działalność w jakikolwiek sposób kieruje do tego państwa członkowskiego lub do kilku państw włącznie z tym państwem członkowskim, a umowa wchodzi w zakres tej działalności.
[…]
3. Niniejsza sekcja nie ma zastosowania do umów przewozu, z wyjątkiem umów podróży przewidujących w zamian za cenę ryczałtową połączone świadczenia przewozu i noclegu.
Artykuł 16
1. Konsument może wytoczyć powództwo przeciwko swemu kontrahentowi albo przed sądy państwa członkowskiego, na którego terytorium ten kontrahent ma miejsce zamieszkania, albo przed sąd miejsca, w którym konsument ma miejsce zamieszkania.
2. Kontrahent może wytoczyć powództwo przeciwko konsumentowi tylko przed sądy państwa członkowskiego, na którego terytorium konsument ma miejsce zamieszkania”.
7 Jak wynika z motywów rozporządzenia nr 44/2001, stanowi ono kontynuację Konwencji z dnia 27 września 1968 r. o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U. 1972, L 299, s. 32), zmienionej Konwencją z dnia 9 października 1978 r. w sprawie przystąpienia Królestwa Danii, Irlandii i Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej (Dz.U. L 304, s. 1 i – tekst ze zmianami – s. 77), Konwencją z dnia 25 października 1982 r. w sprawie przystąpienia Republiki Greckiej (Dz.U. L 388, s. 1), Konwencją z dnia 26 maja 1989 r. w sprawie przystąpienia Królestwa Hiszpanii i Republiki Portugalskiej (Dz.U. L 285, s. 1) oraz Konwencją z dnia 29 listopada 1996 r. w sprawie przystąpienia Republiki Austrii, Republiki Finlandii i Królestwa Szwecji (Dz.U. 1997, C 15, s. 1, zwanej dalej „konwencją brukselską”). Począwszy od swego wejścia w życie w dniu 1 marca 2002 r., rozporządzenie to zastąpiło konwencję brukselską w stosunkach pomiędzy państwami członkowskimi z wyjątkiem Królestwa Danii.
8 W motywie 19 rozporządzenia nr 44/2001 Rada Unii Europejskiej podkreśliła konieczność zapewnienia ciągłości pomiędzy konwencją brukselską a rozporządzeniem, co dotyczy też dokonanej już przez Trybunał wykładni postanowień tej konwencji równoważnych przepisom tego rozporządzenia.
Konwencja brukselska
9 Artykuł 13 akapit pierwszy konwencji brukselskiej ma następujące brzmienie:
„W odniesieniu do powództw wynikających z umowy zawartej przez osobę w celu, który nie może być uważany za działalność zawodową lub gospodarczą tej osoby (konsumenta), jurysdykcję określa się na podstawie niniejszego rozdziału, nie naruszając art. 4 i [art.] 5 pkt 5:
1) jeżeli chodzi o umowę sprzedaży na raty rzeczy ruchomych;
2) jeżeli chodzi o umowę pożyczki spłacanej ratami lub inną umowę kredytową, która przeznaczona jest do finansowania kupna rzeczy tego rodzaju, lub
3) dla innych umów, jeżeli ich przedmiotem jest świadczenie usługi lub dostawa rzeczy ruchomych, o ile:
a) zawarcie umowy w państwie miejsca zamieszkania konsumenta zostało poprzedzone wyraźną ofertą lub reklamą
i
b) konsument podjął w tym państwie czynności prawne konieczne do zawarcia umowy” [tłumaczenie nieoficjalne].
Rozporządzenie (WE) nr 593/2008
10 Motyw 7 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) (Dz.U. L 177, s. 6) mówi o tym, że przedmiotowy zakres zastosowania oraz przepisy tego rozporządzenia powinny być spójne z rozporządzeniem nr 44/2001.
11 Motyw 24 rozporządzenia nr 593/2008 ma brzmienie następujące:
„Szczególnie w odniesieniu do umów konsumenckich [z]apewnienie spójności z rozporządzeniem (WE) nr 44/2001 wymaga zarówno nawiązania do pojęcia działalności kierowanej jako warunku stosowania normy chroniącej konsumenta, jak i jednolitej interpretacji tego pojęcia w rozporządzeniu (WE) nr 44/2001 i w niniejszym rozporządzeniu, biorąc pod uwagę, że we wspólnej deklaracji Rady i Komisji dotyczącej art. 15 rozporządzenia (WE) nr 44/2001 stwierdzono, że »aby art. 15 ust. 1 lit. c) miał zastosowanie, nie wystarczy, aby przedsiębiorstwo kierowało swoje usługi w stronę państwa członkowskiego będącego krajem zamieszkania konsumenta lub w stronę grupy państw członkowskich obejmującej to państwo; konieczne jest również, aby umowa została zawarta w ramach jego działalności«. W deklaracji tej przypomniano również, że »sam fakt, że strona internetowa jest dostępna, nie wystarcza do zastosowania art. 15; konieczne jest również to, aby strona ta umożliwiała zawieranie umów na odległość i aby umowa taka została rzeczywiście zawarta za pomocą dowolnych środków. Przy tym język lub rodzaj waluty używany na stronie internetowej nie są elementami istotnymi«”.
12 Artykuł 6 ust. 4 lit. b) rozporządzenia nr 593/2008 przewiduje, że przepisów dotyczących prawa mającego zastosowanie do umów konsumenckich zawartych w ust. 1 i 2 tego artykułu nie stosuje się do następujących umów:
„b) umów przewozu innych niż umowy dotyczące imprez turystycznych w rozumieniu dyrektywy Rady 90/314/EWG z dnia 13 czerwca 1990 r. w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji i wycieczek”.
Dyrektywa 90/314/CEE
13 Dyrektywa Rady 90/314/EWG z dnia 13 czerwca 1990 r. w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji i wycieczek (Dz.U. L 158, s. 59) definiuje w art. 2 pkt 1 pojęcie imprezy turystycznej w następujący sposób:
„Do celów niniejszej dyrektywy:
1) »impreza turystyczna« oznacza wcześniej ustaloną kombinację nie mniej niż dwóch z następujących usług sprzedawanych lub oferowanych do sprzedaży w łącznej cenie, o okresie ich świadczenia dłuższym niż 24 godziny lub obejmującym nocleg:
a) transport;
b) zakwaterowanie;
c) inne usługi turystyczne niezwiązane z transportem lub zakwaterowaniem stanowiące znaczącą część imprezy turystycznej.
Oddzielne fakturowanie różnych składników tej samej imprezy nie zwalnia organizatora lub punktu sprzedaży detalicznej z obowiązków wynikających z niniejszej dyrektywy”.
Postępowania przed sądem krajowymi i pytania prejudycjalne
Sprawa C‑585/08
14 Peter Pammer, zamieszkały w Austrii, prowadzi spór z Reederei Karl Schlüter, spółką z siedzibą w Niemczech, z którą zawarł umowę dotyczącą podróży frachtowcem z Triestu (Włochy) na Daleki Wschód (zwaną dalej „umową”).
15 Peter Pammer zarezerwował podróż za pośrednictwem Internationale Frachtschiffreisen Pfeiffer GmbH – międzynarodowej spółki z siedzibą w Niemczech (zwanej dalej „spółką pośredniczącą”).
16 Ta spółka pośrednicząca, która prowadzi swoją działalność w szczególności przez Internet, opisywała podróż na swojej stronie, informując, że statek posiada salę sportową, basen zewnętrzny, salon, dostęp do sprzętu wideo i telewizji. Wymieniono również trzy kabiny dwuosobowe z prysznicem i WC, osobny pokój dzienny wyposażony w zestaw wypoczynkowy, biurko, wykładzinę dywanową i lodówkę oraz wspomniano o możliwości schodzenia na ląd na wycieczki do miasta.
17 Peter Pammer odmówił rozpoczęcia podróży i zażądał zwrotu zapłaconej za niej kwoty z tego względu, że opis ten nie odpowiadał jego zdaniem warunkom oferowanym na statku. Ponieważ spółka Reederei Karl Schlüter GmbH & Co KG zwróciła mu tylko część tej kwoty, to jest około 3500 EUR, wystąpił z pozwem o zwrot pozostałej kwoty wynoszącej około 5000 EUR wraz z odsetkami do sądu austriackiego pierwszej instancji – Bezirksgericht Krems an der Donau.
18 Reederei Karl Schlüter stwierdziła, że nie prowadzi w Austrii żadnej działalności zawodowej lub gospodarczej, i podniosła zarzut braku jurysdykcji tego sądu.
19 Zarzut ten został oddalony w pierwszej instancji wyrokiem Bezirksgericht Krems an der Donau z dnia 3 stycznia 2008 r., ponieważ sąd ten uznał się za właściwy ze względu na to, że umowa była umową konsumencką, a mianowicie umową o imprezę turystyczną, i że spółka pośrednicząca prowadziła poprzez Internet działalność reklamową w Austrii na rachunek Reederei Karl Schlüter.
20 Sąd apelacyjny – Landesgericht Krems an der Donau – wyrokiem z dnia 13 czerwca 2008 r. orzekł natomiast, że sądy austriackie nie były właściwe, uznając, że umowa stanowiła umowę przewozu, której nie obejmuje rozdział II sekcja 4 rozporządzenia nr 44/2001. Fakt, iż oferowana podróż, a mianowicie długi rejs z Europy na Daleki Wschód, obejmowała pewien komfort, nie przekształcał tej umowy w umowę konsumencką.
21 Peter Pammer wniósł kasację od tego wyroku.
22 Oberster Gerichtshof żywi wątpliwości co do kryteriów mających zastosowanie do pojęcia „impreza turystyczna” i podkreśla, że w niniejszym przypadku powstaje pytanie, czy oferowane świadczenia są porównywalne z podróżą statkiem wycieczkowym, co pozwoliłoby na przyjęcie, iż jest to „impreza turystyczna”, a w konsekwencji umowa przewozu, którą obejmuje wspomniana sekcja 4.
23 Gdyby była to taka umowa, zastosowanie mógłby mieć art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/200, a wówczas byłoby użyteczne poznać kryteria, jakie powinna spełniać strona internetowa, aby działalność wykonywaną przez przedsiębiorcę można było uznać za „kierowaną do” państwa członkowskiego konsumenta w rozumieniu tego przepisu. Sąd odsyłający zaznacza jednak, że w niniejszym przypadku sąd pierwszej instancji i sąd apelacyjny nie dokonały szczegółowych ustaleń ani co do sposobu zawarcia umowy czy roli strony internetowej, ani związków między Reederei Karl Schlüter i spółką pośredniczącą.
24 W tych warunkach Oberster Gerichtshof postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy »podróż frachtowcem« stanowi podróż za cenę ryczałtową w rozumieniu art. 15 ust. 3 [rozporządzenia nr 44/2001]?
2) W przypadku odpowiedzi twierdzącej na pytanie pierwsze: czy dla »kierowania« działalności (do państwa członkowskiego, na terytorium którego konsument ma miejsce zamieszkania) w rozumieniu art. 15 ust. 1 lit. c) [rozporządzenia nr 44/2001] wystarczy możliwość przeglądania strony internetowej pośrednika?”.
Sprawa C‑144/09
25 Hotel Alpenhof, znajdujący się w Austrii, prowadzi spór z konsumentem O. Hellerem, zamieszkałym w Niemczech.
26 Zapoznawszy się z ofertą tego hotelu na jego stronie internetowej, O. Heller zarezerwował kilka pokoi na tydzień obejmujący 1 stycznia 2008 r. Rezerwacja i jej potwierdzenie zostały dokonane pocztą elektroniczną, gdyż na stronie internetowej hotelu podany był w tym celu adres.
27 O. Heller miał zakwestionować usługi hotelu i opuścić go bez opłacenia rachunku, pomimo oferty rabatu ze strony Hotelu Alpenhof. Ten ostatni wniósł zatem powództwo do sądu austriackiego Bezirksgericht Sankt Johann im Pongau o zapłatę kwoty około 5000 EUR.
28 O. Heller podniósł zarzut braku jurysdykcji sądu, do którego skierowany został pozew. Uważa on, że zgodnie z art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001 jako konsumenta można pozwać go wyłącznie przed sądy państwa członkowskiego, na terytorium którego ma swoje miejsce zamieszkania, to znaczy przed sądy niemieckie.
29 Zarówno Bezirksgericht Sankt Johann im Pongau wyrokiem z dnia 14 lipca 2008 r., jak i Landesgericht Salzburg w postępowaniu odwoławczym wyrokiem z dnia 27 listopada 2008 r. odrzuciły pozew, uznając, że sądy austriackie nie były właściwe do jego rozpoznania. Uznały one, że pojęcie działalności „kierowanej do” państwa członkowskiego, w którym konsument ma miejsce zamieszkania, obejmuje zarówno prowadzenie interaktywnej strony internetowej, pozwalającej na zawarcie z tym konsumentem umowy online, to znaczy drogą elektroniczną na stronie samego przedsiębiorcy, jak też prowadzenie strony internetowej niedającej takiej możliwości i zawierającej jedynie reklamę. Nawet w tym ostatnim przypadku zdaniem tych sądów działalność jest bowiem kierowana do konsumenta w innych państwach członkowskich, biorąc pod uwagę, że reklama w Internecie przekracza granice. To „kierowanie za granicę” może zostać wyłączone jedynie w drodze wyraźnego oświadczenia odnoszącego się do kontaktów handlowych przedsiębiorcy z konsumentami mającymi miejsce zamieszkania w jednym lub kilku innych określonych państwach członkowskich. Działalność jest skierowana do państwa członkowskiego konsumenta również wtedy, gdy zapozna się on z usługami przedsiębiorcy za pośrednictwem strony internetowej, a następnie dokona rezerwacji za pomocą podanego na tej stronie adresu elektronicznego, adresu geograficznego lub numeru telefonu.
30 Hotel Alpenhof wniósł kasację do sądu odsyłającego.
31 Nie mając pewności, iż Trybunał odpowie na jego drugie pytanie w sprawie C‑585/08, gdyż odpowiedź ta jest uzależniona od odpowiedzi udzielonej na pytanie pierwsze zadane w tej sprawie, Oberster Gerichtshof uznał za niezbędne zawiesić postępowanie i skierować do Trybunału następujące pytanie prejudycjalne:
„Czy dla »kierowania« działalności w rozumieniu art. 15 ust. 1 lit. c) [rozporządzenia nr 44/2001] wystarczy możliwość przeglądania strony internetowej kontrahenta konsumenta?”.
32 Ze względu na podobieństwo między pytaniem drugim w sprawie C‑585/08 a jedynym pytaniem zadanym w sprawie C‑144/09, zgodnie z art. 43 regulaminu postępowania przed Trybunałem, obie sprawy należy połączyć w celu wydania niniejszego wyroku.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
33 Na wstępie należy zaznaczyć, że ze względu na datę pytań prejudycjalnych i na to, że zostały zadane przez Oberster Gerichtshof – sąd krajowy, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa krajowego – Trybunał jest właściwy do orzeczenia w przedmiocie wykładni rozporządzenia nr 44/2001 na podstawie art. 68 WE.
W przedmiocie pytania pierwszego w sprawie C‑585/08
34 W pytaniu pierwszym w sprawie C‑585/08 sąd odsyłający zwraca się o wyjaśnienie, czy umowa mająca za przedmiot podróż frachtowcem, taka jak w postępowaniu przed sądem krajowym, należy do umów przewozu, o których mowa w art. 15 ust. 3 rozporządzenia nr 44/2001.
35 Zgodnie z tym art. 15 ust. 3 jedynie umowy przewozu, które za cenę ryczałtową łączą świadczenia przewozu i noclegu, podlegają przepisom jurysdykcyjnym przewidzianym w rozdziale II sekcja 4 tego rozporządzenia.
36 Należy zaznaczyć, że opisane w ten sposób umowy przewozu są bliskie umowom, które odpowiadają pojęciu „imprezy turystycznej” w rozumieniu dyrektywy 90/314, do której zresztą sąd odsyłający odwołuje się wyraźnie w postanowieniu odsyłającym.
37 Trybunał orzekł już bowiem, że aby świadczenie mogło zostać zakwalifikowane jako „impreza turystyczna” w rozumieniu art. 2 pkt 1 dyrektywy 90/314, wystarczy z jednej strony, by łączyło ono usługi turystyczne sprzedawane za cenę ryczałtową obejmujące dwie z trzech usług, o których mowa w tym przepisie, a mianowicie przewóz, zakwaterowanie i inne usługi turystyczne niezwiązane z transportem lub zakwaterowaniem stanowiące znaczącą część imprezy turystycznej, a z drugiej strony, aby świadczenie to przekraczało 24 godziny lub obejmowało nocleg (zob. wyrok z dnia 30 kwietnia 2002 r. w sprawie C‑400/00 Club‑Tour, Rec. s. I‑4051, pkt 13).
38 W celu udzielenia odpowiedzi na zadane pytanie należy zatem ustalić, czy pojęcie „impreza turystyczna”, do którego odwołuje się sąd odsyłający i które jest jednym z przedmiotów wymienionych w art. 1 dyrektywy 90/314, jest istotne dla wykładni wspomnianego art. 15 ust. 3.
39 Pojęcie to nie figuruje w art. 15 ust. 3 rozporządzenia nr 44/2001, chociaż jest on późniejszy od dyrektywy 90/314. Jak zaznaczyła rzecznik generalna w pkt 47 opinii, dla celów rozporządzenia nr 44/2001 prawodawca unijny zastosował terminologię niemal identyczną z zawartą w Konwencji o prawie właściwym dla zobowiązań umownych, otwartej do podpisu w Rzymie w dniu 19 czerwca 1980 r. (Dz.U. L 266, s. 1). W 2008 r. konwencja ta została zastąpiona rozporządzeniem nr 593/2008, które w art. 6 ust. 4 lit. b) odsyła wyraźnie do pojęcia „impreza turystyczna” w rozumieniu dyrektywy 90/314.
40 Artykuł 6 rozporządzenia nr 593/2008 dotyczy prawa właściwego dla umów konsumenckich, a jego ust. 4 lit. b) wyłącza z tych umów umowy przewozu, z wyjątkiem tych umów przewozu, które odpowiadają definicji imprezy turystycznej w rozumieniu dyrektywy 90/314.
41 Z porównania umów przewozu wspomnianych w art. 15 ust. 3 rozporządzenia nr 44/2001 z umowami, o których mowa w art. 6 ust. 4 lit. b) rozporządzenia nr 593/2008, wynika, że prawodawca unijny zamierzał odnieść się do tego samego rodzaju umów, a mianowicie umów, które mogą być regulowane przepisami o ochronie konsumentów przewidzianymi odpowiednio w obu tych rozporządzeniach.
42 Cel ten wynika również z motywu 7 rozporządzenia nr 593/2008, zgodnie z którym przedmiotowy zakres zastosowania oraz przepisy tego rozporządzenia powinny być spójne z rozporządzeniem nr 44/2001.
43 W konsekwencji wspomniany art. 15 ust. 3 należy interpretować, uwzględniając odpowiadający mu przepis zawarty w rozporządzeniu nr 593/2008, i odnieść się do definicji imprezy turystycznej, do której odsyła to ostatnie rozporządzenie. Przede wszystkim chodzi bowiem o definicję zawartą w dyrektywie służącej specjalnie ochronie konsumenta, w szczególności w zakresie imprez turystycznych. Następnie najnowsze rozporządzenie, to jest rozporządzenie nr 593/2008, wyraźnie odsyła do tej definicji. W końcu w uzasadnieniu propozycji rozporządzenia Rady (WE) w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych [COM(1999) 348 wersja ostateczna] Komisja Wspólnot Europejskich użyła sformułowania „impreza turystyczna” i odesłała wyraźnie do dyrektywy 90/314 w celu wyjaśnienia swojego projektu art. 15 ust. 3, którego brzmienie pozostało bez zmian w ostatecznej wersji rozporządzenia nr 44/2001.
44 Należy zatem zbadać, czy podróż frachtowcem, taka jak będąca przedmiotem postępowania przed sądem krajowym, odpowiada pojęciu „impreza turystyczna” zdefiniowanemu w dyrektywie 90/314.
45 W tym kontekście nie jest kwestionowane, że oprócz przewozu ta podróż frachtowcem obejmowała w zamian za cenę ryczałtową również nocleg i że przekraczała ona 24 godziny. Świadczenie takie spełnia zatem warunki wymagane do tego, by stanowiła „imprezę turystyczną” w rozumieniu art. 2 pkt 1 dyrektywy 90/314 i objęta byłą definicją umowy przewozu za cenę ryczałtową zawartą w art. 15 ust. 3 rozporządzenia nr 44/2001, interpretowanym w świetle tego art. 2 pkt 1.
46 Na pytanie pierwsze w sprawie C‑585/08 należy zatem odpowiedzieć, że umowa mająca za przedmiot podróż frachtowcem, taka jak będąca przedmiotem postępowania przed sądem krajowym, stanowi umowę przewozu, która za cenę ryczałtową łączy przewóz i nocleg w rozumieniu art. 15 ust. 3 rozporządzenia nr 44/2001.
W przedmiocie pytania drugiego w sprawie C‑585/08 i jedynego pytania w sprawie C‑144/09
47 W drugim pytaniu w sprawie C‑585/08 i jedynym pytaniu w sprawie C‑144/09 sąd odsyłający zwraca się zasadniczo o wyjaśnienie z jednej strony, według jakich kryteriów można uznać, że przedsiębiorca, którego działalność prezentowana jest na jego stronie internetowej lub na stronie pośrednika, „kieruje” swoją działalność do państwa członkowskiego, na terytorium którego konsument ma miejsce zamieszkania, w rozumieniu art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001, a z drugiej strony, czy dla uznania za taką działalność wystarczy, że strony te mogą być przeglądane w Internecie.
48 Jak wynika z postanowień odsyłających, pytanie to zostało zadane w ramach dwóch różnych sporów.
49 W sprawie C‑585/08 w sporze uczestniczy przedsiębiorca – Reederei Karl Schlüter, który zawarł umowę z konsumentem – P. Pammerem, zamieszkałym w innym państwie członkowskim niż państwo, w którym ma siedzibę ta spółka. Wydaje się, że nie jest kwestionowane, iż umowa ta wchodzi w zakres działalności gospodarczej tego przedsiębiorcy.
50 Zgodnie z uwagami przedstawionym Trybunałowi przez P. Pammera, o istnieniu podróży dowiedział się, przeglądając stronę internetową spółki pośredniczącej, na której znajdowały się różne oferty podróży. Poinformował on, że najpierw skontaktował się ze spółką pośredniczącą pocztą elektroniczną w celu uzyskania dodatkowych wiadomości, a następnie zarezerwował podróż listem poleconym.
51 W sprawie C‑144/09 w sporze uczestniczy przedsiębiorca – Hotel Alpenhof, który w ramach swojej działalności handlowej zawarł umowę z konsumentem – O. Hellerem, zamieszkałym w innym państwie członkowskim niż państwo, w którym znajduje się ten hotel. Nie jest kwestionowane, że O. Heller został poinformowany o istnieniu tego hotelu, dokonał rezerwacji i potwierdził ją na odległość za pomocą Internetu.
52 W obu tych sprawach Oberster Gerichtshof zmierza do wyjaśnienia, czy przedsiębiorca kierował swoją działalność do państwa członkowskiego, na terytorium którego konsument ma miejsce zamieszkania, w rozumieniu art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001, aby określić sąd właściwy do rozstrzygnięcia wspomnianych sporów.
53 Przywołany art. 15 ust. 1 lit. c) stanowi odstępstwo zarówno od ogólnego przepisu jurysdykcyjnego ustanowionego w art. 2 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001, przyznającego właściwość sądom państwa członkowskiego, na terytorium którego pozwany ma miejsce zamieszkania, jak i od szczególnego przepisu jurysdykcyjnego w dziedzinie umów lub roszczeń wynikających z umowy ustanowionego w art. 5 pkt 1 tego rozporządzenia, zgodnie z którym sądem właściwym jest sąd miejsca, gdzie zobowiązanie zostało wykonane albo miało być wykonane (zob. podobnie wyrok z dnia 20 stycznia 2005 r. w sprawie C‑464/01 Gruber, Rec. s. I‑439, pkt 34).
54 Gdyby działalność przedsiębiorcy należało uznać za „kierowaną do” państwa członkowskiego, na terytorium którego konsument ma miejsce zamieszkania, w rozumieniu art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001, wynikałoby z tego dla sprawy C‑585/08 między P. Pammerem a Reederei Karl Schlüter, że sądy austriackie byłyby właściwe zgodnie z art. 16 ust. 1 tego rozporządzenia, jeżeli konsument zdecydowałby się na wniesienie sprawy do nich, a nie do sądów państwa członkowskiego, w którym siedzibę ma pozwany – Reederei Karl Schlüter, to jest do sądów niemieckich. W sprawie C‑144/09 ze względu na to, że konsument – O. Heller – ma miejsce zamieszkania w Niemczech, zgodnie z art. 16 ust. 2 tego rozporządzenia właściwe byłyby sądy tego państwa członkowskiego, a nie sądy państwa członkowskiego, na terytorium którego znajduje się Hotel Alpenhof, czyli Austrii.
55 Rozporządzenie nr 44/2001 nie zawiera definicji zawartego w art. 15 ust. 1 lit. c) pojęcia działalności „kierowanej do” państwa członkowskiego, na terytorium którego konsument ma miejsce zamieszkania. Pojęcie to, podobnie jak pojęcia zawarte w art. 13 konwencji brukselskiej, który został zastąpiony przez ten art. 15, powinno być interpretowane w autonomiczny sposób, w szczególności poprzez odniesienie się do systemu i celów tego rozporządzenia, w celu zapewnienia mu pełnej skuteczności (zob. wyrok z dnia 11 lipca 2002 r. w sprawie C‑96/00 Gabriel, Rec. s. I‑6367, pkt 37).
56 W tym kontekście należy zgodnie z motywem 19 rozporządzenia nr 44/2001 uwzględnić wykładnię, której Trybunał dokonał w odniesieniu do art. 13 konwencji brukselskiej, mając przy tym na uwadze zmiany tego artykułu wprowadzone tym rozporządzeniem.
57 W tym względzie Trybunał orzekł już, że w systemie ustanowionym w rozporządzeniu nr 44/2001 art. 15 ust. 1 lit. c) ma – jak wynika z motywu 13 – takie samo miejsce i pełni tę samą funkcję ochrony strony słabszej jak art. 13 akapit pierwszy pkt 3 konwencji brukselskiej (wyrok z dnia 14 maja 2009 r. w sprawie C‑180/06 Ilsinger, Zb.Orz. s. I‑3961, pkt 41).
58 Jeżeli chodzi o ostatni z wymienionych przepisów, Trybunał wielokrotnie już bowiem orzekał, że szczególny system ustanowiony postanowieniami konwencji brukselskiej w zakresie jurysdykcji w dziedzinie umów konsumenckich ma za zadanie zagwarantowanie odpowiedniej ochrony konsumentowi jako stronie umowy uznawanej za stronę gospodarczo słabszą i prawnie mniej doświadczoną niż jej zawodowy kontrahent (zob. w szczególności ww. wyrok w sprawie Gruber, pkt 34; wyrok z dnia 20 stycznia 2005 r. w sprawie C‑27/02 Engler, Zb.Orz. s. I‑481, pkt 39).
59 Niemniej Trybunał stwierdził również w pkt 48 ww. wyroku w sprawie Ilsinger, że brzmienie art. 15 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001 nie jest zupełnie identyczne z brzmieniem art. 13 akapit pierwszy konwencji brukselskiej. W szczególności uznał w pkt 50 tego wyroku, że przesłanki stosowania, które powinny spełniać umowy konsumenckie, są ujęte w sposób bardziej ogólny niż poprzednio, aby zapewnić lepszą ochronę konsumentów w obliczu nowych środków komunikacji i rozwoju handlu elektronicznego.
60 Prawodawca unijny zastąpił w ten sposób spoczywające z jednej strony na przedsiębiorcy wymogi skierowania wyraźnej oferty lub reklamy do państwa zamieszkania konsumenta, a z drugiej strony spoczywający na konsumencie wymóg dopełnienia w tym państwie czynności prawnych koniecznych do zawarcia umowy wymogami mającymi zastosowanie jedynie do przedsiębiorcy. Zgodnie z nimi przedsiębiorca musi prowadzić działalność gospodarczą w państwie członkowskim, na którego terytorium konsument ma miejsce zamieszkania, lub w jakikolwiek sposób kierować tę działalność do tego państwa członkowskiego lub kilku państw włącznie z tym państwem członkowskim, a umowa musi wchodzić w zakres tej działalności.
61 Brzmienie art. 15 ust. 1 lit. c) należy interpretować w ten sposób, że włącza ono i zastępuje poprzednie pojęcia „wyraźnej” oferty i „reklamy”, obejmując – jak wskazuje na to zwrot „w jakikolwiek sposób” – szerszy zakres działalności.
62 Zmiana ta, która wzmacnia ochronę konsumenta, nastąpiła ze względu na rozwój komunikacji przez Internet, który utrudnia określenie miejsca, gdzie dokonywane są czynności prawne konieczne do zawarcia umowy, zwiększając jednocześnie możliwość negatywnych skutków ofert przedsiębiorców dla konsumenta.
63 Z art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001 nie wynika jednak, czy wyrażenie „kieruje [działalność] do” dotyczy woli zwrócenia się przedsiębiorcy do jednego czy wielu państw członkowskich, czy też odnosi się ono po prostu jedynie do działalności faktycznej zwróconej do tych państw, niezależnie od takiej woli.
64 Powstaje w ten sposób pytanie, czy wola ukierunkowania się przedsiębiorcy na jedno lub więcej innych państw członkowskich jest wymagana i – jeżeli tak – w jakiej formie musi ona zostać wyrażona.
65 Wola ta jest nieodłączna w niektórych rodzajach reklamy.
66 Jeżeli chodzi o pojęcia „reklama” i „wyraźna oferta” w rozumieniu art. 13 konwencji brukselskiej, Trybunał orzekł, że obejmowały one wszelkie formy reklamy w umawiającym się państwie, gdzie konsument ma miejsce zamieszkania, niezależnie od tego, czy jest ona rozpowszechniania ogólnie poprzez prasę, radio, telewizję, kino lub w jakikolwiek inny sposób, czy też kierowana bezpośrednio, na przykład poprzez katalogi skierowane specjalnie do tego państwa czy też oferty przedstawiane konsumentowi indywidualnie, w szczególności przez przedstawiciela lub akwizytora (ww. wyrok w sprawie Gabriel, pkt 44).
67 Klasyczne sposoby reklamy wymienione wyraźnie w punkcie powyżej wiążą się czasem dla przedsiębiorcy ze znacznymi wydatkami, aby zaprezentować się w innych państwach członkowskich, i już z tego powodu wykazują wolę kierowania przez przedsiębiorcę jego działalności do tych państw.
68 Wola ta nie zawsze natomiast występuje w przypadku reklamy poprzez Internet. Ponieważ ten sposób komunikacji ma z natury zasięg światowy, reklama umieszczona przez przedsiębiorcę na stronie internetowej jest co do zasady dostępna we wszystkich państwach i w konsekwencji w całej Unii Europejskiej, bez konieczności ponoszenia dodatkowych wydatków i niezależnie od tego, czy przedsiębiorca ma wolę skierowania się do konsumentów poza terytorium państwa członkowskiego, na którym ma siedzibę.
69 Niemniej nie wynika z tego jeszcze, że zwrot „kieruje [działalność] do” należy interpretować jako oznaczający samą dostępność strony internetowej w innych państwach członkowskich niż to, w którym dany przedsiębiorca ma siedzibę.
70 Choć bowiem nie ma żadnych wątpliwości co do tego, że art. 15 ust. 1 lit. c) i art. 16 rozporządzenia nr 44/2001 zmierzają do ochrony konsumentów, nie oznacza to, że ochrona ta jest bezwzględna [zob. analogicznie w odniesieniu do dyrektywy Rady 85/577/EWG z dnia 20 grudnia 1985 r. w sprawie ochrony konsumentów w odniesieniu do umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa (Dz.U. L 372, s. 31) wyrok z dnia 15 kwietnia 2010 r. w sprawie C‑215/08 E. Friz, dotychczas nieopublikowany w Zbiorze, pkt 44].
71 Jak podkreśliła rzecznik generalna w pkt 64 opinii, gdyby taka była wola prawodawcy unijnego, jako przesłankę zastosowania przepisów w dziedzinie umów konsumenckich ustanowiłby nie „kierowanie działalności do państwa członkowskiego”, lecz samo istnienie strony internetowej.
72 Chociaż prawodawca kierował się życzeniem lepszej ochrony konsumenta, nie poszedł jednak tak daleko, by postanowić, iż samo posługiwanie się stroną internetową, która stała się zwyczajnym środkiem prowadzenia działalności gospodarczej niezależnie od obranego terytorium, stanowi działalność „kierowaną do” innych państw członkowskich, która uruchamia zastosowanie mającego charakter ochronny przepisu jurysdykcyjnego art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001.
73 Z propozycji rozporządzenia wspomnianej w pkt 43 niniejszego wyroku wynika, że prawodawca unijny odrzucił sugestię Komisji zmierzającą do wprowadzenia do rozporządzenia nr 44/2001 motywu, zgodnie z którym sprzedaż towarów lub usług za pomocą środków elektronicznych dostępnych w państwie członkowskim stanowi działalność „kierowaną do” tego państwa.
74 Tę wykładnię potwierdza również deklaracja przyjęta wspólnie przez Radę i Komisję przy przyjmowaniu rozporządzenia nr 44/2001, ujęta w motywie 24 rozporządzenia nr 593/2008, zgodnie z którą sam fakt, że strona internetowa jest dostępna, nie wystarcza do zastosowania art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001.
75 W konsekwencji należy uznać, że w celu zastosowania tego art. 15 ust. 1 lit. c) przedsiębiorca musi wyrazić swoją wolę ustanowienia relacji gospodarczych z konsumentem z jednego lub kilku państw członkowskich, włącznie z tym, na terytorium którego konsument ma miejsce zamieszkania.
76 W przypadku umowy zawartej między przedsiębiorcą a danym konsumentem należy zatem zbadać, czy przed ewentualnym zawarciem umowy z tym konsumentem występowały oznaki wskazujące na to, że przedsiębiorca zamierzał prowadzić interesy z konsumentami zamieszkałymi w innych państwach członkowskich, włącznie z tym, na terytorium którego ten konsument ma miejsce zamieszkania, w tym znaczeniu, że był gotowy do zawarcia umowy z tymi konsumentami.
77 Pośród tych oznak nie figuruje podanie na stronie internetowej adresu elektronicznego lub geograficznego przedsiębiorcy ani też podanie jego numerów telefonicznych bez międzynarodowego numeru kierunkowego. Podanie tych informacji nie wskazuje bowiem na to, że przedsiębiorca kieruje swą działalność do jednego lub kilku państw członkowskich, gdyż tego rodzaju informacje są w każdym razie niezbędne do tego, aby umożliwić konsumentowi zamieszkałemu na terytorium państwa członkowskiego, w którym ten przedsiębiorca ma siedzibę, nawiązanie kontaktu z tym ostatnim.
78 Ponadto jeżeli chodzi o usługi oferowane online, niektóre informacje stały się obowiązkowe. Jak już orzekł Trybunał, zgodnie z art. 5 ust. 1 lit. c) dyrektywy 2000/31/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 8 czerwca 2000 r. w sprawie niektórych aspektów prawnych usług społeczeństwa informacyjnego, w szczególności handlu elektronicznego w ramach rynku wewnętrznego (dyrektywa o handlu elektronicznym) (Dz.U. L 178, s. 1), usługodawca jest obowiązany podać usługobiorcom, zanim zostanie zawarta z nimi jakakolwiek umowa, oprócz adresu poczty elektronicznej inne dane umożliwiające nawiązanie szybkiego kontaktu oraz bezpośrednie i skuteczne porozumiewanie się (wyrok z dnia 16 października 2008 r. w sprawie C‑298/07 Bundesverband der Verbraucherzentralen und Verbraucherverbände, Zb.Orz. s. I‑7841, pkt 40). Obowiązek ten ma zastosowanie niezależnie od tego, do jakiego państwa członkowskiego przedsiębiorca kieruje swoją działalność, a nawet jeżeli jest ona skierowana wyłącznie na terytorium państwa członkowskiego, w którym ten przedsiębiorca ma siedzibę.
79 Wynika z tego, że rozróżnienie dokonane przez niektóre rządy i strony, które przedstawiły swoje uwagi przed Trybunałem, pomiędzy stronami internetowymi umożliwiającymi skontaktowanie się z przedsiębiorcą drogą elektroniczną, a wręcz zawarcie umowy online za pomocą strony zwanej „interaktywną”, a stronami internetowymi niedającymi tej możliwości, zgodnie z którym jedynie te pierwsze należałoby włączyć do kategorii stron przedsiębiorców, którzy wykonują działalność „skierowaną do” innych państw członkowskich, nie jest rozstrzygające. Jeżeli podane są adres geograficzny lub inne numery przedsiębiorcy, konsument ma bowiem możliwość skontaktowania się z nim w celu zawarcia umowy. Ta łatwość nawiązania kontaktu istnieje jednak niezależnie od tego, czy przedsiębiorca zamierzał, czy nie zamierzał prowadzić interesów z konsumentami zamieszkałymi w innych państwach członkowskich niż to, w którym ma on siedzibę.
80 Do oznak pozwalających na stwierdzenie, czy działalność jest „kierowana do” państwa członkowskiego, na terytorium którego konsument ma miejsce zamieszkania, należą wszelkie formy wyraźnego wyrażenia woli pozyskania konsumentów z tego państwa członkowskiego.
81 Do wyraźnych form wyrażenia takiej woli przedsiębiorcy należy podanie informacji, iż oferuje on swoje usługi lub towary w jednym lub wielu państwach członkowskich wymienionych z nazwy. Podobnie zaangażowanie środków w usługę odsyłania w Internecie u operatora wyszukiwarki w celu ułatwienia konsumentom zamieszkałym w różnych państwach członkowskich dostępu do strony przedsiębiorcy również wykazuje istnienie takiej woli.
82 Niemniej stwierdzenie, iż działalność jest „kierowana do” innych państw członkowskich, nie zależy wyłącznie od istnienia oznak tak jednoznacznych. W tym względzie należy zauważyć, że Parlament Europejski w rezolucji legislacyjnej dotyczącej propozycji rozporządzenia wspomnianej w pkt 43 niniejszego wyroku (Dz.U. 2001, C 146, s. 101) odrzucił brzmienie, zgodnie z którym przedsiębiorca musiał „świadomie i w znacznym stopniu kierować swoją działalność” do innych państw członkowskich lub do wielu państw włącznie z tym, na terytorium którego konsument ma miejsce zamieszkania. Takie brzmienie powodowałoby bowiem osłabienie ochrony konsumenta poprzez wymóg wykazania, iż przedsiębiorca miał wolę rozwinięcia działalności w określonym zakresie z tymi innymi państwami członkowskimi.
83 Inne oznaki, ewentualnie łącznie, mogą wykazywać istnienie działalności „kierowanej do” państwa członkowskiego miejsca zamieszkania konsumenta. W sprawach takich jak tu rozpatrywane należy stwierdzić, że następujące cechy, na które powoływano się przed Trybunałem i których lista nie jest wyczerpująca, stanowiłyby, z zastrzeżeniem zweryfikowania ich wystąpienia przez sąd krajowy, oznaki działalności „kierowanej do” jednego lub kilku państw członkowskich w rozumieniu art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001. Chodzi o międzynarodowy charakter danej działalności, jak w przypadku niektórych rodzajów działalności turystycznej, podanie numerów telefonicznych z międzynarodowym numerem kierunkowym, używanie domeny pierwszego poziomu innej niż domena państwa członkowskiego, w którym przedsiębiorca ma siedzibę, na przykład „.de”, czy ponadto używanie neutralnych domen pierwszego poziomu takich jak „.com” lub „.eu”, opis tras z jednego lub kilku państw członkowskich do miejsca świadczenia usługi oraz wzmiankę o międzynarodowej klienteli złożonej z klientów zamieszkałych w różnych państwach członkowskich, w szczególności poprzez przedstawienie ich opinii.
84 Jeżeli chodzi o użyty język lub walutę, wspólna deklaracja Rady i Komisji, wspomniana w pkt 11 niniejszego wyroku i przytoczona w motywie 24 rozporządzenia nr 593/2008, mówi o tym, że nie są one elementami istotnymi dla oceny, czy działalność jest kierowana do jednego lub kilku innych państw członkowskich. Jest tak faktycznie, jeżeli odpowiadają one językom używanym zwyczajowo w państwie członkowskim, z którego przedsiębiorca prowadzi swoją działalność, i walucie tego państwa członkowskiego. Jeżeli natomiast strona internetowa pozwala konsumentom na używanie innego języka lub innej waluty, mogą one zostać uwzględnione i stanowić oznakę pozwalającą na stwierdzenie, że działalność przedsiębiorcy jest kierowana do innych państw członkowskich.
85 W sprawie takiej jak między Hotelem Alpenhof a O. Hellerem wydaje się, że istnieje szereg oznak spośród wymienionych w pkt 83 i 84 niniejszego wyroku, które mogą wskazywać na to, że przedsiębiorca kierował działalność do jednego lub kilku państw członkowskich innych niż Republika Austrii. Do sądu krajowego należy jednak zbadanie, czy tak jest.
86 Hotel Alpenhof utrzymuje niemniej, że umowa z konsumentem została zawarta na miejscu, a nie na odległość, gdyż wydanie kluczy do pokoi i zapłata zostały dokonane na miejscu, i że z tego względu art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001 nie może mieć zastosowania.
87 W tym kontekście okoliczność, że klucze są wydawane konsumentowi i płatność jest dokonywana przez niego w państwie członkowskim, na terytorium którego przedsiębiorca ma siedzibę, nie uniemożliwia zastosowania wspomnianego przepisu, jeżeli rezerwacja i jej potwierdzenie miały miejsce na odległość, w związku z czym konsument zawarł zobowiązanie umowne na odległość.
88 W sprawie C‑585/08 między P. Pammerem a Reederei Karl Schlüter sąd odsyłający mógł dostarczyć jedynie niewiele informacji dotyczących działalności tej spółki, strony spółki pośredniczącej i relacji między tą ostatnią a Reederei Karl Schlüter.
89 Okoliczność, iż strona internetowa należy do spółki pośredniczącej, a nie do przedsiębiorcy, nie stanowi przeszkody ku temu, aby uznać, iż ten ostatni kieruje działalność do innych państw członkowskich, w tym do państwa zamieszkania konsumenta, ponieważ spółka ta działała w imieniu i na rachunek tego przedsiębiorcy. Do sądu krajowego należy zbadanie, czy przedsiębiorca był świadomy lub czy powinien był być świadomy międzynarodowego wymiaru działalności spółki pośredniczącej i jaki związek ich łączył.
90 Międzynarodowy charakter omawianej działalności, to jest organizacji podróży frachtowcem z Europy na Daleki Wschód, stanowi istotną oznakę, lecz nie pozwala sam w sobie na uznanie, że przedsiębiorca kierował działalność do innych państw członkowskich, w tym do państwa zamieszkania konsumenta. Działalność przedsiębiorcy miałaby bowiem taki charakter, nawet gdyby sam lub poprzez spółkę pośredniczącą wykonywał swoją działalność wyłącznie w Niemczech i nie kierował jej do innych państw członkowskich. W konsekwencji w celu ustalenia, czy przedsiębiorca zamierzał prowadzić interesy z klientami zamieszkałymi w Unii obojętnie w jakim państwie członkowskim, muszą koniecznie wystąpić inne oznaki, w szczególności spośród tych, które wymienione zostały w pkt 83 i 84 niniejszego wyroku, takie jak podanie numerów telefonicznych z międzynarodowym numerem kierunkowym, używanie innego języka niż niemieckiego lub wzmianka o międzynarodowej klienteli złożonej z klientów zamieszkałych w różnych państwach członkowskich.
91 Podanie adresu elektronicznego lub geograficznego spółki pośredniczącej lub przedsiębiorcy nie stanowi natomiast istotnej oznaki, jak wynika z pkt 77 niniejszego wyroku. To samo dotyczy użycia języka niemieckiego i możliwości rezerwacji podróży w tym języku, jeżeli jest to język przedsiębiorcy.
92 W świetle powyższych rozważań należy odpowiedzieć sądowi odsyłającemu, że w celu ustalenia, czy można uznać, iż przedsiębiorca, którego działalność jest prezentowana na jego stronie internetowej lub na stronie pośrednika, „kieruje” działalność do państwa członkowskiego, na terytorium którego konsument ma miejsce zamieszkania, w rozumieniu art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001, należy zbadać, czy przed ewentualnym zawarciem umowy z konsumentem z tych stron internetowych i ogólnej działalności przedsiębiorcy wynika, że zamierzał on prowadzić interesy z konsumentami zamieszkałymi w jednym lub kilku państwach członkowskich włącznie z tym, w którym konsument ma miejsce zamieszkania, w tym znaczeniu, że był gotowy do zawarcia z nimi umowy.
93 Następujące elementy, których lista nie jest wyczerpująca, mogą stanowić oznaki pozwalające na uznanie, że działalność przedsiębiorcy jest kierowana do państwa członkowskiego, w którym konsument ma miejsce zamieszkania, a mianowicie międzynarodowy charakter działalności, podanie tras z jednego lub kilku państw członkowskich do miejsca, gdzie przedsiębiorca ma siedzibę, użycie języka lub waluty innych niż używane zwyczajowo w państwie członkowskim, w którym przedsiębiorca ma siedzibę, z możliwością rezerwacji i potwierdzenia rezerwacji w tym innym języku, podanie numerów telefonicznych z międzynarodowym numerem kierunkowym, zaangażowanie środków w usługę odsyłania w Internecie u operatora wyszukiwarki w celu ułatwienia konsumentom zamieszkałym w różnych państwach członkowskich dostępu do strony przedsiębiorcy lub pośrednika, używanie domeny pierwszego poziomu innej niż domena państwa członkowskiego, w którym przedsiębiorca ma siedzibę, oraz wzmianka o międzynarodowej klienteli złożonej z klientów zamieszkałych w różnych państwach członkowskich. Do sądu krajowego należy zbadanie, czy oznaki te występują.
94 Natomiast sama dostępność strony internetowej przedsiębiorcy lub pośrednika w państwie członkowskim, na terytorium którego konsument ma miejsce zamieszkania, nie jest wystarczająca. To samo dotyczy podania adresu elektronicznego, jak również innych danych teleadresowych czy użycia języka lub waluty, które są zwyczajowo używane w państwie członkowskim, w którym przedsiębiorca ma siedzibę.
W przedmiocie kosztów
95 Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż poniesione przez strony postępowania przed sądem krajowym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (wielka izba) orzeka, co następuje:
1) Umowa mająca za przedmiot podróż frachtowcem, taka jak będąca przedmiotem postępowania przed sądem krajowym w sprawie C‑585/08, stanowi umowę przewozu, która za cenę ryczałtową łączy przewóz i nocleg w rozumieniu art. 15 ust. 3 rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych.
2) W celu ustalenia, czy można uznać, iż przedsiębiorca, którego działalność jest prezentowana na jego stronie internetowej lub na stronie pośrednika, „kieruje” działalność do państwa członkowskiego, na terytorium którego konsument ma miejsce zamieszkania, w rozumieniu art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001, należy zbadać, czy przed ewentualnym zawarciem umowy z konsumentem z tych stron internetowych i ogólnej działalności przedsiębiorcy wynika, że zamierzał on prowadzić interesy z konsumentami zamieszkałymi w jednym lub kilku państwach członkowskich włącznie z tym, w którym konsument ma miejsce zamieszkania, w tym znaczeniu, że był gotowy do zawarcia z nimi umowy.
Następujące elementy, których lista nie jest wyczerpująca, mogą stanowić oznaki pozwalające na uznanie, że działalność przedsiębiorcy jest kierowana do państwa członkowskiego, w którym konsument ma miejsce zamieszkania, a mianowicie międzynarodowy charakter działalności, podanie tras z jednego lub kilku państw członkowskich do miejsca, gdzie przedsiębiorca ma siedzibę, użycie języka lub waluty innych niż używane zwyczajowo w państwie członkowskim, w którym przedsiębiorca ma siedzibę, z możliwością rezerwacji i potwierdzenia rezerwacji w tym innym języku, podanie numerów telefonicznych z międzynarodowym numerem kierunkowym, zaangażowanie środków w usługę odsyłania w Internecie u operatora wyszukiwarki w celu ułatwienia konsumentom zamieszkałym w różnych państwach członkowskich dostępu do strony przedsiębiorcy lub pośrednika, używanie domeny pierwszego poziomu innej niż domena państwa członkowskiego, w którym przedsiębiorca ma siedzibę, oraz wzmianka o międzynarodowej klienteli złożonej z klientów zamieszkałych w różnych państwach członkowskich. Do sądu krajowego należy zbadanie, czy oznaki te występują.
Natomiast sama dostępność strony internetowej przedsiębiorcy lub pośrednika w państwie członkowskim, na terytorium którego konsument ma miejsce zamieszkania, nie jest wystarczająca. To samo dotyczy podania adresu elektronicznego, jak również innych danych teleadresowych czy użycia języka lub waluty, które są zwyczajowo używane w państwie członkowskim, w którym przedsiębiorca ma siedzibę.
Podpisy