OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
MELCHIORA WATHELETA
przedstawiona w dniu 6 kwietnia 2017 r.(1)
Sprawa C‑175/16
Hannele Hälvä,
Sari Naukkarinen,
Pirjo Paajanen,
Satu Piik
przeciwko
SOS-Lapsikylä ry
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Korkein oikeus (sąd najwyższy, Finlandia)]
Odesłanie prejudycjalne – Dyrektywa 2003/88/WE – Artykuł 17 – Sytuacja o charakterze wyłącznie wewnętrznym – Ochrona bezpieczeństwa i zdrowia pracowników – Organizacja czasu pracy – Pracownicy zatrudnieni w charakterze „asystentów rodziców” w wioskach dziecięcych, podczas nieobecności „rodziców”, przez stowarzyszenie działające na rzecz ochrony dzieci, zapewniające dzieciom będącym pod opieką państwa pieczę oraz utrzymanie w środowisku rodzinnym w wioskach dziecięcych
I. Wprowadzenie
1. Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 17 ust. 1 dyrektywy 2003/88/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 4 listopada 2003 r. dotyczącej niektórych aspektów organizacji czasu pracy(2).
2. Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy H. Hälvä, S. Naukkarinen, P. Paajanen i S. Pik a ich pracodawcą, SOS-Lapsikylä ry, w sprawie odmowy wypłacenia skarżącym w postępowaniu głównym wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych, jak również wynagrodzenia za pracę wieczorami, w nocy, w soboty i niedziele, za lata 2006–2009.
II. Ramy prawne
A. Prawo Unii
3. Artykuł 17 dyrektywy 2003/88 stanowi:
„1. Z należnym poszanowaniem zasad ogólnych ochrony bezpieczeństwa i zdrowia pracowników państwa członkowskie mogą stosować odstępstwa od art. 3–6, 8 oraz 16, jeżeli, uwzględniając szczególną charakterystykę danych działań, wymiar czasu pracy nie jest mierzony i/lub nieokreślony z góry lub może być określony przez samych pracowników oraz szczególnie w przypadku:
a) pracowników zarządzających lub innych osób posiadających autonomiczną właściwość do podejmowania decyzji;
b) pracowników przedsiębiorstw rodzinnych; lub
c) pracowników pełniących obowiązki podczas ceremonii religijnych w kościołach oraz wspólnotach wyznaniowych.
2. Odstępstwa przewidziane w ust. 3, 4 oraz 5 mogą zostać przyjęte w drodze przepisów ustawowych, wykonawczych lub administracyjnych lub w drodze układów zbiorowych lub porozumień między partnerami społecznymi, pod warunkiem że zainteresowanym pracownikom zapewniono równoważne okresy wyrównawczego odpoczynku lub że, w wyjątkowych przypadkach, w których nie jest możliwe z powodów obiektywnych przyznanie takich równoważnych okresów wyrównawczego odpoczynku zainteresowanym pracownikom przyznano właściwą ochronę.
3. Zgodnie z ust. 2 niniejszego artykułu można stosować odstępstwa od art. 3, 4, 5, 8 oraz 16:
[…]
b) w przypadku działań w zakresie bezpieczeństwa oraz nadzoru, wymagających stałej obecności w celu ochrony mienia oraz osób, w szczególności strażników, dozorców lub firm ochroniarskich;
c) w przypadku działań obejmujących potrzebę ciągłości usług lub produkcji […].
[…]”.
B. Prawo krajowe
4. Dyrektywa 2003/88 została transponowana do prawa fińskiego przez työaikalaki 605/1996 (ustawę nr 605/1996 o czasie pracy, zwaną dalej „ustawą o czasie pracy”).
5. Paragraf 2 ust. 1 tej ustawy stanowi, co następuje:
„Niniejsza ustawa, z zastrzeżeniem § 15 ust. 3, nie ma zastosowania do:
[…]
3) pracy świadczonej przez pracownika w domu lub w takich innych okolicznościach, iż nie można zakładać obowiązku pracodawcy w zakresie wykorzystania czasu przeznaczonego na pracę […]”.
III. Stan faktyczny i postępowanie główne
A. Stan faktyczny sporu w postępowaniu głównym
6. SOS-Lapsikylä jest organizacją zapewniającą opiekę nad dziećmi. Organizuje pieczę nad dziećmi oraz ich utrzymanie w środowisku jak najbardziej przypominającym otoczenie rodzinne. To sprawowanie opieki jest realizowane w siedmiu „wioskach dziecięcych”, składających się z większej liczby domów dziecka i usytuowanych w kilku regionach Finlandii(3).
7. W wioskach dziecięcych są zatrudnieni dyrektor wioski dziecięcej, rodzice zastępczy z wioski dziecięcej (zwani dalej również „rodzicami SOS”), ich asystenci oraz inny personel. To dyrektor zarządza wioskami dziecięcymi. W związku z tym jest on bezpośrednim przełożonym asystentów rodziców SOS. Ci ostatni zastępują rodziców SOS podczas ich nieobecności związanych z urlopem rocznym lub w szczególności ze zwolnieniem chorobowym.
8. Domy dziecka stanowią stałe miejsca zamieszkania dzieci, nad którymi sprawowana jest opieka. W każdym domu mieszka od trojga do sześciorga dzieci wraz z rodzicem SOS lub rodzicami SOS oraz ich asystenci (w razie nieobecności tych pierwszych).
9. Skarżące w postępowaniu głównym były zatrudnione przez SOS-Lapsikylä jako asystentki rodziców SOS do 2009 r., a niektóre z nich do 2010 r.
10. W tym charakterze skarżące w postępowaniu głównym mieszkały razem z dziećmi w domu dziecka. Zajmowały się, samodzielnie, prowadzeniem domu, sprawowaniem pieczy nad mieszkającymi tam małoletnimi oraz ich wychowywaniem. Zapewniały one zaopatrzenie i towarzyszyły dzieciom w placówkach opieki zdrowotnej, szkołach oraz w obiektach rekreacyjnych. Według sądu odsyłającego, w okresach zastępowania zadania asystentów pokrywają się z zadaniami rodziców SOS.
11. Sąd odsyłający precyzuje, że przedstawiciele pracodawcy nie kontrolują codziennej pracy asystentów, a pracodawca nie daje im żadnych poleceń w odniesieniu do czasu pracy i okresów odpoczynku w dniach, kiedy świadczą pracę. Asystent może, w granicach określanych potrzebami dzieci, samodzielnie decydować o rozplanowaniu i rodzaju świadczonej pracy. Dla każdego dziecka jest ustalony plan sprawowania pieczy i wychowywania, na podstawie którego asystent rodziców SOS jest zobowiązany do sprawowania opieki nad dziećmi i w związku z którym sporządza sprawozdanie w systemie informatycznym.
12. Sąd odsyłający podkreśla ponadto, że dyrektor określa z góry listy na każdy dzień, z których wynika, w którym domu powinien pracować dany asystent. Ten ostatni uzgadnia z rodzicem SOS godzinę, o której zaczyna okres zastępowania. Zmiany powinny być rozplanowane w taki sposób, aby każdemu pracownikowi przysługiwały dwa wolne weekendy w miesiącu. W trakcie okresu zastępowania pracownik ma również prawo do jednego dnia urlopu na tydzień.
13. Wynagrodzenie asystentów było ustalane jako stałe wynagrodzenie miesięczne, jednak w przypadku przepracowania więcej niż 190 okresów, miał on prawo do wynagrodzenia dodatkowego.
14. W umowach o pracę ze skarżącymi w postępowaniu głównym był zawarty zapis, iż są one zobowiązane do pracy w wymiarze 190 24-godzinnych okresów rocznie, z wyjątkiem jednej z nich, która była zobowiązana do pracy w wymiarze 170 24-godzinnych okresów rocznie, przy czym zostało uzgodnione, że od tych okresów odejmowany był okres corocznego urlopu w wymiarze 30–33 dni.
15. W praktyce długość okresów zastępowania wynosiła od kilku dni do wielu tygodni. Co do zasady asystent musiał być zawsze przydzielony do tego samego domu, w rzeczywistości jednak ten sam asystent był przydzielany na zastępstwo kolejno do różnych domów.
B. Postępowanie główne
16. Skarżące w postępowaniu głównym twierdzą, że działalność wykonywana dla SOS-Lapsikylä stanowiła pracę w rozumieniu § 1 ustawy o czasie pracy. Na tej podstawie wniosły pozew do Etelä-Savon käräjäoikeus (sądu pierwszej instancji dla Sawonii Południowej, Finlandia) mający na celu zasądzenie od SOS-Lapsikylä zapłaty na ich rzecz wynagrodzeń za pracę w godzinach nadliczbowych, pracę wieczorami i nocą, a także pracę w soboty i niedziele, za lata 2006–2009.
17. SOS-Lapsikylä sprzeciwiło się żądaniom zawartym w pozwie, uznając, że praca wykonywana przez skarżące w postępowaniu głównym stanowi wyjątek przewidziany w § 2 ust. 1 pkt 3 ustawy o czasie pracy.
18. Etelä-Savon käräjäoikeus w swym rozumowaniu podążał za argumentacją przedstawioną przez SOS-Lapsikylä i oddalił pozew złożony przez skarżące w postępowaniu głównym. Sąd apelacyjny utrzymał ten wyrok w mocy.
19. W wyniku skargi wniesionej do sądu odsyłającego sąd ten będzie musiał ustalić, czy ustawa o czasie pracy ma zastosowanie do asystentów rodziców SOS, a w szczególności jej § 2 ust. 1 pkt 3. Sąd odsyłający wskazuje bowiem, że według tego przepisu praca, którą pracownik wykonuje w domu lub w takich innych okolicznościach, iż nie można zakładać obowiązku pracodawcy w zakresie wykorzystania czasu przeznaczonego na pracę, nie wchodzi w zakres przepisu dotyczącego organizacji czasu pracy, z wyjątkiem § 15 ust. 3 ustawy o czasie pracy, niemającego znaczenia w niniejszym przypadku. Jeśli jednak działalność asystentów nie byłaby wyłączona z zakresu zastosowania tej ustawy, SOS-Lapsikylä byłoby zobowiązane do zapłaty skarżącym w postępowaniu głównym wynagrodzeń, których się domagały.
20. Sąd odsyłający uściśla, że ustawa o czasie pracy dokonuje transpozycji dyrektywy 2003/88. Jednakże jej przedmiotowy zakres zastosowania przekracza zakres dyrektywy. Ustawa ta bowiem nie tylko reguluje kwestie dotyczące podstawowego wymiaru czasu pracy, przekroczenia tego wymiaru czasu, pracy w porze nocnej i pracy w systemie zmianowym, jak również okresów odpoczynku i pracy w niedziele, ale ponadto określa ona wynagrodzenie należne z różnych powodów, jak z tytułu pracy w godzinach nadliczbowych lub pracy w niedzielę.
21. Zatem, pomimo świadomości, że dyrektywa 2003/88 nie znajduje zastosowania do kwestii wynagrodzenia pracowników, oprócz kilku wyjątków dotyczących corocznego płatnego urlopu, sąd odsyłający uznał, że interpretacja dyrektywy ma zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia zawisłego przed nim sporu. Prawo do dodatków do wynagrodzenia pracowników określonych w ustawie o czasie pracy zależy bowiem zdaniem tego sądu od możliwości zastosowania w niniejszej sprawie tej ustawy, która reguluje również czas pracy i odpoczynku.
22. Dokładniej sąd odsyłający uważa, iż dla wykładni wyjątku przewidzianego w § 2 ust. 1 pkt 3 ustawy o czasie pracy istotne jest przede wszystkim odstępstwo zawarte w art. 17 ust. 1 dyrektywy 2003/88.
23. W związku z powyższym Korkein oikeus (sąd najwyższy) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z pytaniem prejudycjalnym.
IV. Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym i postępowanie przed Trybunałem
24. Postanowieniem z dnia 24 marca 2016 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 29 marca 2016 r., Korkein oikeus (sąd najwyższy) przedłożył Trybunałowi następujące pytanie prejudycjalne:
„Czy art. 17 ust. 1 dyrektywy 2003/88/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 4 listopada 2003 r. dotyczącej niektórych aspektów organizacji czasu pracy należy interpretować w ten sposób, że zakresem jego stosowania może być objęta również taka jak opisana powyżej działalność w domu w wiosce dziecięcej, w którym pracownik pełni rolę asystenta rodziców zastępczych z wioski dziecięcej w trakcie ich wolnych dni w odniesieniu do znajdujących się pod opieką dzieci, w tym czasie mieszka wspólnie z dziećmi w warunkach przypominających rodzinę i samodzielnie troszczy się o zaspokojenie potrzeb dzieci i rodziny w takim samym stopniu jak zwykle czynią to rodzice?”.
25. Uwagi na piśmie przedstawiły: skarżące w postępowaniu głównym, SOS-Lapsikylä, rząd fiński, rząd niemiecki oraz Komisja Europejska. Ponadto ci sami uczestnicy postępowania wypowiedzieli się na rozprawie, która odbyła się w dniu 2 marca 2017 r.
V. Analiza
26. Przed przystąpieniem do rozpatrzenia pytania prejudycjalnego przedstawionego przez sąd odsyłający najpierw rozważę problem dotyczący właściwości Trybunału.
27. Istota sporu zawisłego przed sądem krajowym dotyczy bowiem płatności na rzecz skarżących w postępowaniu głównym różnych dodatków do wynagrodzenia. I tak, zgodnie z orzecznictwem Trybunału, „z wyjątkiem szczególnej hipotezy przepisu art. 7 ust. 1 dyrektywy 2003/88 dotyczącego corocznego płatnego urlopu dyrektywa ta ogranicza się do uregulowania niektórych aspektów organizacji czasu pracy, tak że w zasadzie nie znajduje ona zastosowania do wynagrodzeń pracowników”(4).
28. Kwestia właściwości Trybunału mogłaby pojawić się w świetle tego orzecznictwa, ale nie sądzę, aby tak było.
A. W przedmiocie właściwości Trybunału
29. Sąd odsyłający stwierdził, że przepisy krajowe wyłącznie rozpatrywanej ustawy o czasie pracy stanowią transpozycję dyrektywy 2003/88. Natomiast kwestia wynagrodzenia asystentów rodziców SOS wchodzi w zakres zastosowania prawa krajowego. Jednak, ponieważ obydwie kwestie są regulowane przez tę samą ustawę, a prawo do dodatków do wynagrodzenia pracowników zależy od zastosowania przepisów dotyczących czasu pracy, wykładnia dyrektywy 2003/88 wydaje się być istotna.
30. Prawo do dodatków do wynagrodzenia pracowników żądanych przez skarżące w postępowaniu głównym zależy bowiem od ustalenia, czy działalność przez nie wykonywana wchodzi w zakres zastosowania ustawy o czasie pracy, czy jest z niej wyłączona na podstawie § 2 ust. 1 pkt 3. Zatem według sądu odsyłającego wykładnia tego przepisu zależy od wykładni odstępstwa dopuszczonego na mocy art. 17 ust. 1 dyrektywy 2003/88.
31. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału pytania dotyczące wykładni prawa Unii korzystają z domniemania znaczenia dla sprawy(5). Jak wynika z tego domniemania, odmowa udzielenia odpowiedzi na pytanie prejudycjalne zadane przez sąd krajowy jest możliwa jedynie wtedy, gdy poddany wykładni Trybunału przepis Unii w sposób oczywisty nie może mieć zastosowania(6). Twierdzenie takie nie wydaje mi się być wykazane. Natomiast sąd odsyłający twierdzi przeciwnie i przedstawia wyjaśnienia, co prawda w sposób krótki, lecz przekonujący. Zauważam zresztą, iż żadna ze stron nie podważyła tego twierdzenia i nie podniosła argumentu dotyczącego niedopuszczalności wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym lub braku właściwości Trybunału.
32. Ponadto nie należy popełnić pomyłki co do zakresu wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym: chodzi właśnie o wykładnię przepisu dyrektywy 2003/88 w ramach stosowania przez sąd krajowy ustawy, która zapewnia transpozycję tej dyrektywy. Zatem stosowanie tej dyrektywy nie jest związane z elementem zagranicznym, którego brak skutkowałby brakiem właściwości Trybunału.
33. I tak na przykład Trybunał uznał swoją właściwość do udzielenia odpowiedzi na pytania dotyczące wykładni przepisów dyrektywy 2004/18/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 31 marca 2004 r. w sprawie koordynacji procedur udzielania niektórych zamówień na roboty budowlane, dostawy i usługi(7) pomimo faktu, że sporny obowiązek klasyfikacji nie znajdował zastosowania dla przedsiębiorstw z siedzibą w państwach członkowskich innych niż Królestwo Hiszpanii(8). Według Trybunału ta kwestia nie ma wpływu na jego właściwość, ponieważ „żaden przepis [dyrektywy 2004/18] nie pozwala na przyjęcie, iż jej zastosowanie jest uzależnione od wystąpienia rzeczywistego związku ze swobodą przepływu towarów lub usług pomiędzy państwami członkowskimi. W rezultacie [rzeczona dyrektywa] nie uzależnia objęcia zakresem swego zastosowania postępowań w sprawie udzielenia zamówienia publicznego na roboty budowlane od jakiegokolwiek warunku dotyczącego przynależności państwowej lub siedziby oferentów (zob. podobnie wyrok [z dnia 16 grudnia 2008 r.,] Michaniki, C‑213/07, EU:C:2008:731, pkt 29)”(9). To samo stwierdzenie można zastosować w stosunku do dyrektywy 2003/88.
34. Co więcej, w tej szczególnej sytuacji Trybunał już słusznie orzekł, że interes Unii w tym, aby pojęcia przejęte z prawa Unii podlegały jednolitej wykładni, „jest tym bardziej istotny w sytuacji, gdy przepisy prawa krajowego, które używają pojęcia znajdującego się w przepisach prawa [Unii], zostały przyjęte w celu transpozycji do prawa wewnętrznego dyrektywy, której rzeczony przepis stanowi część”(10). W przekonaniu Trybunału „w takim przypadku okoliczność, że pojęcie prawa [Unii], którego żądana wykładnia ma mieć zastosowanie – w ramach prawa krajowego – w warunkach różniących się od tych przewidzianych przez odpowiedni przepis [prawa Unii], nie może wykluczyć związku między wnioskowaną wykładnią a przedmiotem sporu w postępowaniu głównym”(11).
35. W niniejszej sprawie sąd odsyłający w pełni uzasadnił istnienie takiego związku. Ustawa o czasie pracy reguluje zarówno wymiar czasu pracy (który wchodzi w zakres zastosowania dyrektywy 2003/88), jak i dodatki do wynagrodzenia (które nie wchodzą w zakres zastosowania tej dyrektywy). Artykuł, który w ten sam sposób warunkuje zastosowanie obu aspektów tej ustawy, zapewnia transpozycję jednego z przepisów dyrektywy 2003/88, tj. jej art. 17 ust. 1.
36. Ta specyfika wydaje mi się odróżniać niniejszą sprawę od tej, w której wydano wyrok z dnia 28 marca 1995 r., Kleinwort Benson (C‑346/93, EU:C:1995:85). O ile bowiem brzmienie § 2 ust. 1 pkt 3 ustawy o czasie pracy nie jest identyczne z brzmieniem art. 17 ust. 1 dyrektywy 2003/88, o tyle poza sporem jest, że zapewnia on jej transpozycję(12). Takie formalne powtórzenie tekstu dyrektywy nie jest zresztą wymagane(13). Natomiast skoro prawodawca fiński postanowił zastosować możliwość odstępstwa dopuszczonego w art. 17 ust. 1 dyrektywy 2003/88, sąd odsyłający jest zobowiązany do wykładni przepisu krajowego, który to odstępstwo reguluje zgodnie z art. 17 ust. 1 dyrektywy 2003/88, tak jak jest on interpretowany przez Trybunał(14).
37. W każdym przypadku, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, jeśli ustawa transponująca poszerza przedmiotowy zakres zastosowania dyrektywy, Trybunał jest właściwy na podstawie art. 267 TFUE w razie konieczności nadania prawu Unii jednolitej wykładni(15).
38. Taka konieczność nie zaistnieje – i Trybunał nie będzie, w konsekwencji, właściwy – jeśli akt Unii, o którego wykładnię wystąpiono, wyraźnie przewiduje, że dziedzina, w której prawodawca krajowy zdecydował się go zastosować, jest wyłączona z jego zakresu zastosowania(16).
39. Nie uważam jednak, że znajdujemy się w tej właśnie sytuacji.
40. Jak już wcześniej zaznaczyłem, Trybunał miał już okazję wyjaśnić, że dyrektywa 2003/88 co do zasady nie ma zastosowania do kwestii wynagrodzenia pracowników(17).
41. Jednakże nie oznacza to, że Trybunał nie jest właściwy do udzielenia odpowiedzi na pytania dotyczące wykładni jednego z przepisów dyrektywy 2003/88, nawet jeśli istotą sporu jest w ostatecznym rozrachunku wynagrodzenie pracowników.
42. I tak w sprawie, w której wydano postanowienie z dnia 11 stycznia 2007 r., Vorel (C‑437/05, EU:C:2007:23), spór dotyczył „definicji pojęcia »czasu pracy« w rozumieniu dyrektyw 93/104 i 2003/88 w odniesieniu do dyżuru zakładowego pełnionego przez lekarza w szpitalu oraz wynagrodzenia z tego tytułu”(18).
43. W tej sprawie J. Vorel zakwestionował sposób obliczenia wypłacanego mu wynagrodzenia i wniósł do właściwego sądu „o zasądzenie od NČK zapłaty uzupełniającego wynagrodzenia […], która to kwota stanowi różnicę pomiędzy wynagrodzeniem, które zostało mu wypłacone z tytułu pełnienia dyżuru zakładowego w szpitalu w tym okresie, a wynagrodzeniem, które powinien był otrzymać, gdyby świadczenie to zostało uznane za normalne świadczenie pracy”(19).
44. W odpowiedzi Trybunał odniósł się wprost do wpływu definicji wymiaru czasu pracy na obliczenie wysokości wynagrodzenia, orzekając, że dyrektywy 93/104 i 2003/88 „nie sprzeciwiają się stosowaniu przez państwo członkowskie uregulowania, które w odniesieniu do wynagrodzenia pracownika w przypadku dyżuru zakładowego pełnionego przez niego w miejscu pracy traktują w inny sposób okresy rzeczywistego świadczenia pracy oraz okresy, w których nie następuje żadne rzeczywiste świadczenie pracy, pod warunkiem że system ten zapewnia pełną skuteczność praw przyznanych pracownikom przez te dyrektywy w celu efektywnego zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników”(20).
45. Kwestie roztrząsane w sporze przed sądem krajowym nie wydają mi się być zasadniczo różne: chodzi mianowicie o to, czy ustawę o czasie pracy stosuje się do asystentów rodziców SOS oraz czy na jej podstawie przysługują im roszczenia o wynagrodzenie, którego się domagają(21). W celu udzielenia odpowiedzi na to pytanie sąd odsyłający uważa za konieczne ustalenie, czy odstępstwo przewidziane w art. 17 ust. 1 dyrektywy 2003/88 znajduje tu zastosowanie.
46. Innymi słowy, art. 17 ust. 1 dyrektywy 2003/88 ma wpływ na stosowanie przepisów prawa krajowego, które mają znaczenie dla sporu w postępowaniu głównym. W rezultacie, ponieważ nie wydaje się być oczywiste, że wykładnia prawa Unii, o którą się zwrócono, nie jest konieczna dla sądu odsyłającego, Trybunał powinien udzielić odpowiedzi na przedłożone pytanie(22).
47. I wreszcie, jeśli istotnie chcemy przyjąć, że konieczność jednolitej wykładni stanowi decydujące kryterium właściwości Trybunału, w sytuacji, gdy państwo członkowskie zdecydowało się poszerzyć zakres stosowania dyrektywy(23), należy przyznać, że taka wykładnia jest konieczna, tym bardziej, jeśli chodzi – jak w niniejszej sprawie – o wykładnię odstępstwa od stosowania dyrektywy.
48. Stosowanie dyrektywy i ochrona, którą przyznaje, nie mogą bowiem być poddane różnym interpretacjom i nie mogą być stosowane odmiennie w zależności od tego, przed którym sądem toczy się postępowanie. Chodzi o ochronę praw przyznanych prawem Unii(24).
49. W konsekwencji, w świetle poprzednich rozważań, stwierdzam, z jednej strony, że sąd odsyłający wykazał w sposób odpowiedni i dostateczny konieczność przedłożenia pytania, a z drugiej strony, że Trybunał jest właściwy do udzielenia odpowiedzi.
B. W przedmiocie pytania prejudycjalnego
50. Artykuł 17 ust. 1 dyrektywy 2003/88 pozwala na stosowanie odstępstw od niektórych przepisów ochronnych ustanowionych przez tę dyrektywę. Poprzez to pytanie sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy ten przepis stosuje się w stosunku do pracownika, który zastępuje rodzica SOS podczas jego wolnych dni, w tym czasie mieszka wspólnie z dziećmi w warunkach przypominających rodzinę i samodzielnie troszczy się o zaspokojenie potrzeb dzieci i rodziny w takim samym stopniu jak zwykle czynią to rodzice.
1. W przedmiocie zasad wykładni mających zastosowanie do dyrektywy 2003/88
51. Niewątpliwie należy przypomnieć zasady, którymi należy się kierować przy dokonywaniu wykładni dyrektywy 2003/88.
52. Cel realizowany przez dyrektywę polega na skutecznej ochronie bezpieczeństwa i zdrowia pracowników poprzez zapewnienie im prawa do korzystania z odpowiednich minimalnych okresów odpoczynku oraz odpowiednich przerw w pracy(25).
53. W tym kontekście dyrektywa 2003/88 określa zakres swojego zastosowania szeroko. W myśl jej art. 1 ust. 3 ma ona zastosowanie we wszystkich sektorach działalności, zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym, w rozumieniu art. 2 ust. 1 dyrektywy Rady 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy(26), z wyjątkiem niektórych konkretnych sektorów wyraźnie wymienionych(27).
54. Następnie, skoro wymiar czasu pracy, z powodu szczególnych cech danych działań, nie jest mierzony lub określony z góry lub może być określony przez samych pracowników, wyjątki zawarte w art. 17 ust. 1 dyrektywy 2003/88 nie są wymienione w sposób wyczerpujący. W istocie użycie partykuły „szczególnie” nie pozwala na dokonanie innej wykładni(28). Jednakże te wyjątki należy interpretować zawężająco. Zdaniem Trybunału powinny być one interpretowane w ten sposób, że „zakres ich zastosowania jest ograniczony do tego, co jest ściśle niezbędne dla zagwarantowania interesów, których ochronę umożliwiają”(29).
2. W przedmiocie pojęć „czasu pracy” i „pracownika”
55. Uzasadnienie odstępstwa od przepisów ochronnych dyrektywy 2003/88, określonego w art. 17 ust. 1 jest nierozerwalnie związane z wyrażeniami „czas pracy” i „pracownik”.
56. W rezultacie zgodnie z art. 17 ust. 1 dyrektywy 2003/88 państwa członkowskie mogą stosować odstępstwa od art. 3–6, 8 oraz 16, „jeżeli, uwzględniając szczególną charakterystykę danych działań, wymiar czasu pracy nie jest mierzony i/lub nieokreślony z góry lub może być określony przez samych pracowników”(30).
57. Wyrażenie „czas pracy” jest zdefiniowane w art. 2 pkt 1 dyrektywy 2003/88 jako „każdy okres, podczas którego pracownik pracuje, jest do dyspozycji pracodawcy oraz wykonuje swoje działania lub spełnia obowiązki, zgodnie z przepisami krajowymi lub praktyką krajową”.
58. Osoba taka powinna zatem pozostawać „do dyspozycji” pracodawcy. Decydującym czynnikiem przy ocenie tego elementu definicji jest „okoliczność, iż pracownik jest zobowiązany do fizycznej obecności w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę i do pozostawania do dyspozycji tego ostatniego, aby móc niezwłocznie świadczyć odpowiednie usługi, gdy zaistnieje taka potrzeba”(31). W związku z tym okoliczność, że pracodawca oddaje do dyspozycji pracownika pomieszczenie wypoczynkowe, w którym może on przebywać tak długo, jak wykonywanie przez niego czynności służbowych nie jest potrzebne, nie ma żadnego wpływu(32).
59. Pojęcie „pracownika” nie zostało określone w dyrektywie 2003/88. Jednakże Trybunał orzekł, że jest ono autonomicznym pojęciem prawa Unii(33). W tym kontekście Trybunał przypomniał, że „istotnym elementem stosunku pracy jest to, że przez pewien okres jedna osoba świadczy usługi na rzecz innej osoby pod jej kierownictwem, w zamian za co otrzymuje wynagrodzenie”(34).
60. Jeśli zestawimy te definicje w ramach okoliczności faktycznych przedstawionych przez sąd odsyłający, nie ulega wątpliwości, że skarżące w postępowaniu głównym powinny być traktowane przez SOS-Lapsikylä jako „pracownicy” w rozumieniu dyrektywy 2003/88.
61. Wioski dziecięce są zarządzane przez dyrektora, który w ocenie sądu odsyłającego jest bezpośrednim przełożonym asystentów. W związku z tym między innymi sporządza on listy na każdy dzień, z których wynika, do jakiego domu został przydzielony dany asystent. O ile pracodawca nie daje żadnych poleceń asystentom w odniesieniu do czasu pracy i okresów odpoczynku w dniach, kiedy świadczą pracę, o tyle wydaje się, że powinni oni mimo to troszczyć się o dzieci, które pozostają pod ich opieką, przestrzegając planu sprawowania pieczy i wychowywania.
62. Ponadto poza sporem jest również i to, że godziny spędzane w wiosce dziecięcej stanowią „czas pracy” w rozumieniu dyrektywy 2003/88, jako że asystenci pozostają do dyspozycji SOS-Lapsikylä. Z jednej strony, są oni zobowiązani do fizycznej obecności w domu dziecka, do którego zostali przydzieleni, lub przynajmniej w wiosce dziecięcej, lub w jej pobliżu. Z drugiej strony, pozostają do dyspozycji pracodawcy, aby móc niezwłocznie świadczyć odpowiednie usługi, tj. zająć się prowadzeniem domu dziecka, zapewnić pieczę i wychowywanie dzieci tam zamieszkałych zgodnie z planem sprawowania pieczy i wychowywania określonym dla każdego dziecka.
3. W przedmiocie wykładni art. 17 ust. 1 dyrektywy 2003/88
63. Powstaje pytanie, czy wymiar czasu pracy spędzony w wiosce dziecięcej jest mierzony (lub z góry określony) przez pracodawcę(35) lub czy może być on określony przez pracowników z uwagi na szczególne cechy wykonywanych działań.
64. Trybunał miał już okazję doprecyzować, że z brzmienia art. 17 ust. 1 dyrektywy 2003/88 wynika, iż odstępstwo zawarte w tym przepisie „ma zastosowanie tylko do pracowników, których czas pracy nie jest w całości mierzony lub wcześniej określony albo może być określony przez samych pracowników z uwagi na charakter wykonywanej pracy”(36).
65. Okoliczność, że określanie czasu pracy powinno dotyczyć jego całości, nie może być kwestionowana. Po pierwsze, taka interpretacja jest zgodna z regułą, według której odstępstwa przewidziane w art. 17 dyrektywy 2003/88 powinny być interpretowane zawężająco(37). Po drugie, jest ona zgodna również z celem realizowanym przez dyrektywę 2003/88, który polega na skutecznej ochronie bezpieczeństwa i zdrowia pracowników poprzez zapewnienie im prawa do korzystania z odpowiednich minimalnych okresów odpoczynku oraz odpowiednich przerw w pracy(38).
66. Jak bowiem wynika z orzecznictwa Trybunału, zważywszy zarówno na brzmienie dyrektywy 2003/88, jak i jej cel oraz systematykę, zawarte w niej różnego rodzaju przepisy dotyczące minimalnego okresu odpoczynku są zasadami prawa socjalnego Unii Europejskiej o szczególnym znaczeniu. Każdy pracownik musi mieć możliwość korzystania z tych zasad, gdyż jest to wymaganie minimalne mające na celu zagwarantowanie ochrony bezpieczeństwa i zdrowia pracowników(39).
67. Ich znaczenie jest tak wielkie, że ograniczenie maksymalnego czasu pracy i przyznanie dobowego oraz tygodniowego okresu odpoczynku, jak również przyznanie corocznego płatnego urlopu zostały wyraźnie uznane jako prawa podstawowe w art. 31 ust. 2 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej.
68. W niniejszej sprawie należy stwierdzić, że asystent zatrudniony w wiosce dziecięcej nie jest w stanie określić w pełni wymiaru czasu swojej pracy. Natomiast jest on w dużym stopniu z góry określony w umowie o pracę i przez pracodawcę.
69. Podobnie bowiem jak Trybunał stwierdził w sprawie, w której został wydany wyrok z dnia 14 października 2010 r., Union syndicale Solidaires Isère (C‑428/09, EU:C:2010:612, pkt 42), z akt sprawy przedłożonych Trybunałowi nie wynika, by asystenci mieli możliwość decydowania o liczbie przepracowywanych przez siebie godzin.
70. Natomiast ten wymiar godzin dla skarżących w postępowaniu głównym był ustalany przez pracodawcę na dwóch poziomach. Z jednej strony, ich roczny wymiar godzin na podstawie umowy był ustalony jako 190 24-godzinnych okresów (z wyjątkiem jednej z nich, której roczny wymiar godzin wynosił 170 24-godzinnych okresów). Z drugiej strony, ich codzienny wymiar godzin był ustalany, z góry, przez dyrektora wioski dziecięcej na podstawie list na każdy dzień, z których wynikało, do jakiego domu został przydzielony dany asystent.
71. Sama możliwość określenia porządku wykonywania różnych zadań przydzielonych pracownikowi, jest dalece niewystarczająca do stwierdzenia, że pracownik mógł sam ustalać wymiar czasu pracy. Nie należy zapominać, że asystenci są zobowiązani do obecności w miejscu pracy podczas całego okresu, w którym wykonują swoje czynności, co ogranicza możliwość zajęcia się sprawami prywatnymi. Należy w tej kwestii zauważyć, że nieobecność dzieci w czasie, gdy przebywają w szkole, nie ma wpływu na to stwierdzenie. Podczas rozprawy w dniu 2 marca 2017 r. potwierdzono bowiem, że niektóre obowiązki związane z prowadzeniem domu były wypełniane podczas tych krótkich okresów i, przede wszystkim, że asystenci musieli w każdym przypadku być dostępni, aby móc zareagować w nagłych przypadkach zdrowotnych lub innych nieprzewidzianych sytuacjach(40). Ich swoboda w tych okresach jest tylko względna i nie pozbawia rzeczonych okresów przymiotu „czasu pracy” w rozumieniu dyrektywy 2003/88(41). Zresztą to do pracodawcy należy, w stosownym przypadku, wprowadzenie środków kontroli niezbędnych dla zapobieżenia ewentualnym nadużyciom(42).
4. Tytułem uzupełnienia, co do odstępstwa dotyczącego „pracowników przedsiębiorstw rodzinnych” przewidzianego w art. 17 ust. 1 lit. b) dyrektywy 2003/88
72. Artykuł 17 ust. 1 dyrektywy 2003/88 wskazuje trzy przykłady okoliczności, które umożliwiają stosowanie odstępstw przewidzianych w art. 3–6, 8 oraz 16 dyrektywy. Należy do nich zatrudnienie pracownika w przedsiębiorstwie rodzinnym.
73. W przeciwieństwie do tego, co twierdziło SOS-Lapsikylä, nie uważam, iż praca wykonywana przez asystentów była objęta zakresem tego wyjątku.
74. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału przy dokonywaniu wykładni przepisu prawa Unii należy brać pod uwagę nie tylko jego brzmienie, lecz także kontekst, w jakim został umieszczony, oraz cele regulacji, której część stanowi(43).
75. Nie należy zapominać, że celem dyrektywy 2003/88 jest skuteczna ochrona bezpieczeństwa oraz zdrowia pracowników. Odstępstwa, które dopuszcza dyrektywa 2003/88, powinny być interpretowane w sposób, który ogranicza ich zakres do tego, co jest ściśle niezbędne dla zagwarantowania interesów, których ochronę umożliwiają(44).
76. Odstępstwo dotyczące pracowników przedsiębiorstw rodzinnych wynika z faktu, że stosunki między stronami – pracownik i pracodawca – nie są wyłącznie zawodowe. Szczególne więzy, które łączą członków rodziny w sposób nieunikniony mogą utrudnić pomiar lub określenie z góry czasu pracy. Natomiast nie jest wykluczone, że wymiar czasu pracy może być łatwiej określony przez samego pracownika.
77. Takie zakreślenie odstępstwa dotyczącego pracowników przedsiębiorstw rodzinnych jest ponadto zgodne z kontekstem, w jaki wpisuje się art. 17 dyrektywy 2003/88. Dyrektywa ta ma bowiem na celu ustalenie minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w czasie pracy(45), który jest zdefiniowany jako okres, podczas którego pracownik pracuje, jest do dyspozycji pracodawcy oraz wykonuje swoje działania lub spełnia obowiązki(46). Dyrektywa 2003/88 obejmuje zatem relacje, które łączą pracownika z pracodawcą.
78. I tak relacje, które łączyły asystentów rodziców SOS i ich pracodawcę, nie miały charakteru rodzinnego. W przypadku wiosek dziecięcych zakwaterowanie i organizacja pracy, które są jak najbardziej rodzinne, mają taki charakter wyłącznie w celu pedagogicznym, przeznaczonym dla relacji z dziećmi.
79. Innymi słowy, ta metoda pracy jest obca dla relacji pracownik–pracodawca i nie może wchodzić w zakres zastosowania art. 17 ust. 1 dyrektywy 2003/88: nie została ona wdrożona w interesie tego pierwszego ani dla korzyści drugiego, ale wyłącznie w interesie dzieci objętych opieką zastępczą.
80. W świetle powyższych rozważań uważam, że rozszerzenie zakresu wyjątku dotyczącego pracowników przedsiębiorstw rodzinnych na asystentów rodziców SOS pozostawałoby nie tylko w sprzeczności z ogólnym celem dyrektywy i jej kontekstem, ale również w sprzeczności z interesami typowymi dla pracy w rodzinie.
5. Wniosek pośredni
81. Jak wynika z powyższych rozważań, art. 17 ust. 1 dyrektywy 2003/88 powinien być interpretowany w taki sposób, że jego zakres zastosowania nie może obejmować pracy wykonywanej w domu dziecka przez pracownika, który zastępuje rodzica SOS, skoro ten pracownik nie ma możliwości określania, w całości, wymiaru czasu swojej pracy i to mimo faktu że, poprzez powielenie warunków środowiska rodzinnego, mieszka on z dziećmi i w tym czasie samodzielnie troszczy się o zaspokojenie potrzeb dzieci w takim samym stopniu, jak zwykle czynią to rodzice.
C. W przedmiocie odstępstw przewidzianych w art. 17 ust. 3 lit. b) i c) dyrektywy 2003/88
82. W swoich uwagach na piśmie Komisja twierdzi, że działalność wykonywana przez skarżące w postępowaniu głównym wchodzi w zakres wyjątków przewidzianych w art. 17 ust. 3 lit. b) i c) dyrektywy 2003/88.
83. Sąd odsyłający ograniczył swoje pytanie do wykładni art. 17 ust. 1 dyrektywy 2003/88. Jednakże zgodnie z utrwalonym orzecznictwem „w celu przedstawienia użytecznej odpowiedzi sądowi krajowemu, który zadał pytanie prejudycjalne, Trybunał może powołać się na przepisy prawa Unii, do których nie odniósł się sędzia krajowy w swoim pytaniu”(47).
84. Trybunał dokonał wykładni tych przepisów w wyroku z dnia 14 października 2010 r., Union syndicale Solidaires Isère (C‑428/09, EU:C:2010:612), a wykładnia ta może być użyteczna dla sądu odsyłającego.
85. Trybunał orzekł w istocie, że odstępstwo zawarte w art. 17 ust. 3 lit. b) dyrektywy 2003/88 było możliwe do zastosowania w przypadku działalności pracowników, takich jak osoby, które zawarły umowy uczestnictwa w działalności wychowawczej, wykonujące pracę w placówkach wakacyjnych i rekreacyjnych i w związku z tym ci pracownicy musieli sprawować stały nadzór nad dziećmi znajdującymi się pod ich opieką. Ponadto Trybunał dodał, iż „zalety pedagogiczne i wychowawcze omawianych placówek wynikają również, jeśli nie zasadniczo, ze specyficznego i oryginalnego sposobu ich funkcjonowania, w ramach którego dzieci przez wiele dni stale przebywają z wychowawcami i kierownikami”(48).
86. Trybunał doprecyzował również, że art. 17 ust. 3 lit. c) dyrektywy 2003/88 był możliwy do zastosowania, ponieważ działalność personelu w placówkach wakacyjnych i rekreacyjnych również „charakteryzuje się koniecznością zapewnienia ciągłości usług, ponieważ dzieci korzystające z placówek stale przebywają, przez cały czas swego pobytu, z pracownikami tych placówek i pod ich nadzorem”(49).
87. Te twierdzenia są możliwe do zastosowania a fortiori do asystentów rodziców SOS w wiosce dziecięcej, takiej jak ta opisana przez sąd odsyłający. To oni powinni zapewniać, samodzielnie, pieczę nad dziećmi mieszkającymi w domu, do którego zostali przydzieleni, jak również wychowywanie tych dzieci i to w sposób ciągły.
88. Odstępstwa te są jednak uzależnione od spełnienia dwóch przesłanek nałożonych na mocy art. 17 ust. 2 dyrektywy 2003/88.
89. Po pierwsze, odstępstwa przewidziane w art. 17 ust. 3 dyrektywy 2003/88 są jedynie możliwościami, które – aby móc je zastosować – powinny zostać przyjęte w drodze przepisów ustawowych, wykonawczych lub administracyjnych lub w drodze układów zbiorowych lub porozumień między partnerami społecznymi.
90. Po drugie, jeśli już to nastąpi, odstępstwa te powinny być wdrażane, pod warunkiem że zainteresowani pracownicy mają przyznane równoważne okresy wyrównawcze odnośnie do przerw w pracy lub, jeśli nie jest to możliwe z przyczyn obiektywnych, że zainteresowani pracownicy mają przyznaną właściwą ochronę(50).
91. Z uwagi na fakt, że wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym nie zawiera informacji dotyczących tych przesłanek, na sądzie odsyłającym spoczywa obowiązek zbadania, jeśli uzna to za konieczne, możliwości zastosowania odstępstw przewidzianych w art. 17 ust. 3 lit. b) i c) dyrektywy 2003/88.
VI. Wnioski
92. W świetle powyższych rozważań proponuję, aby na pytania prejudycjalne przedstawione przez Korkein oikeus (sąd najwyższy, Finlandia) Trybunał odpowiedział w następujący sposób:
Artykuł 17 ust. 1 dyrektywy 2003/88/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 4 listopada 2003 r. dotyczącej niektórych aspektów organizacji czasu pracy należy interpretować w ten sposób, że zakresem jego stosowania nie może być objęta praca wykonywana w domu dziecka, przez pracownika, który zastępuje rodzica zastępczego z wioski dziecięcej, ponieważ ten pracownik nie może sam określić, w całości, swego wymiaru czasu pracy i to pomimo okoliczności, że powielając warunki środowiska rodzinnego, mieszka razem z dziećmi i w tym czasie samodzielnie troszczy się o zaspokojenie potrzeb dzieci w takim samym stopniu, jak zwykle czynią to rodzice.
Natomiast art. 17 ust. 3 lit. b) i c) dyrektywy 2003/88 jest możliwy do zastosowania do tego typu pracy pod warunkiem poszanowania wymogów określonych w art. 17 ust. 2 tej dyrektywy, co powinien ustalić sąd odsyłający.