OPINIA RZECZNIK GENERALNEJ
TAMARY ĆAPETY
przedstawiona w dniu 8 czerwca 2023 r.(1)
Sprawa C‑218/22
BU
przeciwko
Comune di Copertino
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Tribunale di Lecce (trybunał w Lecce, Włochy)]
Odesłanie prejudycjalne – Polityka społeczna – Organizacja czasu pracy – Dyrektywa 2003/88/WE – Artykuł 7 – Prawo do ekwiwalentu pieniężnego za coroczny płatny urlop niewykorzystany do chwili ustania stosunku pracy – Ryzyko „spieniężenia” – Uregulowanie krajowe zakazujące wypłaty ekwiwalentu pieniężnego w celu kontroli wydatków publicznych – Ciężar dowodu i brak możliwości wykorzystania urlopu w czasie trwania stosunku pracy
I. Wprowadzenie
1. Czy pracownicy mają prawo do „spieniężenia” niewykorzystanego corocznego płatnego urlopu? Innymi słowy – czy mogą oni zdecydować o nieskorzystaniu z przysługującego im prawa do odpoczynku od pracy i zamiast tego pobrać ekwiwalent pieniężny po ustaniu stosunku pracy? Czy prawo Unii stoi na przeszkodzie temu, by państwa członkowskie wprowadzały środki mające na celu uniemożliwienie takiego wyboru?
2. Pytania te mają swoje źródło w postępowaniu toczącym się przed Tribunale di Lecce (trybunałem w Lecce, Włochy), który jest sądem odsyłającym w niniejszej sprawie. Sąd ten dąży w istocie do ustalenia, w jakim zakresie dyrektywa w sprawie czasu pracy(2) uniemożliwia „spieniężenie” corocznego płatnego urlopu, czyli zamianę niewykorzystanego uprawnienia (niewykorzystanych uprawnień) do corocznego płatnego urlopu na kwotę pieniężną.
3. Zagadnienie to pojawiło się w kontekście sporu między BU, który był zatrudniony jako urzędnik, a jego pracodawcą, Comune di Copertino (gminą Copertino, Włochy)(3). BU domaga się uznania prawa do ekwiwalentu pieniężnego za coroczny płatny urlop, którego nie wykorzystał w czasie trwania stosunku pracy.
II. Ramy faktyczne i prawne sporu w postępowaniu głównym, pytania prejudycjalne i postępowanie przed Trybunałem
4. W okresie od lutego 1992 r. do października 2016 r. BU, powód w postępowaniu głównym, zajmował urzędnicze stanowisko Istruttore Direttivo Tecnico (kierownika technicznego ds. robót komunalnych) w gminie Copertino, Włochy.
5. Pismem z dnia 24 marca 2016 r., skierowanym do gminy Copertino, BU wypowiedział umowę o pracę w celu przejścia na wcześniejszą emeryturę(4), a jego stosunek pracy ustał w związku z tym z dniem 1 października 2016 r.
6. W postępowaniu głównym BU podnosi, że w latach 2013–2016 nie wykorzystał 79 dni corocznego płatnego urlopu. Wnosi on o wypłatę rekompensaty finansowej za te dni, ponieważ uważa, że w czasie trwania stosunku pracy nie mógł wykorzystać owego urlopu rocznego(5).
7. Gmina Copertino podnosi w odpowiedzi, że BU był świadomy obowiązku wykorzystania pozostałych dni urlopu oraz że nie może żądać wypłaty ekwiwalentu pieniężnego(6). W tym względzie gmina ta powołuje się na zasadę wyrażoną w art. 5 ust. 8 włoskiego dekretu z mocą ustawy nr 95(7), który stanowi, że pracownicy w sektorze publicznym muszą wykorzystać urlop roczny zgodnie z przepisami regulującymi działalność organu administracji publicznej, w którym są zatrudnieni, oraz że w żadnym wypadku nie mają prawa do ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop roczny. Rzeczony przepis ma również zastosowanie w przypadku ustania stosunku pracy z powodu przeniesienia, wypowiedzenia umowy, rozwiązania umowy oraz przejścia na emeryturę.
8. Sąd odsyłający wyjaśnia, że rozpatrywane uregulowanie stanowiło część pakietu przyjętego w następstwie globalnego kryzysu finansowego z 2008 r. w celu zapewnienia lepszej dyscypliny budżetowej i osiągnięcia oszczędności finansowych w sektorze publicznym. Ten cel znajduje dodatkowo potwierdzenie w nagłówku wspomnianego przepisu, mianowicie art. 5 dekretu z mocą ustawy nr 95, który brzmi „Zmniejszenie wydatków administracji publicznej”.
9. Sąd odsyłający wyjaśnia ponadto, że wyrokiem nr 95/2016(8) Corte costituzionale (trybunał konstytucyjny, Włochy) oddalił jako bezzasadne żądania zmierzające do uznania art. 5 ust. 8 dekretu z mocą ustawy nr 95 za niezgodny z konstytucją. Corte costituzionale (trybunał konstytucyjny) przedstawił własną wykładnię tego przepisu i uznał, że w jej świetle ów przepis nie jest sprzeczny ani z konstytucją włoską, ani z mającym zastosowanie prawem Unii. Stwierdził on, że zapobieganie niekontrolowanemu korzystaniu z wypłaty ekwiwalentu pieniężnego nie ma na celu jedynie ograniczenia wydatków publicznych. Wśród pozostałych celów tego środka można wymienić potwierdzenie znaczenia faktycznego wykorzystania urlopu rocznego i zachęcanie do racjonalnego planowania okresu corocznego płatnego urlopu. W tym kontekście analizowanemu przepisowi została nadana wykładnia, zgodnie z którą zakazuje on wypłaty ekwiwalentu pieniężnego, jeżeli istniała możliwość zaplanowania wykorzystania urlopu z odpowiednim wyprzedzeniem, przy czym obejmuje to różne sytuacje, w tym także wypowiedzenie umowy.
10. Zdaniem Corte costituzionale (trybunału konstytucyjnego) ta wykładnia jest również zgodna z wyrokami Corte suprema di cassazione (sądu kasacyjnego, Włochy) i Consiglio di Stato (rady stanu, Włochy), w których uznano prawo pracownika do ekwiwalentu pieniężnego za urlop, którego nie wykorzystał z przyczyn od niego niezależnych.
11. Z uwagi na fakt, że orzecznictwo przywołane przez Corte costituzionale (trybunał konstytucyjny) jest istotne dla zrozumienia kontekstu rozpatrywanego odesłania, przedstawię je pokrótce poniżej.
12. Corte suprema di cassazione (sąd kasacyjny) uznał pierwotnie, że wypłata ekwiwalentu pieniężnego jest uzależniona od wykazania przez pracownika, iż nie mógł skorzystać z przysługującego mu prawa do corocznego płatnego urlopu ze względu na „nadzwyczajne i uzasadnione potrzeby związane ze świadczeniem pracy lub działanie siły wyższej”(9). Następnie orzekł on, iż pracownik jest uprawniony do otrzymania ekwiwalentu pieniężnego, chyba że pracodawca jest w stanie wykazać, że umożliwił pracownikowi faktyczne skorzystanie z przysługującego mu prawa do urlopu przed ustaniem stosunku pracy oraz że należycie poinformował pracownika o tego rodzaju skutku, czyniąc wyraźną wzmiankę o możliwej utracie owego prawa(10). W ujęciu bardziej konkretnym, w sytuacji wypowiedzenia umowy po zakończeniu urlopu macierzyńskiego ów sąd uznał prawo do ekwiwalentu pieniężnego, ponieważ, niezależnie od faktu, że stosunek pracy został faktycznie zakończony w drodze decyzji pracownicy, owa pracownica nie byłaby w żaden sposób w stanie skorzystać z corocznego płatnego urlopu w okresie obowiązkowego zawieszenia stosunku pracy(11).
13. W wydanych przez Consiglio di Stato (radę stanu) wyrokach dotyczących art. 5 ust. 8 dekretu z mocą ustawy nr 95 podkreślono, że względy natury medycznej, takie jak te, które wynikają z niezdolności do pracy, nie wpływają na prawo do ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany coroczny płatny urlop(12).
14. Sąd odsyłający wyjaśnia, że w świetle wykładni nadanej przedmiotowemu przepisowi dekretu z mocą ustawy nr 95 wypłata ekwiwalentu pieniężnego za urlop roczny jest dopuszczalna jedynie wówczas, gdy ów urlop nie został rzeczywiście wykorzystany z powodów niezależnych od pracownika (takich jak choroba). Potwierdza on jednak, że pracownik może zostać pozbawiony ekwiwalentu pieniężnego w sytuacji, w której ustanie stosunku pracy było przewidywalne, w tym również w przypadku wypowiedzenia umowy przez pracownika.
15. Sąd odsyłający uważa, że nawet w razie przyjęcia takiej wykładni nadal istnieje potencjalna kolizja między art. 5 ust. 8 dekretu z mocą ustawy nr 95 a dyrektywą w sprawie czasu pracy, tak jak jest ona interpretowana przez Trybunał Sprawiedliwości. W tym względzie powołuje się on na wyrok job-medium(13).
16. Tribunale di Lecce (trybunał w Lecce), powziąwszy wątpliwości co do zgodności uregulowania włoskiego z dyrektywą w sprawie czasu pracy, postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) [Czy] art. 7 [dyrektywy w sprawie czasu pracy] oraz art. 31 ust. 2 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie przepisom krajowym, takim jak rozpatrywane w postępowaniu głównym […], które ze względu na ograniczenie wydatków publicznych oraz ze względów organizacyjnych pracodawcy przewidują zakaz wypłaty ekwiwalentu pieniężnego za urlop w przypadku wypowiedzenia umowy o pracę przez osobę zatrudnioną w sektorze publicznym?
[2)] […] [Ponadto], w przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na powyższe pytanie, czy art. 7 [dyrektywy w sprawie czasu pracy] oraz art. 31 ust. 2 [karty] należy interpretować w ten sposób, że wymagają one, aby osoba zatrudniona w sektorze publicznym wykazała, iż nie ma możliwości wykorzystania urlopu w czasie trwania stosunku pracy?”.
17. Uwagi na piśmie zostały przedstawione Trybunałowi przez BU, gminę Copertino, rząd włoski i Komisję Europejską. Nie przeprowadzono rozprawy.
III. Analiza
18. Rozpatrywane odesłanie prejudycjalne dotyczy uregulowania włoskiego i odpowiedniego orzecznictwa, w którym dokonano jego wykładni, w tym orzecznictwa Corte costituzionale (trybunału konstytucyjnego). Sąd odsyłający wydaje się nie zgadzać ze sformułowanym przez Corte costituzionale (trybunał konstytucyjny) wnioskiem, w myśl którego rozpatrywane uregulowanie włoskie jest zgodne z dyrektywą w sprawie czasu pracy.
19. W toku żadnego z wcześniejszych postępowań sądowych prowadzonych we Włoszech w odniesieniu do rozpatrywanego uregulowania nie wystąpiono z odesłaniem prejudycjalnym. W związku z tym Trybunał ma po raz pierwszy sposobność wyjaśnić, czy państwa członkowskie mogą zakazać wypłaty ekwiwalentu pieniężnego za coroczny płatny urlop w sposób, w jaki uczyniły to Włochy w sektorze publicznym.
20. Zanim przystąpię do dalszych rozważań, poczynię jedną uwagę wstępną. Zgodnie z podziałem kompetencji między Trybunałem a sądami krajowymi w ramach postępowania prejudycjalnego Trybunał nie może dokonywać wykładni prawa krajowego; powinien on brać pod uwagę wskazany w postanowieniu odsyłającym kontekst faktyczny i prawny(14).
21. W związku z tym, mając na uwadze wyjaśnienia przedstawione w postanowieniu odsyłającym, będę kontynuowała wywód w oparciu o poniższe założenia dotyczące przedmiotowego uregulowania włoskiego. Na mocy owego uregulowania włoskiego zakazano, z myślą o niedopuszczeniu do „spieniężania” uprawnienia do corocznego płatnego urlopu w sektorze publicznym, a także w celu zachęcenia pracowników do faktycznego wykorzystania takiego urlopu, zamiany niewykorzystanych uprawnień do corocznego płatnego urlopu na kwotę pieniężną. Uregulowanie to, zgodnie z jego wykładnią dokonaną w orzecznictwie, w tym w orzecznictwie Corte costituzionale (trybunału konstytucyjnego), nie wydaje się zakazywać takiego „spieniężania” w każdym przypadku, lecz jedynie wówczas, gdy pracownik miał możliwość zaplanowania skorzystania z przysługującego mu corocznego płatnego urlopu.
22. Poprzez swoje dwa pytania sąd odsyłający pragnie w istocie ustalić, czy art. 7 dyrektywy w sprawie czasu pracy stoi na przeszkodzie takiemu uregulowaniu krajowemu oraz, jeżeli tak nie jest, kto, pracodawca czy pracownik, powinien wykazać, że pracownik miał faktyczną możliwość wykorzystania corocznego płatnego urlopu. Omówię po kolei oba te pytania.
A. W przedmiocie pytania pierwszego
23. Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający zmierza w istocie do ustalenia, czy art. 7 dyrektywy w sprawie czasu pracy stoi na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu przewidującemu zakaz wypłaty ekwiwalentu pieniężnego za coroczny płatny urlop niewykorzystany do chwili ustania stosunku pracy.
24. Przeanalizuję je w sposób opisany poniżej. Najpierw ocenię, na jakich warunkach w dyrektywie w sprawie czasu pracy przewidziano prawo do wypłaty ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop roczny. Następnie wykażę, że owa dyrektywa daje pierwszeństwo faktycznemu wykorzystaniu corocznego płatnego urlopu, co współgra z jego korzystnym wpływem na zdrowie pracowników. Wreszcie ocenię, czy uregulowanie krajowe, takie jak to rozpatrywane w postępowaniu głównym, może zostać uchwalone w celu zachęcenia pracowników do faktycznego wykorzystania corocznego płatnego urlopu.
1. Kiedy istnieje prawo do ekwiwalentu pieniężnego?
25. Sąd odsyłający powołuje się na wyrok job-medium, aby uzasadnić wątpliwości co do zgodności rozpatrywanego uregulowania włoskiego z dyrektywą w sprawie czasu pracy. Przytacza on następujący fragment tego wyroku: „[z] utrwalonego orzecznictwa wynika również, że art. 7 ust. 2 dyrektywy [w sprawie czasu pracy] nie ustanawia żadnego warunku w zakresie powstania prawa do ekwiwalentu pieniężnego poza, po pierwsze, ustaniem stosunku pracy, a po drugie, niewykorzystaniem przez pracownika lub pracownicę całego corocznego urlopu, do którego miał lub miała prawo w chwili ustania tego stosunku pracy”(15).
26. Z tego stwierdzenia wynika, że państwa członkowskie nie mogą wprowadzać żadnych dodatkowych warunków powstania uprawnienia do ekwiwalentu pieniężnego.
27. Co się tyczy pierwszego z tych warunków, który wiąże ekwiwalent pieniężny z ustaniem stosunku pracy, w orzecznictwie potwierdzono, że jeżeli coroczny płatny urlop jest udzielany za okres rozliczeniowy (który zazwyczaj wynosi 12 miesięcy), to wypłata ekwiwalentu pieniężnego nie może nastąpić w czasie trwania tego okresu rozliczeniowego lub z chwilą jego zakończenia(16). Trybunał wyjaśnił, że w przypadku gdy urlop nie zostanie wykorzystany do końca tego okresu z przyczyn niezależnych od pracownika, należy przewidzieć okres dozwolonego przeniesienia(17). Jeżeli pracownik nadal pozostaje zatrudniony, nie może się domagać ekwiwalentu pieniężnego.
28. Ekwiwalent pieniężny nie jest więc autonomicznym prawem, jakie dyrektywa w sprawie czasu pracy przyznaje pracownikom; pracownik nie może wybrać wypłaty ekwiwalentu pieniężnego zamiast wykorzystania corocznego płatnego urlopu. Artykuł 7 ust. 2 dyrektywy w sprawie czasu pracy pozwala na zastąpienie corocznego płatnego urlopu ekwiwalentem pieniężnym jedynie w razie ustania stosunku pracy(18).
29. Ponadto ekwiwalent pieniężny stanowi tylko wyjątek(19), który, jak wskazano w wyroku job-medium(20) w odniesieniu do drugiego warunku, zależy od istnienia uprawnienia do urlopu rocznego w chwili wystąpienia o ekwiwalent pieniężny – prawo do tego ekwiwalentu powstaje wówczas, gdy pracownik nie wykorzystał całego urlopu rocznego, do którego miał prawo w chwili ustania stosunku pracy.
30. W związku z tym prawo do ekwiwalentu pieniężnego istnieje jedynie wówczas, gdy nadal istnieje uprawnienie do corocznego płatnego urlopu.
31. To uprawnienie do corocznego płatnego urlopu wynika bezpośrednio z dyrektywy w sprawie czasu pracy z uwagi na samo istnienie stosunku pracy, zaś państwa członkowskie nie mogą poddawać powstania tego prawa jakimkolwiek dodatkowym warunkom(21). Państwa członkowskie są jednak władne określić warunki korzystania z prawa do urlopu rocznego(22). W tym względzie mogą one postanowić, że nabyte prawo wygasa, jeżeli nie zostanie wykonane w określonym terminie. W związku z tym państwa członkowskie mogą wprowadzać ograniczenia dotyczące czasu trwania okresu dozwolonego przeniesienia niewykorzystanego urlopu rocznego(23).
32. W wyroku Max-Planck Gesellschaft Trybunał orzekł, że „art. 7 ust. 1 [dyrektywy w sprawie czasu pracy] zasadniczo nie stoi na przeszkodzie regulacji krajowej ustanawiającej szczegółowe zasady wykonywania prawa do corocznego płatnego urlopu wyraźnie przyznanego przez tę dyrektywę, co obejmuje nawet utratę wspomnianego prawa po upływie okresu rozliczeniowego lub okresu dozwolonego przeniesienia, pod warunkiem jednak, że pracownik, który utracił prawo do corocznego płatnego urlopu, miał faktyczną możliwość skorzystania z tego prawa przyznanego mu na mocy dyrektywy”(24).
33. Z powyższego wynika, że dyrektywa w sprawie czasu pracy nie zawsze stoi na przeszkodzie utracie niewykorzystanego corocznego płatnego urlopu z chwilą ustania stosunku pracy.
34. Jeżeli uprawnienie do niewykorzystanego urlopu rocznego wygasło z chwilą ustania stosunku pracy, nie istnieje pochodne prawo do ekwiwalentu pieniężnego.
35. W wyroku job-medium Trybunał orzekł, że wypowiedzenie umowy przez pracownika nie może samo w sobie stanowić podstawy odmowy ekwiwalentu pieniężnego. W sprawie, w której został on wydany, sytuacja przedstawiała się jednak tak, że istniało uprawnienie do urlopu rocznego(25). Gdyby uprawnienie do urlopu rocznego z jakiegokolwiek powodu wygasło lub przestało istnieć, pracownik nie mógłby wystąpić o wypłatę ekwiwalentu pieniężnego z chwilą ustania stosunku pracy.
36. Aby rozstrzygnąć, czy taka utrata ekwiwalentu pieniężnego jest dopuszczalna, należy ustalić, czy pracownik miał faktyczną możliwość skorzystania z prawa do corocznego płatnego urlopu. Z tej właśnie przyczyny taka utrata nie może być automatyczna(26).
37. Jak wyjaśnił Trybunał, w sytuacji gdy pracownik nie wystąpił o coroczny płatny urlop umyślnie i z pełną świadomością co do konsekwencji, jakie mają z tego wynikać, po uprzednim umożliwieniu mu rzeczywistego skorzystania z prawa do tego urlopu – przy czym pracodawca nie musi być zobowiązany do nakazania temu pracownikowi, aby rzeczywiście skorzystał ze wspomnianego prawa – art. 7 ust. 1 i 2 dyrektywy w sprawie czasu pracy, jak również art. 31 ust. 2 karty nie stoją na przeszkodzie utracie tego prawa ani, w razie ustania stosunku pracy, wynikającemu z tego brakowi ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany coroczny płatny urlop(27).
38. Trybunał podkreślił też, że oprócz zapewnienia pracownikowi faktycznej możliwości wykorzystania urlopu rocznego pracodawca powinien jeszcze poinformować zainteresowanego pracownika o możliwości utraty przysługującego mu uprawnienia(28).
39. W związku z tym prawo do ekwiwalentu pieniężnego nie jest autonomicznym prawem, które daje pracownikowi wybór między skorzystaniem z urlopu rocznego a wypłatą rekompensaty finansowej z tytułu jego niewykorzystania. Stanowi on natomiast prawo uzależnione od istnienia uprawnienia do niewykorzystanego corocznego płatnego urlopu, którego czas trwania państwa członkowskie mogą ograniczyć.
40. Subsydiarny charakter ekwiwalentu pieniężnego wynika logicznie z celu urlopu rocznego, którym jest ochrona zdrowia pracowników w drodze zapewnienia im możliwości odpoczynku od pracy. Dlatego też zgodnie z art. 7 ust. 1 dyrektywy w sprawie czasu pracy coroczny płatny urlop co do zasady musi zostać wykorzystany(29). W kolejnej sekcji wykażę pokrótce, że faktyczne wykorzystanie urlopu rocznego w istocie wiąże się z pewnymi korzyściami, a następnie odniosę się do kwestii, czy państwa członkowskie mogą uchwalać środki, takie jak te analizowane w niniejszej sprawie, aby zachęcać do faktycznego wykorzystania urlopu rocznego.
2. Korzyści wynikające z corocznego płatnego urlopu
41. Odzwierciedlona w brzmieniu art. 7 dyrektywy w sprawie czasu pracy preferencja przyznana faktycznemu wykorzystaniu corocznego płatnego urlopu, a nie jego „spieniężeniu”(30), jest uzasadniona celem, jaki przyświeca prawu do corocznego płatnego urlopu. Jak wyjaśniono w orzecznictwie, prawo to ma na celu umożliwienie pracownikowi odpoczynku od zadań wyznaczonych mu w umowie o pracę oraz zapewnienie mu okresu wytchnienia i wolnego czasu(31).
42. Trybunał wielokrotnie stwierdzał, że oddziaływanie corocznego płatnego urlopu na bezpieczeństwo i zdrowie pracownika wywiera w pełni skutek, gdy jest on wykorzystany w roku, w którym jest przewidziany.
43. Trybunał orzekł ponadto, że czas wypoczynku nie traci swojego znaczenia, gdy jest wykorzystany w trakcie roku następnego(32). Niemniej jednak w wyroku KHS Trybunał uznał, że po przekroczeniu pewnych granic czasowych „coroczny urlop wypoczynkowy jest […] pozbawiony swego pozytywnego oddziaływania na pracownika jako czas wypoczynku, utrzymując jedynie swoją funkcję jako okres wytchnienia i wolnego czasu”(33). Ten wniosek uzasadnia zachowanie po stronie państw członkowskich możliwości ograniczenia okresu dozwolonego przeniesienia niewykorzystanego urlopu rocznego(34).
44. Stanowisko, jakie w tej kwestii zajmuje Trybunał, potwierdzają badania empiryczne.
45. Wydaje się, że w piśmiennictwie panuje powszechna zgoda co do tego, iż wypoczynek dłuższy aniżeli okresy dobowego i tygodniowego odpoczynku korzystnie wpływa na zdrowie i samopoczucie pracowników(35). Te korzyści występują zarówno w przypadku krótszego(36), jak i dłuższego urlopu(37).
46. Zapewne jednak niewiele osób wie, czy choćby podejrzewa, że owe korzyści są krótkotrwałe(38). Niektóre z tych korzystnych skutków „zanikają w ciągu miesiąca od powrotu do pracy”(39).
47. Z tych badań można wywnioskować, że coroczny płatny urlop przynosi największe korzyści wówczas, gdy pracownik korzysta z niego często, robiąc sobie na przestrzeni roku krótsze i dłuższe przerwy od pracy. W każdym wypadku badania potwierdzają, że istotne jest, aby coroczny płatny urlop został wykorzystany w trakcie roku rozliczeniowego.
48. Choć pracownik może postanowić o skumulowaniu corocznego płatnego urlopu z różnych powodów osobistych (ważna podróż, odwiedziny dalszej rodziny itp.), należy zauważyć, bez kwestionowania tego osobistego wyboru, że wątpliwe jest, iż taka decyzja korzystnie wpłynie na odzyskanie przez niego sił do pracy.
49. Ponadto, o ile niewykorzystywanie w pełni corocznego płatnego urlopu może prowadzić do zwiększenia dochodów, o tyle bywa ono jednak wiązane z pogorszeniem jakości życia (istotne obniżenie poziomu satysfakcji z wolnego czasu oraz stanu zdrowia połączone ze zwiększoną absencją w pracy z powodu chorób)(40).
50. Rzeczywiste wykorzystanie uprawnienia do corocznego płatnego urlopu stanowi zatem dla pracowników ważne narzędzie, które umożliwia psychiczną i fizyczną regenerację oraz, w ujęciu bardziej ogólnym, przyczynia się do dobrego stanu ich zdrowia zarówno w pracy, jak i poza nią.
51. Te wnioski potwierdzają ustalenia poczynione w orzecznictwie, zgodnie z którym po wykroczeniu przez przeniesienie poza pewne granice czasowe urlop roczny jest pozbawiony swego pozytywnego oddziaływania na pracownika jako czas wypoczynku, utrzymując jedynie swoją funkcję jako okres wytchnienia i wolnego czasu(41). Stanowią one również uzasadnienie dla tej linii orzecznictwa, w ramach której Trybunał konsekwentnie wskazuje, że minimalny okres corocznego płatnego urlopu nie może zostać zastąpiony ekwiwalentem pieniężnym, z wyjątkiem sytuacji, gdy stosunek pracy ustał. Artykuł 7 ust. 2 dyrektywy w sprawie czasu pracy służy również zapewnieniu pracownikom prawa do skorzystania z rzeczywistego wypoczynku w trosce o skuteczną ochronę ich zdrowia i bezpieczeństwa(42).
3. Czy państwa członkowskie mogą ograniczyć prawo do ekwiwalentu pieniężnego?
52. Państwa członkowskie mogą więc zachęcać do faktycznego wykorzystania corocznego płatnego urlopu i odwodzić od jego „spieniężania” poprzez wprowadzanie ograniczeń czasowych w odniesieniu do trwania nabytego prawa do urlopu rocznego (w drodze ograniczenia w czasie okresu dozwolonego przeniesienia). Czy państwa członkowskie mogłyby dążyć do osiągnięcia tego samego celu w inny sposób, w tym przez przyjęcie uregulowania takiego jak to analizowane w niniejszej sprawie?
53. Jedną z możliwości, jakie ma do wyboru Trybunał, jest stwierdzenie, że ograniczenie czasowe okresów dozwolonego przeniesienia, po których upływie wygasa uprawnienie do niewykorzystanych dni, stanowi jedyne dopuszczalne narzędzie, które państwa członkowskie mogą stosować z myślą o zachęcaniu pracowników do faktycznego wykorzystania corocznego płatnego urlopu.
54. Jednakże w dziedzinie, w której przyjęto dyrektywę w sprawie czasu pracy i która jest dziedziną kompetencji dzielonych, prawodawca Unii postanowił nie regulować szczegółowych kwestii dotyczących środków służących zachęcaniu pracowników do faktycznego wykorzystania corocznego płatnego urlopu. Przyznał on jedynie wyraźną preferencję jego wykorzystaniu i uznał wypłatę ekwiwalentu pieniężnego za prawo pochodne. W takich okolicznościach państwa członkowskie zachowują kompetencję do wyboru odpowiednich przepisów zachęcających pracowników do wykorzystania przyznanego im czasu corocznego odpoczynku. Oznacza to, że ograniczenia okresu dozwolonego przeniesienia nie można traktować jako jedynego narzędzia służącego zachęcaniu do faktycznego skorzystania z corocznego płatnego urlopu w trakcie roku rozliczeniowego, w którym ma on zostać wykorzystany. Niemniej jednak każdy środek ustawodawczy wybrany przez państwo członkowskie musi być zgodny z dyrektywą w sprawie czasu pracy zgodnie z wykładnią nadaną jej przez Trybunał.
55. Czy uregulowanie krajowe takie jak art. 5 ust. 8 dekretu z mocą ustawy nr 95 spełnia wymogi ustanowione w art. 7 dyrektywy w sprawie czasu pracy?
56. Owo uregulowanie włoskie, przynajmniej tak jak jest ono interpretowane przez Corte costituzionale (trybunał konstytucyjny), wydaje się służyć zachęcaniu do faktycznego wykorzystania urlopu rocznego. Z tego właśnie względu, jak również z uwagi na wolę oszczędzania środków publicznych, wprowadza ono zasadę, zgodnie z którą niewykorzystane okresy corocznego płatnego urlopu nie mogą zostać „spieniężone”.
57. To uregulowanie, zgodnie z wykładnią nadaną mu przez Corte costituzionale (trybunał konstytucyjny), uniemożliwia pracownikowi wystąpienie o wypłatę ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop roczny, jeżeli wiedział on, kiedy jego stosunek pracy ustanie, a zatem mógł zaplanować wykorzystanie urlopu rocznego przed tą datą. Tego rodzaju regulacja zachęca pracowników do korzystania z urlopu rocznego w trakcie roku rozliczeniowego(43).
58. W świetle orzecznictwa Trybunału(44) uregulowanie włoskie może być zgodne z art. 7 dyrektywy w sprawie czasu pracy, o ile spełnione są poniższe warunki. Po pierwsze, zakaz występowania o wypłatę ekwiwalentu pieniężnego nie może obejmować prawa do urlopu rocznego nabytego w roku rozliczeniowym, w którym następuje ustanie stosunku pracy. Po drugie, pracownikowi zapewniono możliwość wykorzystania corocznego płatnego urlopu w poprzednich latach rozliczeniowych, w tym podczas minimalnego okresu dozwolonego przeniesienia. Po trzecie, pracodawca zachęcał pracownika do wykorzystania urlopu rocznego. Po czwarte, pracodawca poinformował pracownika, że niewykorzystany coroczny płatny urlop nie może być kumulowany z myślą o jego zamianie na ekwiwalent pieniężny w chwili ustania stosunku pracy.
59. Do sądu krajowego należy ustalenie, czy przedmiotowe uregulowanie włoskie może być interpretowane w ten sposób oraz czy wyliczone powyżej warunki są spełnione w rozpatrywanej przezeń sprawie.
60. Proponuję zatem Trybunałowi, by na pytanie pierwsze sądu odsyłającego odpowiedział w ten sposób, że art. 7 dyrektywy w sprawie czasu pracy nie stoi na przeszkodzie przepisom krajowym, które przewidują zakaz wypłaty ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany coroczny płatny urlop z chwilą ustania stosunku pracy, o ile:
– zakaz występowania o wypłatę ekwiwalentu pieniężnego nie obejmuje prawa do urlopu rocznego nabytego w roku rozliczeniowym, w którym następuje ustanie stosunku pracy;
– pracownikowi zapewniono możliwość wykorzystania corocznego płatnego urlopu w poprzednich latach rozliczeniowych, w tym podczas minimalnego okresu dozwolonego przeniesienia;
– pracodawca zachęcał pracownika do wykorzystania corocznego płatnego urlopu;
– pracodawca poinformował pracownika, że niewykorzystany coroczny płatny urlop nie może być kumulowany z myślą o jego zamianie na ekwiwalent pieniężny w chwili ustania stosunku pracy.
B. W przedmiocie pytania drugiego
61. Poprzez pytanie drugie sąd odsyłający zmierza w istocie do ustalenia, czy ciężar dowodu w zakresie wykazania, że warunki wymienione w poprzednim punkcie są spełnione, spoczywa na pracowniku, czy też na pracodawcy.
62. Orzecznictwo Trybunału dotyczące wykładni art. 7 dyrektywy w sprawie czasu pracy zawiera pewne elementy, które dostarczają wskazówek pozwalających rozstrzygnąć tę kwestię. Na przykład w wyroku Fraport Trybunał uznał, że to do sądu krajowego należy ustalenie, czy pracodawca wywiązał się w odpowiednim czasie ze swoich obowiązków w zakresie informowania pracownika o urlopie i zachęcania go do jego wykorzystania(45). W związku z tym to pracodawca powinien wykazać, że wywiązał się ze spoczywających na nim obowiązków.
63. Z utrwalonego orzecznictwa wynika również, że jeśli pracodawca nie jest w stanie wykazać, iż dochował wszelkiej należytej staranności, aby pracownik miał rzeczywiście możliwość skorzystania z przysługującego mu corocznego płatnego urlopu, wygaśnięcie prawa do takiego urlopu w razie ustania stosunku pracy oraz wynikający z tego brak wypłaty ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany coroczny płatny urlop stanowią naruszenie art. 7 ust. 2 dyrektywy w sprawie czasu pracy(46).
64. Innymi słowy, ciężar dowodu spoczywa nie na pracowniku, lecz na pracodawcy.
65. W związku z tym proponuję, aby Trybunał odpowiedział na drugie przedstawione pytanie w ten sposób, że art. 7 ust. 2 dyrektywy w sprawie czasu pracy wymaga, aby pracodawca wykazał, że umożliwił pracownikowi wykorzystanie urlopu i zachęcił go do tego, poinformował go o tym, iż w chwili ustania stosunku pracy wypłata ekwiwalentu pieniężnego nie będzie możliwa, a mimo to pracownik zdecydował się nie skorzystać z urlopu rocznego. Jeżeli pracodawca tego nie uczynił, pracownikowi należy wypłacić rekompensatę.
IV. Wnioski
66. W świetle powyższego proponuję Trybunałowi, by na pytania przedstawione przez Tribunale di Lecce (trybunał w Lecce, Włochy) odpowiedział następująco:
1) Artykuł 7 dyrektywy 2003/88/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 4 listopada 2003 r. dotyczącej niektórych aspektów organizacji czasu pracy
nie stoi na przeszkodzie przepisom krajowym, które przewidują zakaz wypłaty ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany coroczny płatny urlop z chwilą ustania stosunku pracy, o ile:
– zakaz występowania o wypłatę ekwiwalentu pieniężnego nie obejmuje prawa do urlopu rocznego nabytego w roku rozliczeniowym, w którym następuje ustanie stosunku pracy;
– pracownikowi zapewniono możliwość wykorzystania corocznego płatnego urlopu w poprzednich latach rozliczeniowych, w tym podczas minimalnego okresu dozwolonego przeniesienia;
– pracodawca zachęcał pracownika do wykorzystania corocznego płatnego urlopu;
– pracodawca poinformował pracownika, że niewykorzystany coroczny płatny urlop nie może być kumulowany z myślą o jego zamianie na ekwiwalent pieniężny w chwili ustania stosunku pracy.
2) Artykuł 7 ust. 2 dyrektywy 2003/88
wymaga, aby pracodawca wykazał, że umożliwił pracownikowi wykorzystanie urlopu i zachęcił go do tego, poinformował go o tym, iż w chwili ustania stosunku pracy wypłata ekwiwalentu pieniężnego nie będzie możliwa, a mimo to pracownik zdecydował się nie skorzystać z urlopu rocznego.
Jeżeli pracodawca tego nie uczynił, pracownikowi należy wypłacić rekompensatę.