OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
MANUELA CAMPOSA SÁNCHEZA-BORDONY
przedstawiona w dniu 2 grudnia 2021 r.(1)
Sprawa C‑645/20
V A,
Z A
przeciwko
TP
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Cour de cassation (sąd kasacyjny, Francja)]
Odesłanie prejudycjalne – Współpraca sądowa w sprawach cywilnych – Jurysdykcja w sprawach spadkowych – Jurysdykcja dodatkowa – Miejsce zwykłego pobytu zmarłego w państwie trzecim w chwili jego śmierci – Spadkodawca posiadający obywatelstwo państwa członkowskiego i majątek w tym państwie – Obowiązek stwierdzenia z urzędu własnej jurysdykcji
1. Cour de cassation (sąd kasacyjny, Francja) zwraca się do Trybunału z pytaniem, czy organy państwa członkowskiego(2), w którym znajduje się majątek zmarłego, powinny na podstawie art. 10 rozporządzenia nr 650/2012 stwierdzić z urzędu swoją jurysdykcję do orzekania co do ogółu spraw dotyczących spadku.
2. Wątpliwość powstaje w ramach sporu dotyczącego praw do spadku między dziećmi zmarłego obywatela francuskiego, którego ostatnie miejsce zwykłego pobytu we Francji jest przedmiotem sporu, a małżonką tego obywatela (która jednak nie jest matką wspomnianych dzieci) w chwili jego śmierci.
3. Żadna ze stron nie kwestionuje obywatelstwa zmarłego w chwili jego śmierci, ani tego, że był on właścicielem nieruchomości położonej we Francji. Rozbieżność dotyczy jedynie miejsca jego zwykłego pobytu w chwili śmierci.
4. W pierwszej instancji sąd francuski stwierdził, że ma jurysdykcję do rozpoznania powództwa wniesionego przez dzieci zmarłego, które wniosły o wyznaczenie zarządcy spadku.
5. W postępowaniu apelacyjnym sąd orzekł jednak, że sądy francuskie nie mają jurysdykcji do orzekania co do ogółu spraw dotyczących spadku, ponieważ zmarły miał ostatnie miejsce pobytu w Zjednoczonym Królestwie.
6. W postępowaniu kasacyjnym wnoszący skargę kasacyjną utrzymują, że w każdym razie sądy francuskie powinny były stwierdzić swoją jurysdykcję z własnej inicjatywy, która to kwestia jest przedmiotem pytania sądu odsyłającego.
I. Prawo mające zastosowanie. Rozporządzenie nr 650/2012
7. Zgodnie z motywem 7:
„Należy ułatwić prawidłowe funkcjonowanie rynku wewnętrznego poprzez usuwanie przeszkód w swobodnym przepływie osób, które napotykają obecnie trudności w wykonywaniu przysługujących im praw w zakresie spraw spadkowych mających skutki transgraniczne. W europejskiej przestrzeni sprawiedliwości obywatele muszą być w stanie uregulować zawczasu swoje sprawy spadkowe. Prawa spadkobierców i zapisobierców, innych osób bliskich zmarłemu oraz wierzycieli spadkowych muszą zostać zagwarantowane w sposób skuteczny”.
8. Zgodnie z motywem 23:
„W świetle rosnącej mobilności obywateli oraz z myślą o zapewnieniu należytego działania wymiaru sprawiedliwości w Unii i o zapewnieniu rzeczywistego łącznika między daną sprawą spadkową a państwem członkowskim, w którym sprawowana jest jurysdykcja, w niniejszym rozporządzeniu należy przewidzieć, że do celów ustalenia zarówno jurysdykcji jak i prawa właściwego ogólnym łącznikiem powinno być miejsce zwykłego pobytu zmarłego w chwili śmierci […]”.
9. W motywie 27 stwierdza się:
„Przepisy niniejszego rozporządzenia są skonstruowane tak, aby zapewnić stosowanie przez organ zajmujący się sprawami spadkowymi w większości przypadków własnego prawa. W niniejszym rozporządzeniu przewiduje się zatem szereg mechanizmów, które byłyby uruchamiane w sytuacji, gdy zmarły wybrał jako prawo, któremu podlega dziedziczenie po nim, prawo państwa członkowskiego, którego był obywatelem”.
10. Motyw 30 wskazuje:
„W celu zapewnienia, aby sądy wszystkich państw członkowskich mogły na tych samych podstawach sprawować jurysdykcję w sprawach dotyczących spadku po osobach niemających miejsca zwykłego pobytu w państwie członkowskim w chwili śmierci, w niniejszym rozporządzeniu należy zawrzeć uporządkowany hierarchicznie, wyczerpujący wykaz podstaw, w oparciu o które można sprawować jurysdykcję dodatkową”.
11. Zgodnie z motywem 43:
„Zasady jurysdykcji zawarte w niniejszym rozporządzeniu mogą w niektórych przypadkach prowadzić do sytuacji, w której sąd właściwy do orzekania w danej sprawie spadkowej nie będzie stosował swojego prawa […]”.
12. W motyw 57 przypomina się, że:
„Określone w niniejszym rozporządzeniu normy kolizyjne mogą doprowadzić do zastosowania prawa państwa trzeciego. W takich przypadkach należy wziąć pod uwagę przepisy prawa prywatnego międzynarodowego tego państwa. Jeżeli przepisy te przewidują odesłanie do prawa państwa członkowskiego albo do prawa państwa trzeciego, które do danej sprawy spadkowej zastosowałoby własne prawo, należy takie odesłanie zaakceptować, aby zapewnić spójność na poziomie międzynarodowym […]”.
13. Artykuł 4 („Jurysdykcja ogólna”) stanowi:
„Sądy państwa członkowskiego, w którym zmarły miał swoje miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci, mają jurysdykcję do orzekania co do ogółu spraw dotyczących spadku”.
14. Artykuł 10 („Jurysdykcja dodatkowa”) stanowi:
„1. W przypadku gdy miejsce zwykłego pobytu zmarłego w chwili jego śmierci nie znajduje się w państwie członkowskim, sądy państwa członkowskiego, w którym znajdują się składniki majątku spadkowego, pomimo tego mają jurysdykcję do orzekania co do ogółu spraw dotyczących spadku, jeżeli:
a) zmarły miał w chwili śmierci obywatelstwo tego państwa członkowskiego lub w przypadku, gdy nie zachodzi ta okoliczność;
b) zmarły miał wcześniej miejsce zwykłego pobytu w tym państwie członkowskim, pod warunkiem że do chwili wniesienia sprawy do sądu upłynęło nie więcej niż pięć lat od chwili zmiany tego miejsca zwykłego pobytu.
2. W przypadku gdy żaden sąd w państwie członkowskim nie ma jurysdykcji na podstawie ust. 1, sądy państwa członkowskiego, w którym znajdują się składniki majątku spadkowego, pomimo tego mają jurysdykcję do orzekania w sprawach dotyczących tych składników majątku”.
15. Artykuł 15 („Badanie jurysdykcji”) stanowi:
„W przypadku gdy do sądu państwa członkowskiego wniesiono sprawę spadkową, co do której sąd ten nie ma jurysdykcji na mocy niniejszego rozporządzenia, sąd ten stwierdza z urzędu brak swojej jurysdykcji”.
16. Artykuł 20 („Powszechne stosowanie”) stanowi:
„Prawo wskazane przez niniejsze rozporządzenie stosuje się niezależnie od tego, czy jest ono prawem państwa członkowskiego”.
II. Okoliczności faktyczne, spór i pytanie prejudycjalne
17. XA, obywatel francuski, zmarł we Francji w dniu 3 września 2015 r., pozostawiając jako swoich spadkobierców małżonkę, TP, oraz troje dzieci, YA, ZA i VA (zwane dalej „współuczestnikami A”), z pierwszego związku.
18. Współuczestnicy A wnieśli przeciwko TP pozew do prezesa tribunal de grande instance (sądu pierwszej instancji, Francja) jako sądu orzekającego w przedmiocie środków tymczasowych, wnosząc o wyznaczenie zarządcy spadku.
19. W pozwie tym powołali się oni na jurysdykcję sądów francuskich na podstawie art. 4 rozporządzenia nr 650/2012, podnosząc, że miejsce zwykłego pobytu ich ojca znajdowało się w chwili jego śmierci we Francji.
20. Sąd pierwszej instancji uznał, że okoliczność ta została wykazana, i stwierdził, że ma jurysdykcję do rozpatrzenia sprawy, od którego to orzeczenia TP wniosła apelację do Cour d’appel de Versailles (sądu apelacyjnego w Wersalu, Francja).
21. Uznając, że zmarły miał ostatnie miejsce zwykłego pobytu w Zjednoczonym Królestwie, sąd apelacyjny stwierdził, że zgodnie z art. 4 rozporządzenia nr 650/2012 sądy francuskie nie mają jurysdykcji w tej sprawie.
22. Przed Cour de cassation (sądem kasacyjnym, Francja) współuczestnicy A podnoszą, że:
– Sąd apelacyjny powinien był zbadać z urzędu swoją jurysdykcję zgodnie z art. 10 rozporządzenia nr 650/2012(3).
– Zmarły miał obywatelstwo francuskie i był właścicielem nieruchomości położonej we Francji(4).
– Nawet przy założeniu, że ostatnie miejsce zwykłego pobytu zmarłego nie znajdowało się we Francji, sądy francuskie miałyby jurysdykcję dodatkową do orzekania co do ogółu spraw dotyczących spadku na tej podstawie, że majątek spadkowy znajdował się we Francji, a zmarły był obywatelem tego państwa w chwili śmierci.
– Przepisy rozporządzenia nr 650/2012 mają charakter bezwzględnie wiążący i sąd musi je stosować z urzędu.
23. W tym kontekście Cour de cassation (sąd kasacyjny, Francja) kieruje do Trybunału następujące pytanie:
„Czy przepisy art. 10 ust. 1 lit. a) rozporządzenia […] (UE) nr 650/2012 […] należy interpretować w ten sposób, że w przypadku gdy miejsce zwykłego pobytu zmarłego w chwili jego śmierci nie znajduje się w państwie członkowskim, sąd państwa członkowskiego, w którym miejsce zwykłego pobytu zmarłego nie zostało określone, ale który stwierdza, że ów zmarły miał obywatelstwo tego państwa oraz posiadał w nim majątek, powinien z urzędu badać swoją jurysdykcję dodatkową, o której mowa w tym przepisie?”
III. Postępowanie przed Trybunałem
24. Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wpłynął do Trybunału w dniu 1 grudnia 2020 r.
25. Uwagi na piśmie zostały przedstawione przez TP, rządy Hiszpanii, Francji, Czech oraz Komisję Europejską.
26. Nie uznano za konieczne przeprowadzenia rozprawy.
IV. Analiza
A. Uwagi wstępne
1. Zarzut skargi kasacyjnej i jego uzasadnienie
27. W ramach skargi kasacyjnej zarzuca się sądowi apelacyjnemu, że nie zbadał on z urzędu swojej jurysdykcji w świetle art. 10 rozporządzenia nr 650/2012, mimo iż (rzekomo) powinien był to uczynić.
28. Analiza tego zarzutu skargi kasacyjnej jest logicznie zadaniem sądu odsyłającego, który jest w stanie zbadać wszystkie aspekty sporu w niższych instancjach.
29. Jak już jednak wspomniałem, lektura wyroku sądu apelacyjnego pozwoliłaby przynajmniej na dyskusję, czy art. 10 rozporządzenia nr 650/2012 został zastosowany w taki czy inny sposób w tym wyroku.
30. W zaskarżonym w postępowaniu kasacyjnym wyroku przytoczono bowiem art. 10 rozporządzenia nr 650/2012 pod nagłówkiem „Sur la compétence” (W przedmiocie jurysdykcji), w związku z czym wskazano z własnej inicjatywy na przepis, na który strony się nie powołały.
31. Sąd apelacyjny przedstawia następnie rozumowanie odpowiadające art. 4 rozporządzenia nr 650/2012. Jednakże nie można całkowicie wykluczyć, że zbadał on swoją jurysdykcję na podstawie art. 10 tego rozporządzenia, stwierdzając (w sposób dorozumiany), że nie ma podstaw do jego zastosowania.
32. Gdyby sąd apelacyjny przeprowadził takie badanie, zbadałby swoją jurysdykcję międzynarodową zgodnie z art. 10 rozporządzenia nr 650/2012. Kwestią sporną mogłoby być jedynie jego rozumienie tego przepisu(5) lub ewentualny błąd co do zastosowania owego przepisu w niniejszej sprawie.
2. Określenie granic pytania
33. Mając na uwadze powyższe zastrzeżenie, odniosę się do pytania prejudycjalnego w brzmieniu, w jakim zostało ono przedstawione, to znaczy skupiając się na tym, czy skutki wynikające z art. 10 rozporządzenia nr 650/2012 należało wywieść z urzędu, czego sąd odsyłający nie uczynił.
34. Na wstępie należy dokonać dwóch uściśleń.
a) „Z urzędu”
35. Pierwsze z tych uściśleń dotyczy stosowania „z urzędu” przepisu prawa Unii.
36. Poza tym, że pojęcie to odnosi się do podziału ról między sądem a stronami sporu, nie jest ono jednoznaczne: brak jest jednoznacznej odpowiedzi, co należy do urzędu lub zadań sądu, a co do stron postępowania. Różni się ono w zależności od danego porządku prawnego, a w ramach porządku prawnego – od czynników takich jak rodzaj postępowania, przedmiot sporu lub etap postępowania. Oczywiście zmienia się ono również z czasem(6).
37. W niniejszej sprawie „zastosowanie z urzędu” oznaczałoby, że sąd musi rozstrzygnąć kwestię dotyczącą swojej jurysdykcji na podstawie przepisu innego niż ten, na który powołują się strony, nie zmieniając jednak zakresu sporu, ani nie opierając się na okolicznościach innych niż te, które obie strony uważają za ustalone.
38. W takiej sytuacji sąd swoim działaniem:
– Ograniczyłby się do zastąpienia podstawy prawnej, którą uważa za błędną, inną, którą – mimo iż nie została powołana przez stronę powodową – sam uważa za bardziej prawidłową.
– Nie zmieniłby żądania skarżącego, nie wprowadziłby sam w sobie okoliczności faktycznych, ani nie badałby, czy istnieją nowe lub inne okoliczności faktyczne; ograniczyłby się do dokonania wykładni mającego zastosowanie przepisu, pomimo braku powołania się na taki przepis, w związku z czym nie zrezygnowałby z biernej postawy, która charakteryzuje zazwyczaj pozycję sądu w sporze cywilnym.
– Nie naruszyłby zasady dyspozycyjności, nie orzekłby ultra petita i nie postawiłby stron w sytuacji pozbawionej możliwości obrony (choć powinien najpierw powiadomić strony o istnieniu ratio decidendi innego niż to, na które powołały się, aby mogły one wypowiedzieć się w tej kwestii)(7).
39. Określona w ten sposób działalność sądu mogłaby jednak budzić zastrzeżenia, ponieważ jej ostateczny wynik będzie nieuchronnie korzystny dla jednej strony (w niniejszym przypadku tej, która wniosła spór do sądu francuskiego) i niekorzystny dla drugiej strony (strony kwestionującej jurysdykcję międzynarodową tego sądu).
40. Jeżeli jednak sąd, orzekając w przedmiocie własnej jurysdykcji, wykorzystuje wyłącznie obiektywne dane, których nie kwestionuje żadna ze stron sporu, nie uprzywilejowuje on jednej ze stron ze szkodą dla drugiej(8), lecz działa w interesie wymiaru sprawiedliwości i prawidłowego stosowania przepisu ustanowionego w celu podziału jurysdykcji między państwami członkowskimi.
b) Argumentacja sądu odsyłającego
41. Drugie uściślenie dotyczy zakresu pytania prejudycjalnego, którego celem jest w istocie wyjaśnienie:
– czy sąd, do którego powodowie wnieśli powództwo na podstawie art. 4 rozporządzenia nr 650/2012, ma obowiązek zbadania z urzędu swojej jurysdykcji zgodnie z art. 10 tego rozporządzenia; czy też
– wręcz przeciwnie, to na powodach spoczywał obowiązek powołania się na art. 10, a jeśli tego nie uczynią, sąd może odrzucić powództwo jako niedopuszczalne (z powodu braku jurysdykcji).
42. Chociaż pytanie dotyczy art. 10 rozporządzenia nr 650/2012 w zakresie, w jakim ustanawia on jurysdykcję dodatkową, rozumowanie sądu odsyłającego nie ogranicza się do tego przepisu, lecz sąd ten przedstawia argumenty wynikające z innych artykułów aktu prawnego lub z systematyki rozpatrywanej jako całość(9).
43. Zgodnie z tymi argumentami moja analiza powinna wykraczać poza samo badanie art. 10 rozporządzenia nr 650/2012.
B. Jurysdykcja międzynarodowa wynikająca z rozporządzenia nr 650/2012. Artykuł 10
1. Struktura systemu
a) Kryteria jurysdykcji i związek między nimi
44. W rozdziale II rozporządzenie nr 650/2012 ustanawia system jurysdykcji międzynarodowej w odniesieniu do ogółu spraw dotyczących spadku, oparty na kryteriach przedmiotowych (ostatnie miejsce zwykłego pobytu zmarłego, obecność składników majątku spadkowego w państwie członkowskim)(10) i podmiotowych (wybór jurysdykcji przez zainteresowane strony oraz uznanie jurysdykcji przez strony postępowania)(11).
45. System ten jest zamknięty(12). W zakresie przedmiotowym rozporządzenia nr 650/2012 jurysdykcja sądów państw członkowskich wynika wyłącznie z jednolitych przepisów, które rozporządzenie to ustanawia, z wyłączeniem wszelkich innych przepisów(13).
46. W oparciu przede wszystkim o cele „zapewnieni[a] należytego działania wymiaru sprawiedliwości w Unii i […] zapewnieni[a] rzeczywistego łącznika między daną sprawą spadkową a państwem członkowskim, w którym sprawowana jest jurysdykcja”(14), rozporządzenie nr 650/2012:
– Ustanawia, po pierwsze, jurysdykcję sądów państwa członkowskiego ostatniego miejsca zwykłego pobytu zmarłego. Co do zasady sądy te stosują swoje własne prawo(15).
– Proponuje rozwiązanie w przypadku, gdy ostatnie miejsce zwykłego pobytu zmarłego znajduje się w państwie trzecim, lecz wystarczający związek z państwem członkowskim uzasadnia przyznanie jurysdykcji organom tego państwa. Co do zasady organy te będą stosować prawo państwa trzeciego(16).
– Proponuje mechanizmy połączenia forum i ius, w przypadku gdy: a) w wyniku wyboru prawa przez zmarłego(17) organ państwa członkowskiego jego ostatniego miejsca zwykłego pobytu musiałby zastosować prawo, które nie jest prawem tego państwa, w sytuacji, gdyby spór został wniesiony do tego sądu; lub b) spełnione są przesłanki do tego, aby orzekał sąd Unii, a zmarły, którego ostatnie miejsce zwykłego pobytu znajdowało się w państwie trzecim, wybrał jako prawo właściwe prawo państwa członkowskiego, którego był obywatelem.
47. W rozporządzeniu nr 650/2012 związek między jurysdykcjami nie jest hierarchiczny w ścisłym znaczeniu tego słowa, jak mogłoby się wydawać(18), ponieważ każda z tych jurysdykcji dotyczy innej sytuacji faktycznej: albo zmarły miał ostatnie miejsce zwykłego pobytu w państwie członkowskim Unii (przesłanka przewidziana w art. 4), albo nie miał takiego miejsca zwykłego pobytu (przesłanka przewidziana w art. 10).
48. Wynikająca z tego jurysdykcja w obu przypadkach może być wyłączona tylko wtedy, gdy zmarły wybrał konkretne prawo (przesłanka przewidziana w art. 5 i nast. rozporządzenia nr 650/2012).
49. Autonomia woli, podlegająca ścisłym przesłankom, nie ma w tym kontekście charakteru zasady, czy też podstawy systemu przyznawania jurysdykcji, co można wytłumaczyć funkcją, jaką ona pełni, odmienną od tej, jaką pełni w innych dziedzinach.
50. Porozumienie dotyczące jurysdykcji, które może zostać osiągnięte przez strony – w danym przypadku wyraźne lub dorozumiane przyjęcie jurysdykcji sądu, przed który wytoczono powództwo – jest uzależnione przede wszystkim od dokonania przez zmarłego wyboru prawa. Możliwość wyboru sądu mającego jurysdykcję powstaje w rzeczywistości dlatego, że zmarły dokonał takiego wyboru.
51. Rozporządzenie nr 650/2012 przewiduje taką możliwość jako udogodnienie pragmatyczne: celem jest uniknięcie rozdzielenia między forum i ius wynikającego z dokonania przez zmarłego wyboru prawa, które z definicji nie jest prawem organu, któremu prawodawca przyznaje jurysdykcję w pierwszej kolejności(19).
52. Uprawnienie zainteresowanych spadkiem do dokonania wyboru sądu mającego jurysdykcję nie wynika zatem z przekonania co do prawidłowości lub korzyści nieodłącznie związanych z samoregulacją. Jak już wskazałem, samoregulacja jest bardzo ograniczona: jeżeli zmarły nie narzuca swoim spadkobiercom miejsca, w którym koniecznie nastąpi spadkobranie(20), to od niego zależy stworzenie możliwości, aby nie nastąpiło to w państwie członkowskim jego ostatniego miejsca zwykłego pobytu (lub, pod pewnymi warunkami, w państwie, w którym posiadał majątek).
53. Odstąpienie od jurysdykcji organu posiadającego jurysdykcję obiektywnie wymaga, aby zmarły wybrał prawo właściwe, a ponadto wymaga: a) albo porozumienia wszystkich zainteresowanych stron(21); b) albo tego, by osoby, które nie uczestniczyły w takim porozumieniu, nie zakwestionowały jurysdykcji(22); c) albo tego, by wszystkie osoby, które stają przed sądem, wyraźnie uznały jego jurysdykcję(23). Odmowa tylko jednej zainteresowanej strony uczestniczenia w sprawie spadkowej wraz z pozostałymi zainteresowanymi wystarcza, aby wyłączyć jurysdykcję państwa członkowskiego, którego obywatelem był zmarły.
54. Moim zdaniem ustalenia te służą wyjaśnieniu stwierdzenia sądu odsyłającego, zgodnie z którym art. 4 i 10 rozporządzenia nr 650/2012 odpowiadają prawom, którymi strony mogą swobodnie dysponować, a także jego wniosku, zgodnie z którym „byłoby nielogiczne, aby sąd był zobowiązany do spełnienia dodatkowego kryterium jurysdykcyjnego, którego strony nie zamierzały podnosić”(24).
b) Wspólne zasady stosowania kryteriów jurysdykcji. Artykuł 15 rozporządzenia nr 650/2012
55. Podobnie jak inne instrumenty współpracy sądowej w sprawach cywilnych rozporządzenie nr 650/2012 zawiera przepisy dotyczące wdrażania zasad jurysdykcji. Artykuł 15 rozporządzenia, zatytułowany „Badanie jurysdykcji”, jest jednym z takich przepisów.
56. Artykuł ten nakłada na sądy, do których wniesiono sprawę spadkową, obowiązek stwierdzenia braku swojej jurysdykcji z własnej inicjatywy, w przypadku gdy ich jurysdykcja nie wynika z rozporządzenia nr 650/2012(25).
57. Przepis ten został włączony bez dalszych wyjaśnień do wniosku dotyczącego rozporządzenia przedstawionego przez Komisję i nie wywołał żadnych dalszych uwag lub dyskusji(26).
58. Ze względu na podobieństwo do przepisów o podobnym brzmieniu(27) należy zauważyć, że taki obowiązek:
– zapewnia prawidłowe stosowanie rozporządzenia nr 650/2012, nawet jeżeli jedna ze stron nie kwestionuje jurysdykcji, co z różnych przyczyn mogłoby nie mieć miejsca(28);
– jest gwarancją dla pozwanego, który nie stawił się przed sądem w ramach postępowania;
– zapobiega temu, by orzeczenia wydane przez organ niemający jurysdykcji lub organ, którego jurysdykcja nie spełnia kryteriów określonych w rozporządzeniu nr 650/2012, były przedmiotem swobodnego przepływu w europejskiej przestrzeni sprawiedliwości(29).
59. Artykuł 15 rozporządzenia nr 650/2012 przyczynia się zatem do prawidłowego funkcjonowania współpracy sądowej w Unii w sprawach spadkowych.
60. Przepis ten nie działa jednak automatycznie w odwrotnym kierunku, przynajmniej zgodnie z jegobrzmieniem, ponieważ nie nakazuje wyraźnie sądom państw członkowskich, aby stosowały z urzędu przepisy rozporządzenia nr 650/2012 w celu potwierdzenia swojej jurysdykcji na podstawie tego rozporządzenia.
2. W szczególności art. 10 rozporządzenia nr 650/2012
61. Artykuł 10 rozporządzenia nr 650/2012 przyznaje jurysdykcję państwu członkowskiemu (lub państwom członkowskim), w którym znajdują się składniki majątku spadkowego, jeżeli ostatnie miejsce zwykłego pobytu zmarłego znajdowało się w państwie trzecim.
62. Jurysdykcja ta:
– Obejmuje ogół spraw dotyczących spadku, jeżeli zmarły miał w chwili śmierci obywatelstwo tego państwa członkowskiego(30) lub jeżeli miał w nim miejsce zwykłego pobytu w ciągu pięciu lat poprzedzających wniesienie sprawy do sądu(31).
– W innym przypadku ogranicza się do składników majątku spadkowego znajdujących się na tym terytorium(32).
63. W ramach tego systemu art. 10 rozporządzenia nr 650/2012 służy dwóm celom:
– Zapewnieniu jednolitości zasad jurysdykcji międzynarodowej na rzecz wzajemnego uznawania orzeczeń przez państwa członkowskie. Prawodawca wykluczył jakiekolwiek odesłanie do przepisów prawa krajowego, wymieniając w sposób wyczerpujący przypadki, w których sąd państwa członkowskiego sprawuje jurysdykcję(33).
– Zagwarantowaniu dostępu do wymiaru sprawiedliwości spadkobiercom i wierzycielom, jeśli „z powodu położenia przedmiotu [składnika] majątkowego sytuacja wykazuje ścisłe powiązanie z jednym z państw członkowskich”(34).
64. Obecność majątku (sama obecność lub kwalifikowana przez wymogi odnoszące się do samego majątku lub zmarłego) jest kryterium jurysdykcji dobrze znanym w prawie porównawczym(35). W rozporządzeniu nr 650/2012 stanowi ono jedną z przesłanek oprócz opisanych powyżej przesłanek dotyczących obywatelstwa lub miejsca pobytu zmarłego(36). Tym samym ścisły związek z państwem członkowskim, którego organ rozpatruje sprawę, nie budzi wątpliwości, nawet jeśli ostatnie miejsce zwykłego pobytu zmarłego nie znajdowało się w tym państwie.
65. Kwalifikacja jurysdykcji przewidzianej w art. 10 rozporządzenia nr 650/2012 jako „dodatkowej” nie oznacza, że przepis ten ma mniejszą moc normatywną niż art. 4. Uważam zatem, że sąd rozpoznający sprawę nie może pominąć tego przepisu, nawet jeśli strona lub strony się na niego nie powołały.
66. Te dwa przepisy są w rzeczywistości równoważne: art. 10 przyznaje jurysdykcję, w przypadku gdy przesłanka przewidziana w art. 4 nie jest spełniona, w związku z czym po prostu nie ma on zastosowania.
67. Łączniki wynikające z rzeczonych przepisów wyrażają wystarczający związek między sprawą a sądem: w art. 4 jest on silniejszy, a w art. 10 rozporządzenia nr 650/2012 – słabszy (różnica polega na umiejscowieniu w systematyce każdego z owych przepisów). Jeżeli jednak nie zachodzą okoliczności określone w art. 4, a zachodzą okoliczności określone w art. 10, wyciągnięcie konsekwencji normatywnych z art. 10 jest obligatoryjne.
68. Do wniosku tego skłaniają mnie następujące argumenty:
– Artykuły 4 i 10 rozporządzenia nr 650/2012 działają w ten sam sposób w przypadku wyboru prawa przez zmarłego(37); w przypadku kwestionowania jurysdykcji przez zainteresowane osoby, które nie uczestniczyły w umowie dotyczącej jurysdykcji(38); a w odniesieniu do możliwości ograniczenia postępowania – poprzez wyłączenie z niego majątku znajdującego się w państwach trzecich, jeżeli istnieją powody, by sądzić, że ewentualne orzeczenie nie zostanie uznane lub wykonane w tych państwach(39).
– Z literalnego punktu widzenia, art. 10 rozporządzenia nr 650/2012 stanowi zobowiązanie dla sądu krajowego, co nie ma miejsca w przypadku innych przepisów, takich jak art. 11, który uprawnia sąd krajowy do orzekania w sprawie spadkowej, ale nie zobowiązuje go do tego. Ponadto, w przeciwieństwie do art. 11, wykonywanie jurysdykcji przewidzianej w art. 10 nie jest uzależnione od braku jurysdykcji lub bezczynności sądów innego państwa.
69. Sąd odsyłający wskazuje jako argument na poparcie hipotetycznego odrzucenia stosowania z urzędu art. 10 rozporządzenia nr 650/2012, że stanowi on „wyjątek od zasady jedności kompetencji sądowej i ustawodawczej, włączonej do tego rozporządzenia”(40).
70. Nie podzielam tego rozumowania. Cel, jakim jest połączenie forum i ius, nie jest bezwzględny; sam prawodawca dopuszcza możliwość takiego rozdziału(41). Ponadto rozwiązania, które on wprowadza, mające na celu próbę przywrócenia paralelizmu, obejmują przypadek, w którym sąd mający wydać rozstrzygnięcie czyni to na podstawie art. 10.
71. Należy również uwzględnić fakt, że jeżeli ostatnie miejsce zwykłego pobytu zmarłego nie znajduje się w państwie członkowskim, rozporządzenie nr 650/2012 z definicji nie może narzucić, ani zagwarantować jurysdykcji sądów państwa tego pobytu, ani tym bardziej korelacji forum/ius.
72. Prawodawca europejski przyjął drugą z dwóch możliwości (odesłanie do jurysdykcji przewidzianych w krajowych porządkach prawnych lub ustanowienie zasady wspólnej dla państw członkowskich). W ten sposób popiera on również cel rozporządzenia nr 650/2012 polegający na skutecznym zagwarantowaniu praw spadkobierców, zapisobierców i innych osób bliskich zmarłego poprzez ułatwienie im dostępu do wymiaru sprawiedliwości(42).
C. Stosowanie art. 10 rozporządzenia nr 650/2012 z urzędu lub na wniosek jednej ze stron
73. Powrócę teraz do pytania zadanego przez sąd odsyłający: czy sąd powinien stwierdzić swoją jurysdykcję na podstawie przepisu przyznającego jurysdykcję międzynarodową, na który nie powołały się strony, a który odpowiada okolicznościom faktycznym występującym w sporze i niezakwestionowanym, lecz niepowołanym w celu uzasadnienia tej jurysdykcji?
74. Na pierwszy rzut oka rozporządzenie nr 650/2012 nie przewiduje wyraźnie traktowania pod względem proceduralnym w odniesieniu do art. 10. Można by z tego wywnioskować, że prawodawca nie zamierzał ujednolicić tego aspektu, pozostawiając jego regulację krajowemu prawu proceduralnemu każdego państwa członkowskiego.
75. Uważam jednak, że takie wnioskowanie jest nieprawidłowe. Moim zdaniem istnieją elementy, które podważają argument formalny i pozwalają na poparcie odmiennej tezy, w przypadku gdy działania dokonywane przez sąd z własnej inicjatywy wpisują się w okoliczności takie jak w niniejszej sprawie.
76. Poniżej przedstawię powody uzasadniające moje stanowisko. Jedynie pomocniczo, na wypadek gdyby Trybunał nie podzielił tego stanowiska, odniosę się do tezy pierwszej (przemawiającej za pozostawieniem rozwiązania problemu prawu każdego z państw członkowskich).
1. Argumenty przemawiające za stosowaniem z urzędu (w okolicznościach danej sprawy)
77. Twierdzę, że w okolicznościach niniejszej sprawy sąd krajowy, do którego wniesiono sprawę na podstawie art. 4 rozporządzenia nr 650/2012, powinien stwierdzić z urzędu swoją jurysdykcję zgodnie z art. 10, nawet jeśli powodowie tego nie podniósł.
78. Moje przekonanie opiera się na względach związanych z: a), po pierwsze, badaniem braku własnej jurysdykcji, przewidzianym w art. 15 rozporządzenia nr 650/2012; oraz b) po drugie, orzeczeniami Trybunału w przedmiocie okoliczności, które sąd powinien wyważyć przy ocenie swojej jurysdykcji międzynarodowej, w przypadku gdy strona kwestionuje tę jurysdykcję.
79. Co się tyczy art. 15 rozporządzenia nr 650/2012, jak już wskazałem, nakłada on obowiązek dokonania analizy przez sąd z urzędu w celu zbadania braku jego jurysdykcji.
80. Aby zatem ustalić, czy „na mocy [niniejszego] rozporządzenia” sąd nie ma jurysdykcji, powinien on zbadać wszystkie kryteria ustanowione w rozdziale II. Może on stwierdzić brak swojej jurysdykcji z urzędu tylko wtedy i tylko w takim zakresie, w jakim żaden przepis rozporządzenia nr 650/2012 nie przyznaje mu jurysdykcji. Nie ma więc ograniczenia badania do niektórych przepisów tekstu lub tylko do tych, na które powołuje się zainteresowana strona.
81. Wnioskuję z tego założenia, że jeżeli sąd uzna, iż istnieje przepis, zgodnie z którym sąd ten ma jurysdykcję, nie może on wyciągnąć konsekwencji z art. 15 rozporządzenia nr 650/2012, do którego zbadania jest bezwzględnie zobowiązany. Nawet jeśli przepis, na którym opiera się jurysdykcja sądu, nie jest tym, na który powołuje się powód, przymykanie oka na inny przepis, który, choć nie został powołany, daje sądowi wystarczającą jurysdykcję do rozstrzygnięcia sporu, byłoby nadmiernym formalizmem(43).
82. Rozporządzenie nr 650/2012 nie określa przesłanek badania jurysdykcji ani z urzędu, ani na wniosek strony. W szczególności nie mówi nic na temat danych, które sąd powinien wziąć pod uwagę, ani co do sposobu, w jaki ma je określać.
83. Niemniej jednak w wyrokach Trybunału wydanych w przedmiocie badania jurysdykcji w ramach rozporządzenia (WE) nr 44/2001 można znaleźć pewne wskazówki w tym względzie(44).
84. Zgodnie z owymi wyrokami zadanie sądu, który dokonuje tej analizy, nie tylko nie ogranicza się do tego, co twierdzi powód, lecz obejmuje wszystkie znane sądowi okoliczności, przy czym sąd nie jest zobowiązany do badania (czy istnieją inne okoliczności, ani ich prawdziwości)(45).
85. Trybunał opiera swoje stanowisko na celu polegającym na prawidłowym administrowaniu wymiarem sprawiedliwości, który leży u podstaw rozporządzenia nr 44/2001, a także na poszanowaniu autonomii sądu przy wykonywaniu jego zadań(46).
86. Nie widzę powodu, dla którego orzecznictwo to miałoby być ograniczone do konkretnego przepisu, którego wykładni ono dokonuje, ani do przypadku, w którym badanie jurysdykcji następuje na wniosek jednej ze stron, a nie z urzędu(47).
87. Wydaje mi się zatem uzasadnione, aby interpretować art. 10 w świetle art. 15 rozporządzenia nr 650/2012 w ten sposób, że przepisy te nie zobowiązują sądu do aktywnego poszukiwania podstawy faktycznej w celu wydania rozstrzygnięcia w przedmiocie jego jurysdykcji w danym sporze, lecz do znalezienia – ograniczając się do niezakwestionowanych okoliczności faktycznych – podstawy jego jurysdykcji ewentualnie odmiennej od tej, na którą powołuje się powód. Uważam, że w niniejszym przypadku sąd powinien stwierdzić z urzędu, że ma jurysdykcję.
2. Brak wyraźnego rozwiązania w rozporządzeniu nr 650/2012. Autonomia proceduralna i jej granice
88. Na wypadek, gdyby powyższe rozważania nie przekonały Trybunału, przeanalizuję pomocniczo odpowiedź, która, jak wskazałem(48), dotyczy braku wyraźnego przepisu proceduralnego w art. 10 rozporządzenia nr 650/2012, aby pozostawić rozstrzygnięcie zadanego pytania prawu proceduralnemu każdego państwa członkowskiego.
89. W świetle tego podejścia, które można by określić jako klasyczne(49), wystarczające byłoby zastosowanie utrwalonego orzecznictwa Trybunału, zgodnie z którym:
– Przepisy prawa Unii działają w ramach systemów państw członkowskich.
– Wobec braku stosownych uregulowań Unii „właściwymi przepisami postępowania służącymi ochronie wynikających z prawa Unii uprawnień podmiotów prawa są – zgodnie z zasadą autonomii proceduralnej państw członkowskich – wewnętrzne przepisy każdego z państw członkowskich, pod warunkiem jednak, że nie są one mniej korzystne od uregulowań dotyczących podobnych sytuacji zaistniałych pod rządami prawa krajowego (zasada równoważności) i że nie czynią one praktycznie niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym wykonywania praw przyznanych w porządku prawnym Unii (zasada skuteczności)”(50).
– Sądy stosują przepisy proceduralne przewidziane w ich krajowym porządku prawnym, „o ile nie podważają one racji bytu, celu ani pełnej skuteczności” danego przepisu prawa Unii(51).
90. Pragnę powtórzyć, że rozporządzenie nr 650/2012 nie przewiduje szczególnego traktowania pod względem proceduralnym w odniesieniu do art. 10. Przewiduje ono natomiast szczególne traktowanie pod względem proceduralnym w odniesieniu do innych przepisów, w których wyraźnie wymaga albo wniosku jednej ze stron, albo interwencji z urzędu organu rozpatrującego sprawę(52).
91. Rozumienie milczenia art. 10 rozporządzenia nr 650/2012 w tej kwestii jako dorozumianego odesłania do przepisów prawa krajowego wydawałoby się równie możliwe do obrony (w zakresie, w jakim odpowiada ono rozwiązaniu co do zasady), jak twierdzenie, że jest to celowe wyłączenie, a nie zwykłe przeoczenie. Jeżeli w innych przepisach tego rozporządzenia odesłanie do krajowego prawa proceduralnego jest wyraźne (art. 66 lub 71), brak tego odesłania w art. 10 można by interpretować w ten sposób, że kwestia ta nie jest pozostawiona prawu krajowemu(53).
92. Przyjmując hipotezę, że na pytanie sądu odsyłającego dotyczące podziału ról między sądem a stronami zgodnie z art. 10 rozporządzenia nr 650/2012 należałoby udzielić odpowiedzi, jakiej udziela francuski porządek prawny, konsekwencje dla niniejszej sprawy byłyby następujące:
– Badanie jurysdykcji, o którym mowa w art. 10 rozporządzenia nr 650/2012, byłoby przeprowadzane z urzędu(54), gdyby wymagało tego wspomniane prawo w odniesieniu do opartych na nim porównywalnych powództw(55).
– Z drugiej strony artykuł ów miałby zastosowanie tylko wtedy, gdyby powołała się na niego zainteresowana strona, jeżeli takie rozwiązanie przewidziano w prawie krajowym w odniesieniu do porównywalnych powództw, chyba że taka formuła praktycznie uniemożliwiłaby lub nadmiernie utrudniłaby wykonywanie praw przyznanych w prawie Unii lub uniemożliwiłaby osiągnięcie skuteczności (effet utile) rozpatrywanego przepisu.
93. Sąd odsyłający nie przedstawia wystarczających informacji na temat swojego krajowego prawa proceduralnego(56). W związku z tym jakiekolwiek moje rozważania na temat tego, czy stosowanie art. 10 rozporządzenia nr 650/2012 wyłącznie na wniosek jednej ze stron jest zgodne z zasadami równoważności i skuteczności oraz zapewnia skuteczność (effet utile) tego przepisu, byłyby spekulacją.
V. Wnioski
94. W świetle powyższych rozważań proponuję, aby Trybunał udzielił następującej odpowiedzi na pytanie Cour de cassation (sądu kasacyjnego, Francja):
„Artykuł 10 ust. 1 lit. a) rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego należy interpretować w ten sposób, że w przypadku gdy zmarły nie miał ostatniego miejsca zwykłego pobytu w żadnym państwie członkowskim Unii Europejskiej, sąd państwa członkowskiego, w którym powstał spór dotyczący spadku, powinien z urzędu stwierdzić, że ma jurysdykcję do orzekania co do ogółu spraw dotyczących spadku, jeżeli w świetle okoliczności faktycznych przytoczonych przez strony, które są bezsporne, zmarły miał w chwili śmierci obywatelstwo tego państwa i posiadał majątek znajdujący się w tym państwie”.