ΔΙΑΤΑΞΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ (δέκατο τμήμα)
της 24ης Ιουνίου 2022 (*)
«Προδικαστική παραπομπή – Άρθρο 99 του Κανονισμού Διαδικασίας του Δικαστηρίου – Ιθαγένεια της Ένωσης – Άρθρα 20 και 21 ΣΛΕΕ – Δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας και ελεύθερης διαμονής στο έδαφος των κρατών μελών – Πράξη γέννησης εκδοθείσα από το κράτος μέλος γέννησης του τέκνου, στην οποία αναφέρονται δύο μητέρες του τέκνου – Άρνηση του κράτους μέλους καταγωγής της μίας από τις δύο αυτές μητέρες να μεταγράψει την εν λόγω πράξη γέννησης στο εθνικό ληξιαρχείο – Μεταγραφή της εν λόγω πράξης αποτελούσα προϋπόθεση για τη χορήγηση εγγράφων ταυτότητας – Εθνική ρύθμιση του οικείου κράτους μέλους καταγωγής βάσει της οποίας δεν επιτρέπεται να έχουν την ιδιότητα των γονέων πρόσωπα του ίδιου φύλου»
Στην υπόθεση C‑2/21,
με αντικείμενο αίτηση προδικαστικής αποφάσεως δυνάμει του άρθρου 267 ΣΛΕΕ, που υπέβαλε το Wojewódzki Sąd Administracyjny w Krakowie (διοικητικό δικαστήριο περιφέρειας της Κρακοβίας, Πολωνία) με απόφαση της 9ης Δεκεμβρίου 2020, η οποία περιήλθε στο Δικαστήριο στις 4 Ιανουαρίου 2021, στο πλαίσιο της δίκης
Rzecznik Praw Obywatelskich
παρισταμένων των:
K.S.,
S.V.D.,
Prokurator Prokuratury Okręgowej w Krakowie M. C.,
Prokuratura Krajowa,
Kierownik Urzędu Stanu Cywilnego w Krakowie,
ΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ (δέκατο τμήμα),
συγκείμενο από τους I. Jarukaitis, πρόεδρο τμήματος, M. Ilešič (εισηγητή) και Δ. Γρατσία, δικαστές,
γενική εισαγγελέας: J. Kokott
γραμματέας: A. Calot Escobar
κατόπιν της απόφασης που έλαβε, αφού άκουσε τη γενική εισαγγελέα, να αποφανθεί με αιτιολογημένη διάταξη σύμφωνα με το άρθρο 99 του Κανονισμού Διαδικασίας του Δικαστηρίου,
εκδίδει την ακόλουθη
Διάταξη
1 Η αίτηση προδικαστικής αποφάσεως αφορά την ερμηνεία του άρθρου 20, παράγραφος 2, στοιχείο αʹ, και του άρθρου 21, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ, καθώς και του άρθρου 7, του άρθρου 21, παράγραφος 1, και του άρθρου 24, παράγραφος 2, του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (στο εξής: Χάρτης).
2 Η αίτηση αυτή υποβλήθηκε στο πλαίσιο ένδικης διαφοράς μεταξύ του Rzecznik Praw Obywatelskich (Συνηγόρου του Πολίτη, Πολωνία) και του Kierownik Urzędu Stanu Cywilnego w Krakowie (ληξιάρχου της Κρακοβίας, Πολωνία) (στο εξής: ληξίαρχος), σχετικά με την άρνηση του τελευταίου να καταχωρίσει στα βιβλία του πολωνικού ληξιαρχείου το πιστοποιητικό γεννήσεως της θυγατέρας της Κ.S. και της συζύγου της, S.V.D., το οποίο είχε εκδοθεί από τις ισπανικές αρχές.
Το νομικό πλαίσιο
Το διεθνές δίκαιο
3 Το άρθρο 2 της Διεθνούς Σύμβασης για τα δικαιώματα του παιδιού, η οποία υιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών στις 20 Νοεμβρίου 1989 (Recueil des traités des Nations unies, τόμος 1577, σ. 3), προβλέπει τα εξής:
«1. Τα Συμβαλλόμενα Κράτη υποχρεούνται να σέβονται τα δικαιώματα, που αναφέρονται στην παρούσα Σύμβαση και να τα εγγυώνται σε κάθε παιδί που υπάγεται στη δικαιοδοσία τους, χωρίς καμία διάκριση φυλής, χρώματος, φύλου, γλώσσας, θρησκείας, πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων του παιδιού ή των γονέων του ή των νόμιμων εκπροσώπων του ή της εθνικής, εθνικιστικής ή κοινωνικής καταγωγής τους, της περιουσιακής τους κατάστασης, της ανικανότητάς τους, της γέννησής τους ή οποιασδήποτε άλλης κατάστασης.
2. Τα Συμβαλλόμενα Κράτη παίρνουν όλα τα κατάλληλα μέτρα ώστε να προστατεύεται αποτελεσματικά το παιδί έναντι κάθε μορφής διάκρισης ή κύρωσης, βασισμένης στη νομική κατάσταση, στις δραστηριότητες, στις εκφρασμένες απόψεις ή στις πεποιθήσεις των γονέων του, των νόμιμων εκπροσώπων του ή των μελών της οικογένειάς του.»
4 Το άρθρο 7 της εν λόγω Σύμβασης προβλέπει τα εξής:
«1. Το παιδί εγγράφεται στο ληξιαρχείο αμέσως μετά τη γέννησή του και έχει από εκείνη τη στιγμή το δικαίωμα ονόματος, το δικαίωμα να αποκτήσει ιθαγένεια και, στο μέτρο του δυνατού, το δικαίωμα να γνωρίζει τους γονείς του και να ανατραφεί από αυτούς.
2. Τα Συμβαλλόμενα Κράτη μεριμνούν για τη θέση σε εφαρμογή αυτών των δικαιωμάτων, σύμφωνα με την εθνική νομοθεσία τους και με τις υποχρεώσεις που τους επιβάλλουν οι ισχύουσες σ’ αυτό το πεδίο διεθνείς συνθήκες, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις κατά τις οποίες, ελλείψει αυτών, το παιδί θα ήταν άπατρις.»
Το δίκαιο της Ένωσης
Η Συνθήκη ΛΕΕ
5 Το άρθρο 20 ΣΛΕΕ προβλέπει τα εξής:
«1. Θεσπίζεται ιθαγένεια της Ένωσης. Πολίτης της Ένωσης είναι κάθε πρόσωπο που έχει την υπηκοότητα ενός κράτους μέλους. Η ιθαγένεια της Ένωσης προστίθεται και δεν αντικαθιστά την εθνική ιθαγένεια.
2. Οι πολίτες της Ένωσης έχουν τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που προβλέπονται στις Συνθήκες. Έχουν μεταξύ άλλων:
α) το δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας και διαμονής στο έδαφος των κρατών μελών,
[…]
Τα δικαιώματα αυτά ασκούνται υπό τους όρους και εντός των ορίων που ορίζονται από τις Συνθήκες και από τα μέτρα που θεσπίζονται για την εφαρμογή τους.»
6 Το άρθρο 21, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ ορίζει τα εξής:
«Κάθε πολίτης της Ένωσης έχει το δικαίωμα να κυκλοφορεί και να διαμένει ελεύθερα στο έδαφος των κρατών μελών, υπό την επιφύλαξη των περιορισμών και με τις προϋποθέσεις που προβλέπονται στις Συνθήκες και στις διατάξεις που θεσπίζονται για την εφαρμογή τους.»
Ο Χάρτης
7 Το άρθρο 7 του Χάρτη, το οποίο φέρει τον τίτλο «Σεβασμός της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής», προβλέπει τα εξής:
«Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στο σεβασμό της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής του, της κατοικίας του και των επικοινωνιών του.»
8 Κατά το άρθρο 21, παράγραφος 1, του Χάρτη, «[α]παγορεύεται κάθε διάκριση ιδίως λόγω φύλου, φυλής, χρώματος, εθνοτικής καταγωγής ή κοινωνικής προέλευσης, γενετικών χαρακτηριστικών, γλώσσας, θρησκείας ή πεποιθήσεων, πολιτικών φρονημάτων ή κάθε άλλης γνώμης, ιδιότητας μέλους εθνικής μειονότητας, περιουσίας, γέννησης, αναπηρίας, ηλικίας ή γενετήσιου προσανατολισμού».
9 Το άρθρο 24 του Χάρτη, το οποίο επιγράφεται «Δικαιώματα του παιδιού», προβλέπει τα εξής:
«1. Τα παιδιά έχουν δικαίωμα στην προστασία και τη φροντίδα που απαιτούνται για την καλή διαβίωσή τους. Τα παιδιά μπορούν να εκφράζουν ελεύθερα τη γνώμη τους. Η γνώμη τους σχετικά με ζητήματα που τα αφορούν λαμβάνεται υπόψη σε συνάρτηση με την ηλικία και την ωριμότητά τους.
2. Σε όλες τις πράξεις που αφορούν τα παιδιά, είτε επιχειρούνται από δημόσιες αρχές είτε από ιδιωτικούς οργανισμούς, πρωταρχική σημασία πρέπει να δίνεται στο υπέρτατο συμφέρον του παιδιού.
3. Κάθε παιδί έχει δικαίωμα να διατηρεί τακτικά προσωπικές σχέσεις και απ’ ευθείας επαφές με τους δύο γονείς του, εκτός εάν τούτο είναι αντίθετο προς το συμφέρον του.»
Η οδηγία 2004/38/ΕΚ
10 Η οδηγία 2004/38/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 29ης Απριλίου 2004, σχετικά με το δικαίωμα των πολιτών της Ένωσης και των μελών των οικογενειών τους να κυκλοφορούν και να διαμένουν ελεύθερα στην επικράτεια των κρατών μελών, για την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΟΚ) αριθ. 1612/68 και την κατάργηση των οδηγιών 64/221/ΕΟΚ, 68/360/ΕΟΚ, 72/194/ΕΟΚ, 73/148/ΕΟΚ, 75/34/ΕΟΚ, 75/35/ΕΟΚ, 90/364/ΕΟΚ, 90/365/ΕΟΚ και 93/96/ΕΟΚ (ΕΕ 2004, L 158, σ. 77, και διορθωτικό ΕΕ 2004, L 229, σ. 35), προβλέπει στο άρθρο 4, με τίτλο «Δικαίωμα εξόδου», τα εξής:
«1. Με την επιφύλαξη των διατάξεων επί των ταξιδιωτικών εγγράφων που ισχύουν για τους εθνικούς συνοριακούς ελέγχους, όλοι οι πολίτες της Ένωσης οι οποίοι φέρουν ισχύον δελτίο ταυτότητας ή διαβατήριο καθώς και τα μέλη της οικογενείας τους, που δεν είναι υπήκοοι κράτους μέλους, τα οποία φέρουν ισχύον διαβατήριο, έχουν το δικαίωμα να εγκαταλείπουν το έδαφος κράτους μέλους προκειμένου να μεταβούν σε άλλο κράτος μέλος.
[…]
3. Τα κράτη μέλη, ενεργώντας σύμφωνα με το δίκαιό τους, εκδίδουν ή ανανεώνουν στους υπηκόους τους δελτίο ταυτότητας ή διαβατήριο που αναγράφει την ιθαγένειά τους.
4. Το διαβατήριο πρέπει να ισχύει τουλάχιστον για όλα τα κράτη μέλη και για τις χώρες διά μέσου των οποίων πρέπει να διέλθει ο κάτοχος όταν ταξιδεύει μεταξύ κρατών μελών. […]»
Το πολωνικό δίκαιο
11 Το άρθρο 18 του Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Συντάγματος της Δημοκρατίας της Πολωνίας) έχει ως εξής:
«Η Δημοκρατία της Πολωνίας προασπίζει και προστατεύει τον γάμο ως ένωση γυναίκας και άνδρα, καθώς και την οικογένεια, τη μητρότητα και την ιδιότητα του γονέα.»
12 Το άρθρο 7 του ustawa – Prawo prywatne międzynarodowe (νόμου περί του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου), της 4ης Φεβρουαρίου 2011, στην ενοποιημένη απόδοσή του (Dz. U. 2015, θέση 1792), ορίζει τα εξής:
«Ο αλλοδαπός νόμος δεν εφαρμόζεται σε περίπτωση που παράγει αποτελέσματα τα οποία έρχονται σε αντίθεση προς τις θεμελιώδεις αρχές της έννομης τάξης της Δημοκρατίας της Πολωνίας.»
13 Το άρθρο 104, παράγραφος 5, του ustawa – Prawo o aktach stanu cywilnego (νόμου περί των ληξιαρχικών πράξεων), της 28ης Νοεμβρίου 2014, στην ενοποιημένη απόδοσή του (Dz. U. 2020, θέση 463), όπως έχει τροποποιηθεί, προβλέπει τα εξής:
«Η καταχώριση είναι υποχρεωτική όταν Πολωνός υπήκοος τον οποίον αφορά έγγραφο αλλοδαπού ληξιαρχείου είναι κάτοχος ληξιαρχικής πράξης η οποία πιστοποιεί προγενέστερα γεγονότα και έχει εκδοθεί στο έδαφος της Δημοκρατίας της Πολωνίας, ο δε εν λόγω πολίτης ζητεί την εκτέλεση μέτρου σχετικού με τη ληξιαρχική καταχώριση πράξης ή ζητεί πολωνικό έγγραφο ταυτότητας ή αριθμό [ταυτοποιήσεως των φυσικών προσώπων με πολωνική ιθαγένεια].»
14 Το άρθρο 107 του νόμου περί των ληξιαρχικών πράξεων έχει ως εξής:
«Ο ληξίαρχος αρνείται να διενεργήσει την καταχώριση εάν:
1) το έγγραφο δεν θεωρείται στο κράτος εκδόσεως ως ληξιαρχικό έγγραφο ή δεν έχει ισχύ επίσημου εγγράφου ή δεν έχει εκδοθεί από αρμόδια αρχή ή εγείρει αμφιβολίες ως προς τη γνησιότητά του ή, ακόμη, πιστοποιεί άλλο γεγονός πέραν της γέννησης, του γάμου ή του θανάτου·
2) το αλλοδαπό έγγραφο έχει καταχωριστεί στα βιβλία του ληξιαρχείου άλλου κράτους από εκείνο στο οποίο έλαβε χώρα το πιστοποιούμενο γεγονός·
3) η καταχώριση αντιβαίνει στις θεμελιώδεις αρχές της έννομης τάξης της Δημοκρατίας της Πολωνίας.»
Η διαφορά της κύριας δίκης και το προδικαστικό ερώτημα
15 Η K.S., Πολωνή πολίτης, και η S.V.D., Ιρλανδή πολίτης, συνήψαν γάμο στην Ιρλανδία το 2018.
16 Το 2018 γεννήθηκε στην Ισπανία η θυγατέρα τους, S.R.S. – D. Η γέννησή της καταχωρίστηκε στο ισπανικό ληξιαρχείο σύμφωνα με κοινή δήλωση της μητέρας του τέκνου, Κ.S., και της συζύγου της, S.V.D.. Στο εν λόγω πιστοποιητικό γεννήσεως η K.S. και η S.V.D. αναφέρονται αντιστοίχως ως «μητέρα Α» και «μητέρα Β».
17 Η K.S. και η S.V.D. ζήτησαν την καταχώριση του πιστοποιητικού γεννήσεως που εξέδωσαν οι ισπανικές αρχές για την S.R.S. – D., η οποία έχει την πολωνική ιθαγένεια, στα βιβλία του πολωνικού ληξιαρχείου.
18 Η ανωτέρω αίτηση απορρίφθηκε από τον ληξίαρχο με απόφαση της 16ης Απριλίου 2019, με την αιτιολογία ότι τέτοια καταχώριση αντιβαίνει στις θεμελιώδεις αρχές της έννομης τάξης της Δημοκρατίας της Πολωνίας. Καθόσον η K.S. και η S.V.D. δεν την προσέβαλαν, η εν λόγω απορριπτική απόφαση κατέστη απρόσβλητη στις 30 Απριλίου 2019.
19 Στις 25 Σεπτεμβρίου 2019, η K.S. υπέβαλε αίτημα αρωγής στον Συνήγορο του Πολίτη, εξηγώντας ότι η S.R.S. – D. δεν διέθετε κανένα έγγραφο ταυτότητας, καθόσον η αίτηση έκδοσης πολωνικού διαβατηρίου για το τέκνο αυτό είχε απορριφθεί επειδή το πιστοποιητικό γεννήσεώς του δεν είχε καταχωριστεί στα βιβλία του πολωνικού ληξιαρχείου. Με επιστολή της 17ης Φεβρουαρίου 2019, οι αρμόδιες για την έκδοση εγγράφων ταυτότητας ιρλανδικές αρχές πληροφόρησαν τον Συνήγορο του Πολίτη ότι το εν λόγω τέκνο δεν είχε την ιρλανδική ιθαγένεια και, κατά συνέπεια, δεν είχε δικαίωμα σε δελτίο ταυτότητας ή σε διαβατήριο.
20 Κατόπιν αυτού, ο Συνήγορος του Πολίτη άσκησε, εξ ονόματος της K.S. και της S.V.D., προσφυγή ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου κατά της απόφασης του ληξιάρχου της 16ης Απριλίου 2019, με την οποία απορρίφθηκε η αίτηση καταχώρισης του πιστοποιητικού γεννήσεως που είχαν εκδώσει οι ισπανικές αρχές για τη θυγατέρα τους στα βιβλία του πολωνικού ληξιαρχείου.
21 Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου, η πρωτοβάθμια διοικητική αρχή απέρριψε και την αίτηση έκδοσης δελτίου ταυτότητας για την S.R.S. – D., με την αιτιολογία ότι, κατά το πολωνικό δίκαιο, ένα τέκνο μπορεί να έχει ως γονείς μόνον μια γυναίκα και έναν άνδρα. Το αιτούν δικαστήριο έκρινε ότι έπρεπε να αναστείλει τη διαδικασία εν αναμονή της απόφασης της δευτεροβάθμιας διοικητικής αρχής και ο Συνήγορος του Πολίτη, με έγγραφο της 30ής Ιουλίου 2020, επισήμανε ότι η απόφαση με την οποία είχε απορριφθεί η αίτηση για την έκδοση δελτίου ταυτότητας επικυρώθηκε σε δεύτερο βαθμό.
22 Κατά το αιτούν δικαστήριο, οι ισχύουσες επί του παρόντος διατάξεις δεν διασφαλίζουν αποτελεσματικά το δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας ενός τέκνου όπως η S.R.S. – D. η οποία «είναι αναμφισβήτητα Πολωνή υπήκοος» και, ως εκ τούτου, πολίτης της Ένωσης, δεδομένου ότι τα αναγκαία για την άσκηση της ελευθερίας αυτής έγγραφα, ήτοι ένα πολωνικό δελτίο ταυτότητας ή ένα πολωνικό διαβατήριο, δεν μπορούν να χορηγηθούν στο τέκνο αυτό λόγω του ότι ως γονείς έχουν καταχωριστεί στο πιστοποιητικό γεννήσεώς του δύο γυναίκες που συνήψαν γάμο σύμφωνα με το δίκαιο που είχε εφαρμογή στην περίπτωση της μίας εξ αυτών. Το αιτούν δικαστήριο επισημαίνει, επιπλέον, ότι η πρακτική εφαρμογή των εν λόγω διατάξεων του πολωνικού δικαίου εμποδίζει τις δημόσιες αρχές, συμπεριλαμβανομένων των δικαστηρίων, να παράσχουν αποτελεσματική προστασία σε ανήλικο τέκνο, λαμβάνοντας υπόψη το υπέρτερο συμφέρον του.
23 Το αιτούν δικαστήριο δέχεται ότι τα ζητήματα προσωπικής καταστάσεως, καθώς και οι σχετικοί με τον γάμο κανόνες που συνδέονται με αυτά αποτελούν τομείς που εμπίπτουν στην αρμοδιότητα των κρατών μελών και ότι το δίκαιο της Ένωσης δεν θίγει την αρμοδιότητα αυτή. Εκτιμά, εντούτοις, ότι οι υφιστάμενες διαφορές μεταξύ των εφαρμοστέων στα διάφορα κράτη μέλη κανόνων δεν μπορούν να θίγουν την ελευθερία που αναγνωρίζεται σε κάθε πολίτη της Ένωσης να κυκλοφορεί και να διαμένει ελεύθερα στο έδαφος των κρατών μελών.
24 Το ίδιο δικαστήριο επισημαίνει ότι, στην περίπτωση που διαπιστωθεί ότι η άρνηση καταχώρισης του πιστοποιητικού γεννήσεως ενός τέκνου αντιβαίνει στις διατάξεις του άρθρου 20, παράγραφος 2, στοιχείο αʹ, και του άρθρου 21, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ, σε συνδυασμό με τις διατάξεις του άρθρου 7, του άρθρου 21, παράγραφος 1, και του άρθρου 24, παράγραφος 2, του Χάρτη, θα μπορεί να διατάξει τις πολωνικές αρχές να προβούν στην κατά γράμμα καταχώριση του ανωτέρω πιστοποιητικού γεννήσεως, πράγμα που θα επιτρέψει στη συνέχεια την έκδοση εγγράφου ταυτότητας το οποίο θα εξασφαλίζει στο τέκνο τη δυνατότητα να διασχίζει τα εσωτερικά σύνορα της Ένωσης και θα διασφαλίζει το δικαίωμά του στην προστασία της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής.
25 Υπό τις συνθήκες αυτές, το Wojewódzki Sąd Administracyjny w Krakowie (διοικητικό πρωτοδικείο της περιφέρειας της Κρακοβίας, Πολωνία) αποφάσισε να αναστείλει την ενώπιόν του διαδικασία και να υποβάλει στο Δικαστήριο το ακόλουθο προδικαστικό ερώτημα:
«Έχουν οι διατάξεις του άρθρου 20, παράγραφος 2, στοιχείο αʹ και του άρθρου 21, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ, σε συνδυασμό με το άρθρο 7, το άρθρο 21, παράγραφος 1, και το άρθρο 24, παράγραφος 2, του [Χάρτη], την έννοια ότι δεν επιτρέπουν στις αρχές κράτους μέλους, του οποίου είναι πολίτης ανήλικο τέκνο, να αρνούνται την καταχώριση του πιστοποιητικού γεννήσεως του τέκνου αυτού, το οποίο έχει εκδοθεί σε άλλο κράτος μέλος, η δε καταχώριση αυτή είναι αναγκαία για να μπορέσει το τέκνο να αποκτήσει έγγραφο ταυτότητας του κράτους μέλους του οποίου είναι πολίτης, με την αιτιολογία ότι το δίκαιο του τελευταίου αυτού κράτους μέλους δεν προβλέπει τη δυνατότητα να γίνονται γονείς ομόφυλα ζεύγη και ότι το εν λόγω πιστοποιητικό γεννήσεως αναφέρει ως γονείς πρόσωπα του ίδιου φύλου;»
Επί της διαδικασίας ενώπιον του Δικαστηρίου
26 Το αιτούν δικαστήριο ζήτησε να εκδικαστεί η υπό κρίση υπόθεση με την επείγουσα προδικαστική διαδικασία του άρθρου 107 του Κανονισμού Διαδικασίας του Δικαστηρίου.
27 Με την απόφαση της 25ης Ιανουαρίου 2021, το πέμπτο τμήμα του Δικαστηρίου αποφάσισε, κατόπιν προτάσεως του εισηγητή δικαστή και αφού άκουσε τη γενική εισαγγελέα, ότι δεν συνέτρεχε λόγος να γίνει δεκτό το αίτημα υπαγωγής της υπό κρίση υπόθεσης στην επείγουσα προδικαστική διαδικασία, δεδομένου ότι δεν συνέτρεχαν οι προϋποθέσεις του επείγοντος χαρακτήρα που προβλέπονται από το άρθρο 107 του Κανονισμού Διαδικασίας.
28 Λαμβανομένης υπόψη της συνάφειας μεταξύ της υπό κρίση υπόθεσης και της υπόθεσης επί της οποίας εκδόθηκε η απόφαση της 14ης Δεκεμβρίου 2021, Stolichna obshtina, rayon «Pancharevo» (C‑490/20, EU:C:2021:1008), η διαδικασία στην υπό κρίση υπόθεση ανεστάλη, με απόφαση του Προέδρου του Δικαστηρίου της 26ης Ιανουαρίου 2021, μέχρι την έκδοση της απόφασης αυτής.
29 Μετά την έκδοση της απόφασης της 14ης Δεκεμβρίου 2021, Stolichna obshtina, rayon «Pancharevo» (C‑490/20, EU:C:2021:1008), η Γραμματεία του Δικαστηρίου διαβίβασε στο αιτούν δικαστήριο αντίγραφο της εν λόγω απόφασης, καλώντας το να της γνωστοποιήσει αν εμμένει στην αίτηση προδικαστικής αποφάσεως.
30 Με έγγραφα της 17ης και της 28ης Ιανουαρίου 2022, το αιτούν δικαστήριο ενημέρωσε το Δικαστήριο ότι εμμένει στη διατήρηση της αίτησης προδικαστικής αποφάσεως, υποστηρίζοντας, μεταξύ άλλων, ότι η ένδικη διαδικασία όσον αφορά την άρνηση καταχώρισης του πιστοποιητικού γεννήσεως παρέμενε σε αναστολή έως την παραλαβή της απόφασης του Δικαστηρίου επί της ανωτέρω αίτησης προδικαστικής αποφάσεως. Το αιτούν δικαστήριο επισήμανε, εξάλλου, ότι, τον Ιανουάριο του 2022, είχε κινηθεί ενώπιον του Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie (διοικητικού πρωτοδικείου της περιφέρειας της Βαρσοβίας, Πολωνία) ένδικη διαδικασία από τον δικηγόρο των γονέων του τέκνου με αίτημα την ακύρωση της διοικητικής απόφασης με την οποία απορρίφθηκε η αίτηση έκδοσης δελτίου ταυτότητας για το συγκεκριμένο ανήλικο τέκνο.
Επί του προδικαστικού ερωτήματος
31 Δυνάμει του άρθρου 99 του Κανονισμού Διαδικασίας, το Δικαστήριο δύναται, ιδίως όταν η απάντηση σε ερώτημα που υποβάλλεται με αίτηση προδικαστικής αποφάσεως μπορεί να συναχθεί σαφώς από τη νομολογία, να αποφασίσει οποτεδήποτε, κατόπιν προτάσεως του εισηγητή δικαστή και αφού ακούσει τον γενικό εισαγγελέα, να αποφανθεί με αιτιολογημένη διάταξη.
32 Η ανωτέρω διάταξη πρέπει να εφαρμοσθεί στην υπό κρίση υπόθεση.
33 Με το υποβληθέν προδικαστικό ερώτημα, το αιτούν δικαστήριο ζητεί, κατ’ ουσίαν, να διευκρινιστεί αν το άρθρο 20, παράγραφος 2, στοιχείο αʹ, και το άρθρο 21, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ, σε συνδυασμό με το άρθρο 7, το άρθρο 21, παράγραφος 1, και το άρθρο 24, παράγραφος 2, του Χάρτη, έχουν την έννοια ότι, στην περίπτωση ανήλικου τέκνου το οποίο είναι πολίτης της Ένωσης και στου οποίου το πιστοποιητικό γεννήσεως που έχει εκδοθεί από τις αρμόδιες αρχές κράτους μέλους αναγράφονται ως γονείς δύο πρόσωπα του ίδιου φύλου, το κράτος μέλος του οποίου το εν λόγω τέκνο είναι πολίτης υποχρεούται να προβεί στην καταχώριση αυτού του πιστοποιητικού γεννήσεως, με σκοπό να δοθεί η δυνατότητα στο τέκνο να αποκτήσει δελτίο ταυτότητας.
34 Προκαταρκτικώς, επισημαίνεται ότι, κατά το άρθρο 20, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ, πολίτης της Ένωσης είναι κάθε πρόσωπο που έχει την υπηκοότητα κράτους μέλους. Δεδομένου ότι, σύμφωνα με τις διαπιστώσεις του αιτούντος δικαστηρίου, δεν αμφισβητείται ότι η S.R.S. – D. έχει την πολωνική ιθαγένεια, η τελευταία απολαύει, δυνάμει της ανωτέρω διάταξης, της ιδιότητας του πολίτη της Ένωσης.
35 Συναφώς, το Δικαστήριο έχει επανειλημμένως τονίσει ότι η ιδιότητα του πολίτη της Ένωσης τείνει να αποτελέσει τη θεμελιώδη ιδιότητα των πολιτών των κρατών μελών (απόφαση της 14ης Δεκεμβρίου 2021, Stolichna obshtina, rayon «Pancharevo», C‑490/20, EU:C:2021:1008, σκέψη 41 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).
36 Όπως προκύπτει από τη νομολογία του Δικαστηρίου, πολίτης κράτους μέλους ο οποίος άσκησε, ως πολίτης της Ένωσης, το δικαίωμά του ελεύθερης κυκλοφορίας και διαμονής σε κράτος μέλος άλλο από το κράτος μέλος καταγωγής του μπορεί να επικαλεσθεί τα δικαιώματα που σχετίζονται με την ιδιότητα αυτή, ιδίως τα προβλεπόμενα από το άρθρο 21, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ, και έναντι του κράτους μέλους καταγωγής του, αν τούτο είναι αναγκαίο. Δύνανται επίσης να επικαλεστούν την εν λόγω διάταξη και τις διατάξεις που έχουν θεσπιστεί για την εφαρμογή της οι πολίτες της Ένωσης που έχουν γεννηθεί στο κράτος μέλος υποδοχής και δεν έχουν κάνει ποτέ χρήση του δικαιώματός τους ελεύθερης κυκλοφορίας (απόφαση της 14ης Δεκεμβρίου 2021, Stolichna obshtina, rayon «Pancharevo», C‑490/20, EU:C:2021:1008, σκέψη 42 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).
37 Δυνάμει του άρθρου 21, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ, κάθε πολίτης της Ένωσης έχει το δικαίωμα να κυκλοφορεί και να διαμένει ελεύθερα στο έδαφος των κρατών μελών, υπό την επιφύλαξη των περιορισμών και με τις προϋποθέσεις που προβλέπονται στις Συνθήκες και στις διατάξεις που θεσπίζονται για την εφαρμογή τους. Προκειμένου να παράσχει στους πολίτες τους τη δυνατότητα να ασκήσουν το σχετικό δικαίωμα, το άρθρο 4, παράγραφος 3, της οδηγίας 2004/38 επιβάλλει στα κράτη μέλη, ενεργώντας σύμφωνα με το δίκαιό τους, να εκδίδουν στους υπηκόους τους δελτίο ταυτότητας ή διαβατήριο που αναγράφει την ιθαγένειά τους.
38 Κατά συνέπεια, καθόσον η S.R.S. – D. είναι Πολωνή πολίτης, οι πολωνικές αρχές υποχρεούνται να της χορηγήσουν δελτίο ταυτότητας ή διαβατήριο στο οποίο να αναγράφεται η ιθαγένειά της και το επώνυμό της, όπως αυτό προκύπτει από το πιστοποιητικό γεννήσεως που έχει εκδοθεί από τις ισπανικές αρχές. Συναφώς, το Δικαστήριο έχει αποφανθεί ότι το άρθρο 21 ΣΛΕΕ απαγορεύει στις αρχές κράτους μέλους να αρνηθούν, κατ’ εφαρμογήν του εθνικού τους δικαίου, την αναγνώριση του επωνύμου ενός τέκνου, το οποίο καθορίστηκε και καταχωρίστηκε σε άλλο κράτος μέλος, στο οποίο γεννήθηκε και έκτοτε κατοικεί το τέκνο αυτό (απόφαση της 14ης Δεκεμβρίου 2021, Stolichna obshtina, rayon «Pancharevo», C‑490/20, EU:C:2021:1008, σκέψη 44 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).
39 Πρέπει να διευκρινιστεί ότι το άρθρο 4, παράγραφος 3, της οδηγίας 2004/38 επιβάλλει στις πολωνικές αρχές να εκδώσουν δελτίο ταυτότητας ή διαβατήριο για την S.R.S. – D. ανεξάρτητα από την καταχώριση του ισπανικού πιστοποιητικού γεννήσεως για το τέκνο αυτό στα βιβλία του πολωνικού ληξιαρχείου. Επομένως, καθόσον το πολωνικό δίκαιο προϋποθέτει την καταχώριση του πιστοποιητικού γεννήσεως για τη χορήγηση πολωνικού δελτίου ταυτότητας ή διαβατηρίου, το εν λόγω κράτος μέλος δεν μπορεί να επικαλεστεί το εθνικό του δίκαιο για να αρνηθεί τη χορήγηση πολωνικού δελτίου ταυτότητας ή διαβατηρίου στην S.R.S. – D. (βλ., κατ’ αναλογίαν, απόφαση της 14ης Δεκεμβρίου 2021, Stolichna obshtina, rayon «Pancharevo», C‑490/20, EU:C:2021:1008, σκέψη 45).
40 Τέτοιου είδους έγγραφο, μόνο του ή σε συνδυασμό με άλλα έγγραφα, ενδεχομένως δε σε συνδυασμό με έγγραφο που εκδίδεται από το κράτος μέλος υποδοχής του ενδιαφερόμενου τέκνου, πρέπει να παρέχει στα τέκνα που βρίσκονται σε κατάσταση όπως αυτή της S.R.S. – D. τη δυνατότητα να ασκούν το δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας και διαμονής στο έδαφος των κρατών μελών, το οποίο κατοχυρώνεται από το άρθρο 21, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ, μαζί με καθεμία από τις δύο μητέρες του, της οποίας η ιδιότητα ως γονέα του εν λόγω τέκνου έχει διαπιστωθεί από το κράτος μέλος υποδοχής τους κατά τη διάρκεια διαμονής σύμφωνα με την οδηγία 2004/38 (απόφαση της 14ης Δεκεμβρίου 2021, Stolichna obshtina, rayon «Pancharevo», C‑490/20, EU:C:2021:1008, σκέψη 46).
41 Υπενθυμίζεται, εξάλλου, ότι τα δικαιώματα που χορηγούνται στους πολίτες των κρατών μελών βάσει του άρθρου 21, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ περιλαμβάνουν το δικαίωμά τους να διάγουν ομαλή οικογενειακή ζωή τόσο στο κράτος μέλος υποδοχής τους όσο και στο κράτος μέλος του οποίου είναι πολίτες, όταν επιστρέφουν στο εν λόγω κράτος μέλος, έχοντας στο πλευρό τους τα μέλη της οικογένειάς τους (απόφαση της 14ης Δεκεμβρίου 2021, Stolichna obshtina, rayon «Pancharevo», C‑490/20, EU:C:2021:1008, σκέψη 47 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).
42 Δεν αμφισβητείται ότι, στην υπόθεση της κύριας δίκης, οι ισπανικές αρχές διαπίστωσαν νομίμως την ύπαρξη γονικής σχέσεως, βιολογικής ή νομικής φύσεως, μεταξύ της S.R.S. – D. και των δύο γονέων της, K.S. και S.V.D., και τη βεβαίωσαν στο πιστοποιητικό γεννήσεως που εξέδωσαν για το τέκνο των δύο αυτών γυναικών. Ως εκ τούτου, όλα τα κράτη μέλη οφείλουν, κατ’ εφαρμογήν του άρθρου 21 ΣΛΕΕ, να αναγνωρίζουν στην K.S. και στην S.V.D., ως γονείς ανηλίκου πολίτη της Ένωσης του οποίου έχουν εν τοις πράγμασι την επιμέλεια, το δικαίωμα να συνοδεύουν τον εν λόγω ανήλικο πολίτη κατά την άσκηση του δικαιώματός του ελεύθερης κυκλοφορίας και διαμονής στο έδαφος των κρατών μελών (πρβλ. απόφαση της 14ης Δεκεμβρίου 2021, Stolichna obshtina, rayon «Pancharevo», C‑490/20, EU:C:2021:1008, σκέψη 48).
43 Ως εκ τούτου, δεδομένου ότι η S.R.S. – D. έχει την πολωνική ιθαγένεια, όπως έχει διαπιστώσει το αιτούν δικαστήριο, οι πολωνικές αρχές υποχρεούνται, όπως και οι αρχές οποιουδήποτε άλλου κράτους μέλους, να αναγνωρίσουν την εν λόγω γονική σχέση, ούτως ώστε να μπορεί το τέκνο αυτό να ασκεί ανεμπόδιστα, με καθεμία εκ των δύο γονέων του, το δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας και διαμονής στο έδαφος των κρατών μελών, το οποίο κατοχυρώνεται από το άρθρο 21, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ.
44 Επιπροσθέτως, προκειμένου η S.R.S. – D. να μπορεί να ασκήσει αποτελεσματικά το δικαίωμά της ελεύθερης κυκλοφορίας και διαμονής στο έδαφος των κρατών μελών με καθεμία εκ των δύο γονέων της, πρέπει η K.S. και η S.V.D. να μπορούν να έχουν στην κατοχή τους έγγραφο στο οποίο αναγράφονται ως πρόσωπα τα οποία έχουν δικαίωμα να ταξιδεύουν μαζί με το εν λόγω τέκνο.
45 Η υποχρέωση ενός κράτους μέλους, αφενός, να χορηγήσει δελτίο ταυτότητας ή διαβατήριο σε τέκνο το οποίο είναι πολίτης του, πλην όμως γεννήθηκε σε άλλο κράτος μέλος, και του οποίου το πιστοποιητικό γεννήσεως που εκδόθηκε από τις αρχές αυτού του άλλου κράτους μέλους αναφέρει ως γονείς του δύο πρόσωπα του ίδιου φύλου και, αφετέρου, να αναγνωρίσει τη γονική σχέση μεταξύ του εν λόγω τέκνου και καθενός εκ των δύο αυτών προσώπων στο πλαίσιο της ασκήσεως των δικαιωμάτων του δυνάμει του άρθρου 21 ΣΛΕΕ και των σχετικών με αυτό πράξεων του παράγωγου δικαίου δεν συνεπάγεται ότι το κράτος μέλος του οποίου το τέκνο είναι πολίτης οφείλει να προβλέψει στο εθνικό του δίκαιο τη δυνατότητα προσώπων του ίδιου φύλου να αποκτήσουν την ιδιότητα των γονέων ή να αναγνωρίσει, για σκοπούς άλλους από την άσκηση των δικαιωμάτων που το εν λόγω τέκνο αντλεί από το δίκαιο της Ένωσης, τη γονική σχέση μεταξύ του τέκνου αυτού και των προσώπων που αναγράφονται ως γονείς του στο πιστοποιητικό γεννήσεως που έχει εκδοθεί από τις αρχές του κράτους μέλους υποδοχής (απόφαση της 14ης Δεκεμβρίου 2021, Stolichna obshtina, rayon «Pancharevo», C‑490/20, EU:C:2021:1008, σκέψεις 56 και 57 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).
46 Πρέπει να προστεθεί ότι εθνικό μέτρο το οποίο είναι ικανό να παρακωλύσει την ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων δεν μπορεί να δικαιολογείται παρά μόνον εφόσον συνάδει με τα θεμελιώδη δικαιώματα που κατοχυρώνονται στον Χάρτη, του οποίου την τήρηση διασφαλίζει το Δικαστήριο (απόφαση της 14ης Δεκεμβρίου 2021, Stolichna obshtina, rayon «Pancharevo», C‑490/20, EU:C:2021:1008, σκέψη 58 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).
47 Στην περίπτωση την οποία αφορά η υπόθεση της κύριας δίκης, είναι θεμελιώδους σημασίας τόσο το δικαίωμα στον σεβασμό της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής που κατοχυρώνεται από το άρθρο 7 του Χάρτη όσο και τα δικαιώματα του παιδιού που κατοχυρώνονται από το άρθρο 24 αυτού, ιδίως δε το δικαίωμα συνεκτιμήσεως του υπέρτατου συμφέροντος του παιδιού ως παραμέτρου πρωταρχικής σημασίας σε όλες τις πράξεις που αφορούν τα παιδιά, καθώς και το δικαίωμα κάθε παιδιού να διατηρεί τακτικά προσωπικές σχέσεις και απευθείας επαφές με αμφότερους τους γονείς του.
48 Επομένως, η σχέση του συγκεκριμένου τέκνου με καθένα εκ των δύο προσώπων με τα οποία μοιράζεται πραγματική οικογενειακή ζωή στο κράτος μέλος υποδοχής και τα οποία αναγράφονται ως γονείς του στο πιστοποιητικό γεννήσεως που έχει εκδοθεί από τις αρχές του κράτους αυτού προστατεύεται από το άρθρο 7 του Χάρτη.
49 Επιπλέον, δεδομένου ότι το άρθρο 24 του Χάρτη αποτελεί, όπως υπενθυμίζουν οι επεξηγήσεις σχετικά με τον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (ΕΕ 2007, C 303, σ. 17), μια ενσωμάτωση στο ενωσιακό δίκαιο των βασικών δικαιωμάτων του παιδιού που κατοχυρώνονται στη Διεθνή Σύμβαση για τα δικαιώματα του παιδιού, η οποία έχει επικυρωθεί από το σύνολο των κρατών μελών, πρέπει κατά την ερμηνεία του εν λόγω άρθρου να λαμβάνονται δεόντως υπόψη οι διατάξεις της Συμβάσεως αυτής (απόφαση της 14ης Δεκεμβρίου 2021, Stolichna obshtina, rayon «Pancharevo», C‑490/20, EU:C:2021:1008, σκέψη 63 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).
50 Ειδικότερα, το άρθρο 2 της ως άνω Διεθνούς Συμβάσεως καθιερώνει υπέρ των παιδιών την αρχή της απαγορεύσεως των διακρίσεων, σύμφωνα με την οποία τα δικαιώματα που κατοχυρώνονται στην εν λόγω Σύμβαση, και στα οποία συγκαταλέγεται, βάσει του άρθρου 7 αυτής, το δικαίωμα του παιδιού να εγγραφεί στο ληξιαρχείο αμέσως μετά τη γέννησή του, το δικαίωμα αποκτήσεως ονόματος και το δικαίωμα αποκτήσεως ιθαγένειας, πρέπει να διασφαλίζονται υπέρ του παιδιού χωρίς αυτό να υφίσταται οποιαδήποτε διάκριση, συμπεριλαμβανομένης της διακρίσεως λόγω του σεξουαλικού προσανατολισμού των γονέων του.
51 Υπό τις συνθήκες αυτές, το να στερηθεί το εν λόγω τέκνο τη σχέση με έναν από τους γονείς του στο πλαίσιο της ασκήσεως του δικαιώματός του ελεύθερης κυκλοφορίας και διαμονής στο έδαφος των κρατών μελών ή το να καταστεί η άσκηση του σχετικού δικαιώματος εκ των πραγμάτων αδύνατη ή υπέρμετρα δυσχερής για το εν λόγω τέκνο, λόγω του ότι οι γονείς του ανήκουν στο ίδιο φύλο, θα αντέβαινε στα θεμελιώδη δικαιώματα που τα άρθρα 7 και 24 του Χάρτη εγγυώνται στο τέκνο αυτό (απόφαση της 14ης Δεκεμβρίου 2021, Stolichna obshtina, rayon «Pancharevo», C‑490/20, EU:C:2021:1008, σκέψη 65).
52 Κατόπιν του συνόλου των προεκτεθέντων, στο υποβληθέν προδικαστικό ερώτημα πρέπει να δοθεί η απάντηση ότι τα άρθρα 20 και 21 ΣΛΕΕ, ερμηνευόμενα σε συνδυασμό με τα άρθρα 7 και 24 του Χάρτη, καθώς και με το άρθρο 4, παράγραφος 3, της οδηγίας 2004/38, έχουν την έννοια ότι, όσον αφορά ανήλικο τέκνο πολίτη της Ένωσης του οποίου η πράξη γέννησης που εκδόθηκε από τις αρχές κράτους μέλους αναφέρει ως γονείς του δύο πρόσωπα του ίδιου φύλου, το κράτος μέλος του οποίου το τέκνο αυτό είναι υπήκοος υποχρεούται, αφενός, να του χορηγήσει δελτίο ταυτότητας ή διαβατήριο χωρίς να απαιτείται η προηγούμενη μεταγραφή της πράξης γέννησης του εν λόγω τέκνου στο εθνικό ληξιαρχείο, καθώς και, αφετέρου, να αναγνωρίσει, όπως όλα τα άλλα κράτη μέλη, το έγγραφο που εκδόθηκε από άλλο κράτος μέλος και επιτρέπει στο εν λόγω τέκνο να ασκεί ανεμπόδιστα, μαζί με καθένα από τα δύο αυτά πρόσωπα, το δικαίωμά του ελεύθερης κυκλοφορίας και διαμονής στο έδαφος των κρατών μελών.
Επί των δικαστικών εξόδων
53 Δεδομένου ότι η παρούσα διαδικασία έχει ως προς τους διαδίκους της κύριας δίκης τον χαρακτήρα παρεμπίπτοντος που ανέκυψε ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου, σε αυτό εναπόκειται να αποφανθεί επί των δικαστικών εξόδων.
Για τους λόγους αυτούς, το Δικαστήριο (δέκατο τμήμα) διατάσσει:
Τα άρθρα 20 και 21 ΣΛΕΕ, ερμηνευόμενα σε συνδυασμό με τα άρθρα 7 και 24 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς και με το άρθρο 4, παράγραφος 3, της οδηγίας 2004/38/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 29ης Απριλίου 2004, σχετικά με το δικαίωμα των πολιτών της Ένωσης και των μελών των οικογενειών τους να κυκλοφορούν και να διαμένουν ελεύθερα στην επικράτεια των κρατών μελών, για την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΟΚ) αριθ. 1612/68 και την κατάργηση των οδηγιών 64/221/ΕΟΚ, 68/360/ΕΟΚ, 72/194/ΕΟΚ, 73/148/ΕΟΚ, 75/34/ΕΟΚ, 75/35/ΕΟΚ, 90/364/ΕΟΚ, 90/365/ΕΟΚ και 93/96/ΕΟΚ, έχουν την έννοια ότι, όσον αφορά ανήλικο τέκνο πολίτη της Ένωσης του οποίου η πράξη γέννησης που εκδόθηκε από τις αρχές κράτους μέλους αναφέρει ως γονείς του δύο πρόσωπα του ίδιου φύλου, το κράτος μέλος του οποίου το τέκνο αυτό είναι υπήκοος υποχρεούται, αφενός, να του χορηγήσει δελτίο ταυτότητας ή διαβατήριο χωρίς να απαιτείται η προηγούμενη μεταγραφή της πράξης γέννησης του εν λόγω τέκνου στο εθνικό ληξιαρχείο, καθώς και, αφετέρου, να αναγνωρίσει, όπως όλα τα άλλα κράτη μέλη, το έγγραφο που εκδόθηκε από άλλο κράτος μέλος και επιτρέπει στο εν λόγω τέκνο να ασκεί ανεμπόδιστα, μαζί με καθένα από τα δύο αυτά πρόσωπα, το δικαίωμά του ελεύθερης κυκλοφορίας και διαμονής στο έδαφος των κρατών μελών.
(υπογραφές)