OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
PAOLA MENGOZZIEGO
przedstawiona w dniu 4 października 2018 r.(1)
Sprawa C‑557/17
Y.Z.,
Z.Z.,
Y.Y.,
Staatssecretaris van Veiligheid en Justitie
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Raad van State (radę stanu, Niderlandy)]
Odesłanie prejudycjalne – Dyrektywa 2003/86/WE – Prawo do łączenia rodzin – Dyrektywa 2003/109/WE – Status obywateli państw trzecich będących rezydentami długoterminowymi – Cofnięcie dokumentu pobytowego lub statusu ze względu na podanie fikcyjnych danych – Brak świadomości
I. Wprowadzenie
1. W niniejszej sprawie w ramach pierwszego pytania prejudycjalnego Raad van State (rada stanu, Niderlandy) dąży do ustalenia, czy zezwolenie na pobyt wydane członkowi rodziny obywatela państwa trzeciego zgodnie z dyrektywą Rady 2003/86/WE z dnia 22 września 2003 r. w sprawie prawa do łączenia rodzin(2) na podstawie fikcyjnych informacji dostarczonych przez członka rodziny rozdzielonej(3) może zostać cofnięte, jeżeli posiadacz tego zezwolenia nie był świadomy fikcyjnego charakteru owych informacji. Podobnie w ramach drugiego pytania prejudycjalnego sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy do utraty statusu rezydenta długoterminowego, przewidzianego w dyrektywie Rady 2003/109/WE z dnia 25 listopada 2003 r. dotyczącej statusu obywateli państw trzecich będących rezydentami długoterminowymi(4), który został przyznany na podstawie fikcyjnych informacji, konieczne jest, aby posiadacz tego statusu wiedział o tym, że owe informacje noszą znamiona oszustwa.
2. Co prawda, jak zauważył rzecznik generalny M.B. Elmer w opinii w sprawie Kol (C‑285/95, EU:C:1997:107, pkt 19), zaakceptowanie oszustwa popełnionego w celu uzyskania zezwolenia na pobyt „sprowadzałoby się do nagrodzenia nagannego czynu, co mogłoby zachęcać – zamiast zniechęcać – innych do podawania organom państw członkowskich ds. cudzoziemców nieprawdziwych informacji” [tłumaczenie nieoficjalne]. Jednakże w sprawie rozpatrywanej w postępowaniu głównym osoby posiadające zezwolenia na pobyt, o których mowa w pytaniach prejudycjalnych, nie były świadome fikcyjnego charakteru informacji przedstawionych w uzasadnieniu wniosków złożonych w celu uzyskania tych zezwoleń. Ponoszą one zatem konsekwencje oszustwa popełnionego przez osobę trzecią.
3. Trybunał miał już okazję wypowiedzieć się na temat wpływu uzyskania przez pracownika tureckiego zezwolenia na pobyt w wyniku oszustwa na prawa członków jego rodziny, wynikające z art. 7 akapit pierwszy decyzji nr 1/80 Rady Stowarzyszenia EWG–Turcja(5) z dnia 19 września 1980 r. w sprawie rozwoju stowarzyszenia między Wspólnotą Europejską a Turcją. Natomiast Trybunałowi nigdy nie zadano pytania, czy w przypadku użycia fikcyjnych dokumentów na poparcie wniosków o wydanie zezwolenia na pobyt na podstawie, z jednej strony, łączenia rodzin i, z drugiej strony, rezydencji długoterminowej, zezwolenia otrzymane w ten sposób mogą być cofnięte z mocą wsteczną z powodu oszustwa, w przypadku gdy ich posiadacze nie byli świadomi fikcyjnego charakteru tych dokumentów. Niniejsza sprawa daje zatem Trybunałowi okazję do wyjaśnienia tej kwestii, co będzie wymagać zbadania relacji, jaka zachodzi między oszustwem a zamiarem jego popełnienia.
II. Ramy prawne
A. Prawo Unii
4. Zgodnie z art. 16 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2003/86:
„Państwa członkowskie mogą odrzucić wniosek o wjazd lub pobyt w celu łączenia rodziny bądź cofnąć dokument pobytowy członkowi rodziny lub odmówić przedłużenia jego ważności, w przypadku wykazania, że:
a) wykorzystano nieprawdziwe lub wprowadzające w błąd informacje, fałszywe lub sfałszowane dokumenty, popełniono oszustwo lub wykorzystano inne niezgodne z prawem sposoby”.
5. Zgodnie z art. 17 dyrektywy 2003/86 „Państwa członkowskie należycie uwzględniają charakter i trwałość więzi rodzinnych danej osoby i czas pobytu tej osoby w państwie członkowskim oraz istnienie rodziny, a także więzi kulturowych i społecznych z państwem pochodzenia, w przypadku gdy […] wycofują lub odmawiają przedłużenia ważności dokumentu pobytowego […]”.
6. Artykuł 9 ust. 1 lit. a) dyrektywy 2003/109, zatytułowany „Cofnięcie lub utrata statusu”, stanowi, że:
„1. Rezydent długoterminowy traci status rezydenta długoterminowego, jeżeli:
a) zostanie stwierdzone, że uzyskanie statusu rezydenta długoterminowego nastąpiło w wyniku oszustwa”.
B. Prawo niderlandzkie
7. Artykuł 16 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2003/86 został wprowadzony do niderlandzkiego porządku prawnego na mocy art. 18 ust. 1 lit. c) Vreemdelingenwet 2000 (niderlandzkiej ustawy o cudzoziemcach z 2000 r., zwanej dalej Vw 2000) w związku z art. 19 tej ustawy. Artykuł 18 ust. 1 lit. c) Vw 2000 stanowi, co następuje:
„Wniosek o przedłużenie ważności zezwolenia na pobyt na czas określony w rozumieniu art. 14 może zostać oddalony, jeśli […] cudzoziemiec podał nieprawdziwe informacje lub zataił informacje, które skutkowałyby oddaleniem pierwotnego wniosku o wydanie lub przedłużenie zezwolenia”.
8. Artykuł 19 Vw 2000 stanowi:
„Zezwolenie na pobyt na czas określony może zostać cofnięte, jeżeli wystąpi którakolwiek z przesłanek określonych w art. 18 ust. 1, z wyjątkiem lit. b) […]”.
9. Zgodnie z art. 20 ust. 1 Vw 2000(6):
„Do kompetencji ministra należy:
a) uwzględnianie, oddalanie lub pozostawianie bez rozpatrzenia wniosku o zezwolenie na pobyt na czas nieokreślony;
b) cofnięcie zezwolenia na pobyt na czas nieokreślony […]”.
10. Artykuł 21 ust. 1 i 3 Vw 2000 stanowi, co następuje:
„1. Na podstawie art. 8 ust. 2 [dyrektywy 2003/109] wnioski o wydanie lub zmianę zezwolenia na pobyt na czas nieokreślony w rozumieniu art. 20 oddala się tylko w przypadku, gdy cudzoziemiec:
a) w okresie pięciu lat, licząc od chwili złożenia wniosku, nie zamieszkiwał legalnie w sposób nieprzewany w rozumieniu art. 8;
[…]
d) nie posiada, sam lub wspólnie z członkiem rodziny, z którym zamieszkuje, niezależnego i stałego źródła dochodów wystarczających do pokrycia kosztów swojego utrzymania;
[…]
h) przekazał nieprawdziwe informacje lub zataił informacje, które skutkowałyby oddaleniem wniosku o wydanie, zmianę lub przedłużenie zezwolenia;
[…]”.
III. Postępowanie główne, pytania prejudycjalne i postępowanie przed Trybunałem
11. Skarżącemu Y.Z. (zwanemu dalej „ojcem”), obywatelowi państwa trzeciego, wydano na podstawie przepisów prawa krajowego kilka zezwoleń na pobyt w związku z wykonywaniem przez niego, jak twierdził, obowiązków członka zarządu spółki, które to informacje okazały się nieprawdziwe(7). Jest bezsporne, że ojciec uzyskał swoje dokumenty pobytowe w sposób noszący znamiona oszustwa.
12. W dniu 31 stycznia 2002 r. skarżący Z.Z. (zwany dalej „synem”), urodzony w 1991 r., i skarżąca Y.Y. (zwana dalej „matką”), oboje będący obywatelami państwa trzeciego, otrzymali zwykłe zezwolenie na pobyt na czas określony w rozumieniu art. 2 lit. d) dyrektywy 2003/86(8) (zwane dalej „zezwoleniem na pobyt w ramach łączenia rodzin”). Decyzjami z dnia 21 marca 2007 r. matka i syn otrzymali, od dnia 18 października 2006 r., zwykłe zezwolenie na pobyt na czas nieokreślony, zawierające adnotację „długoterminowy rezydent – WE” (zwane dalej: „zezwoleniem na pobyt rezydenta długoterminowego”) na podstawie art. 7 i 8 dyrektywy 2003/109.
13. Decyzjami z dnia 29 stycznia 2014 r. (zwanymi dalej „decyzjami o cofnięciu z 29 stycznia 2014 r.”) Staatssecretaris van Veiligheid en Justitie (sekretarz stanu ds. bezpieczeństwa i sprawiedliwości, Niderlandy, zwany dalej „sekretarzem stanu”) cofnął z mocą wsteczną, z jednej strony, zezwolenia na pobyt w ramach łączenia rodzin wydane matce i synowi oraz, z drugiej strony, na mocy art. 9 ust. 1 lit. a) dyrektywy 2003/109, wydane im zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego. Sekretarz stanu nakazał im bezzwłoczne opuszczenie Niderlandów i zakazał im powrotu. W uzasadnieniu decyzji o cofnięciu z dnia 29 stycznia 2014 r. stwierdzono, że zezwolenia matki i syna na pobyt w ramach łączenia rodzin zostały wydane na podstawie fikcyjnych zaświadczeń złożonych przez rzekomego pracodawcę ojca w celu potwierdzenia, że ojciec posiadał stabilne, regularne i wystarczające do utrzymania środki, wymagane zgodnie z art. 7 ust. 1 lit. c) dyrektywy 2003/86. Podobnie, zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego wydane matce i synowi również zostały uzyskane w sposób noszący znamiona oszustwa, ponieważ, po pierwsze, zostały one wydane w oparciu o błędne założenie, że pobyt matki i syna był zgodny z prawem dzięki pobytowi w ramach łączenia rodzin, a po drugie, fikcyjne zaświadczenia o zatrudnieniu ojca również zostały wydane w celu wykazania, że posiadali stabilne, regularne i wystarczające do utrzymania środki zgodnie z art. 5 ust. 1 lit. a) dyrektywy 2003/109. Zdaniem sekretarza stanu okoliczność, czy matka i syn byli świadomi popełnionego przez ojca oszustwa lub fikcyjnego charakteru zaświadczeń, jest pozbawiona znaczenia dla udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy ich zezwolenia na pobyt zostały uzyskane w sposób noszący znamiona oszustwa. Bez znaczenia jest również to, że syn, który w dniu składaniu wniosków o zezwolenie na pobyt był niepełnoletni, nie podpisał ich samodzielnie.
14. Decyzją z dnia 4 maja 2015 r. sekretarz stanu oddalił odwołania od decyzji z dnia 29 stycznia 2014 r. jako bezzasadne. Orzeczeniem z dnia 31 maja 2016 r. rechtbank Den Haag zittingsplaats Amsterdam (sąd rejonowy w Hadze, ośrodek zamiejscowy w Amsterdamie, Niderlandy) częściowo uchylił i częściowo utrzymał w mocy rzeczone decyzje. Ojciec, matka, syn oraz sekretarz stanu wnieśli od tego orzeczenia apelację do Raad van State (rady stanu).
15. Według ojca, matki i syna rechtbank Den Haag zittingsplaats Amsterdam (sąd rejonowy w Hadze, ośrodek zamiejscowy w Amsterdamie) nie wziął pod uwagę okoliczności, że ani matka, ani syn nigdy sami nie dopuścili się oszustwa. Ponadto uważają oni, że cofnięcie zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego jest niemożliwe z uwagi na zasadę pewności prawa, zagwarantowaną przez prawo Unii. Powołują się w tym względzie na wyrok z dnia 18 grudnia 2008 r., Altun (C‑337/07, EU:C:2008:744).
16. Sąd odsyłający wskazuje, że kwestia, kto popełnił oszustwo, jest bez znaczenia w świetle brzmienia art. 16 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2003/86 i art. 9 ust. 1 lit. a) dyrektywy 2003/109. Sąd podkreśla jednak, z jednej strony, że wyrażenia „nieprawdziwe lub wprowadzające w błąd informacje” i „popełniono oszustwo” zawarte w art. 16 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2003/86 oraz wyrażenie „oszustwo” zawarte w art. 9 ust. 1 lit. a) dyrektywy 2003/109 wskazują na to, że musi chodzić o działanie zamierzone względnie zawinione. Z drugiej strony, sąd zwraca uwagę, że w komunikacie Komisji dla Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 2 lipca 2009 r., wytyczne w celu skuteczniejszej transpozycji i stosowania dyrektywy 2004/38/WE w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich (zwanym dalej „wytycznymi dotyczącymi stosowania dyrektywy 2004/38”)(9), pojęcie „oszustwa” zdefiniowane jest jako „umyślne wprowadzenie w błąd lub inne działanie manipulacyjne podjęte w celu uzyskania wynikającego z dyrektywy prawa do swobodnego przemieszczania się i pobytu”. Co się tyczy orzecznictwa Trybunału, nie zawiera ono, zdaniem tego sądu, wystarczających informacji, które pozwoliłyby zinterpretować pojęcie „oszustwa”.
17. W tych okolicznościach Raad van State (rada stanu) postanowiła zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy art. 16 ust. 2 lit. a) [dyrektywy 2003/86] należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie cofnięciu udzielonego w ramach łączenia rodzin dokumentu pobytowego, jeżeli u podstawy jego wydania leżały fikcyjne informacje, podczas gdy członek rodziny nie był świadomy takiego charakteru owych informacji?
2) Czy art. 9 ust. 1 lit. a) [dyrektywy 2003/109] należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie cofnięciu statusu rezydenta długoterminowego, jeżeli u podstawy nadania tego statusu leżały fikcyjne informacje, podczas gdy członek rodziny nie był świadomy takiego charakteru owych informacji?”.
IV. Analiza
A. W przedmiocie wykładni art. 16 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2003/86
18. W ramach pierwszego pytania prejudycjalnego sąd odsyłający zastanawia się w istocie, czy w świetle art. 16 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2003/86 dla cofnięcia zezwoleń na pobyt w ramach łączenia rodzin matki i syna ma znaczenie okoliczność, czy mieli oni świadomość fikcyjności zaświadczeń o zatrudnieniu ojca(10).
19. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem podmioty prawa nie mogą powoływać się na przepisy prawa Unii w sposób noszący znamiona oszustwa lub nadużycia(11). Zasada ta, wielokrotnie potwierdzana przez Trybunał niezależnie od rozpatrywanego sektora, stanowi ogólną zasadę prawa Unii, która obowiązuje niezależnie od jej wdrożenia w prawodawstwie unijnym czy krajowym(12). Według orzecznictwa Trybunału odmowa przyznania prawa lub korzyści ze względu na okoliczności stanowiące nadużycie lub oszustwo jest jedynie konsekwencją stwierdzenia, że w wypadku oszustwa lub nadużycia prawa w rzeczywistości nie zostają spełnione obiektywne przesłanki wymagane w celu uzyskania pożądanej korzyści, a zatem odmowa taka nie wymaga szczególnej podstawy prawnej(13). Trybunał wydaje się stosować to orzecznictwo zarówno w przypadku oszustwa, jak i w przypadku nadużycia prawa(14). Sądy krajowe mogą w każdym indywidualnym przypadku, opierając się na obiektywnych informacjach, uwzględnić nieuczciwe lub stanowiące nadużycie zachowanie danych osób, aby odmówić im, gdy zaistnieje taka potrzeba, korzyści płynących z przepisów tego prawa. Jednakże przy ocenie takiego zachowania wspomniane sądy są zobowiązane uwzględnić cele realizowane przez rozpatrywane przepisy prawa(15).
20. Ta ogólna zasada zakazu oszustwa i nadużyć prawa ma również zastosowanie w dziedzinie legalnej imigracji. Jak wynika z komunikatu Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego w sprawie wytycznych dotyczących stosowania dyrektywy 2003/86/WE w sprawie prawa do łączenia rodzin (zwanego dalej „wytycznymi dotyczącymi stosowania dyrektywy 2003/86”)(16) „konieczne jest przeciwdziałanie nadużyciom i oszustwom w odniesieniu do praw wynikających z przedmiotowej dyrektywy [2003/86]. W interesie zarówno społeczeństwa, jak i faktycznych wnioskodawców Komisja zachęca państwa członkowskie do podjęcia zdecydowanych działań zgodnie z przepisami art. 16 ust. 2 i 4”.
21. W wyroku z dnia 6 lutego 2018 r., Altun i in. (C‑359/16, EU:C:2018:63, pkt 50–53), Trybunał wyjaśnił, że „stwierdzenie oszustwa opiera się w szczególności na zgodnym szeregu czynników wykazujących spełnienie elementu obiektywnego i elementu subiektywnego”(17). Element obiektywny polega na tym, że warunki wymagane do uzyskania korzyści przewidzianej w prawie Unii nie są spełnione(18). Element subiektywny odpowiada leżącemu po stronie zainteresowanych zamiarowi obejścia warunków przewidzianych we właściwych przepisach lub uchylania się od nich w celu uzyskania związanej z tym korzyści(19). Uzyskanie [zaświadczenia] w sposób stanowiący oszustwo może zatem wynikać z „dobrowolnego działania”, takiego jak błędne przedstawienie rzeczywistej sytuacji, lub „dobrowolnego zaniechania”, takiego jak ukrywanie istotnych informacji z zamiarem uchylenia się od warunków stosowania danego rozporządzenia(20).
22. To w świetle tego orzecznictwa należy zbadać, czy w okolicznościach sprawy w postępowaniu głównym są spełnione znamiona oszustwa.
23. Z postanowienia odsyłającego wynika, że w chwili złożenia wniosku o połączenie z rodziną posłużono się fałszywymi bądź fikcyjnymi dokumentami jako dowodami(21) mającymi wykazać spełnienie przesłanki z art. 7 ust. 1 lit. c) dyrektywy 2003/86, dotyczącej obowiązku posiadania stabilnych, regularnych i wystarczających środków. W tych okolicznościach, jeżeli okazałoby się, że w braku tych dokumentów przesłanka określona w tym przepisie nie zostałaby spełniona, to zaistniałby element obiektywny, konieczny dla stwierdzenia oszustwa w rozumieniu wyroku z 6 lutego 2018 r., Altun i in. (C‑359/16, EU:C:2018:63). W tym względzie przypominam, że w wyroku z dnia 6 grudnia 2012 r., O i in. (C‑356/11 i C‑357/11, EU:C:2012:776, pkt 72), Trybunał wyjaśnił, że w ramach zindywidualizowanego badania wniosków, jakiego wymaga dyrektywa 2003/86, są brane pod uwagę zasadniczo środki członka rodziny rozdzielonej, a nie środki obywatela państwa trzeciego, na którego rzecz wystąpiono o prawo pobytu na zasadzie łączenia rodzin. Podobnie jak Komisja w swoich wytycznych dotyczących stosowania dyrektywy 2003/86, jestem zdania, że posługując się wyrażeniem „zasadniczo”, Trybunał co najmniej sugeruje, że w określonych przypadkach, gdy są one uzasadnione szczególnymi okolicznościami, istnieją wyjątki od zasady mówiącej, że należy uwzględniać środki członka rodziny rozdzielonej(22).
24. Co się tyczy subiektywnego elementu koniecznego dla stwierdzenia oszustwa, odpowiada on, według definicji sformułowanej w wyroku z dnia 6 lutego 2018 r., Altun i in. (C‑359/16, EU:C:2018:63, pkt 52), mającym zastosowanie do stanu faktycznego sprawy w postępowaniu głównym, leżącemu po stronie zainteresowanych zamiarowi obejścia warunków wydania tego zaświadczenia lub uchylania się od nich w celu uzyskania związanej z tym korzyści. Z definicji tej wynika, że element ten należy oceniać w stosunku do osoby, która zmierza do uzyskania korzyści wynikającej z przepisów prawa Unii. W okolicznościach sprawy rozpatrywanej w postępowaniu głównym ocena ta powinna zatem dotyczyć osoby, która złożyła wniosek o połączenie z rodziną.
25. W tym względzie okoliczność, że art. 16 lit. a) dyrektywy 2003/86 został zredagowany w formie bezosobowej („wykorzystano […] fałszywe lub sfałszowane dokumenty” i „popełniono oszustwo”), nie oznacza, że nie ma znaczenia, kto popełnił oszustwo, jak to sugerują sąd odsyłający, Komisja i rząd polski. Taka redakcja wynika bowiem moim zdaniem z faktu, że zgodnie z art. 5 ust. 1 dyrektywy 2003/86 państwa członkowskie mogą zdecydować, czy wniosek o łączenie rodziny musi zostać złożony przez członka rodziny rozdzielonej, czy przez członka rodziny.
26. Tymczasem w postępowaniu głównym wydaje się, że wniosek o łączenie rodzin został złożony przez ojca jako członka rodziny rozdzielonej. Jeśli rzeczywiście miało to miejsce, subiektywny element oszustwa również zaistniał, ponieważ ojciec wiedział o fikcyjnym charakterze dokumentów, które przedstawił na poparcie wniosku o połączenie z rodziną.
27. Jednakże przypominam, że nawet w przypadku popełnienia oszustwa w rozumieniu art. 16 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2003/86 właściwe organy państw członkowskich są zobowiązane, zanim podejmą decyzję o cofnięciu dokumentu pobytowego lub o wydaleniu członka rodziny rozdzielonej lub członków jego rodziny, do dokonania oceny na podstawie art. 17 tej dyrektywy(23). Przepis ten określa w sczególności, że państwa członkowskie „należycie uwzględniają charakter i trwałość więzi rodzinnych danej osoby oraz czas pobytu tej osoby w państwie członkowskim oraz istnienie rodziny, a także więzi kulturowych i społecznych z państwem pochodzenia […]”(24).
28. Należy przypomnieć, że z orzecznictwa Trybunału wynika, iż art. 17 dyrektywy 2003/86 wymaga zindywidualizowanego rozpatrywania wniosków o łączenie rodzin(25), obowiązkiem zaś właściwych organów krajowych przy realizacji dyrektywy 2003/86, a tym samym przy wydaniu decyzji o cofnięciu zezwolenia na pobyt w ramach łączenia rodzin, jest dokonanie zrównoważonej i racjonalnej oceny wszystkich wchodzących w grę interesów(26). Takie cofnięcie nie może zatem nastąpić automatycznie.
29. Sąd odsyłający nie zadał pytań w odniesieniu do oceny na podstawie art. 17 dyrektywy 2003/86 ani w odniesieniu do legalności wydalenia, które zastosowano wobec matki i syna. Ograniczę się zatem do dwóch poniższych uwag.
30. Po pierwsze, okoliczność, że matka i syn nie są osobiście odpowiedzialni za oszustwo, lecz ponoszą jego konsekwencje, powinna, moim zdaniem, zostać uwzględniona w ramach oceny dokonywanej na podstawie art. 17 dyrektywy 2003/86. Przepis ten bowiem wymaga, by rozważane przez właściwe organy krajowe środki polegające na cofnięciu i wydaleniu były proporcjonalne i zostały ocenione w świetle wszystkich okoliczności faktycznych i osobistych w danej sprawie(27).
31. Po drugie, jak wynika z motywu 2 dyrektywy 2003/86, dyrektywa ta szanuje prawa podstawowe i przestrzega zasad uznanych w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej. Artykuł 7 Karty praw podstawowych, który reguluje prawa odpowiadające prawom gwarantowanym przez art. 8 ust. 1 EKPC, ustanawia prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego(28). Tymczasem ocena na podstawie art. 17 dyrektywy 2003/86 powinna być dokonywana w świetle tego prawa, uwzględniając, z jednej strony, „czas pobytu”(29) w danym państwie członkowskim osoby, której przysługuje prawo do łączenia rodzin, oraz, z drugiej strony, „istnienie rodziny, a także więzi kulturowych i społecznych z państwem pochodzenia”(30).
32. Czas pobytu jako element, który należy uwzględnić przy rozważaniu poszczególnych wchodzących w grę interesów, opiera się na założeniu, że im dłużej dana osoba przebywa w danym państwie członkowskim, tym silniejsze są jej więzi z tym państwem, a słabsze z państwem pochodzenia(31). W tym kontekście należałoby przede wszystkim wziąć pod uwagę szczególną sytuację obywateli państw trzecich, którzy spędzili większość życia w danym państwie członkowskim, w nim się wychowywali i otrzymali wykształcenie(32). Istnienie rodziny, więzi kulturowych lub społecznych danej osoby z jej państwem pochodzenia ocenia się natomiast na podstawie między innymi takich okoliczności jak: posiadanie kręgu rodzinnego w tym państwie, podróże i okresy pobytu w tym państwie, lub też na podstawie znajomości języka tego państwa(33).
33. Tymczasem z postanowienia odsyłającego wynika, że w sprawie rozpatrywanej w postępowaniu głównym członek rodziny rozdzielonej zamieszkuje w Niderlandach od ponad 17 lat, a matka i syn od ponad 16 lat, przy czym w chwili przybycia do Niderlandów syn miał tylko 11 lat(34). Nie można zatem wykluczyć, że w tym okresie nawiązali oni bliskie więzi z Niderlandami oraz że w związku z tym ich więzi z państwem pochodzenia praktycznie nie istnieją, a przynajmniej są bardzo słabe. W tych okolicznościach nie można wykluczyć, że konsekwencje cofnięcia ich zezwoleń na pobyt w ramach łączenia rodzin i możliwego wydalenia byłyby zbyt uciążliwe lub nieproporcjonalne.
34. Na podstawie całości powyższych rozważań na pierwsze pytanie prejudycjalne należy udzielić następującej odpowiedzi: wykładni art. 16 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2003/86 należy dokonywać w ten sposób, że nie stoi on na przeszkodzie możliwości cofnięcia zezwolenia na pobyt wydanego w ramach łączenia rodzin, jako prawa pochodnego, które uzyskano na podstawie fikcyjnych informacji, przedstawionych przez osobę, która złożyła wniosek o połączenie z rodziną w zamiarze obejścia warunków przyznawania takiego zezwolenia lub uchylenia się od nich, nawet w przypadku, gdy posiadacz tego zezwolenia nie był świadomy fikcyjnego charakteru owych informacji. Obowiązkiem właściwych organów państw członkowskich przed takim cofnięciem jest, zgodnie z art. 17 dyrektywy 2003/86, dokonanie oceny wszystkich wchodzących w grę interesów w świetle wszystkich istotnych okoliczności danej sprawy, w tym okoliczności, że posiadacz dokumentu pobytowego nie jest sprawcą oszustwa, które doprowadziło do wydania mu tego dokumentu, ani o nim nie wiedział.
B. W przedmiocie wykładni art. 9 ust. 1 lit. a) dyrektywy 2003/109
35. W ramach drugiego pytania prejudycjalnego sąd odsyłający zwraca się w istocie do Trybunału z pytaniem, czy wykładni art. 9 ust. 1 lit. a) dyrektywy 2003/109 należy dokonywać w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie, w okolicznościach sprawy w postępowaniu głównym, możliwości cofnięcia statusu rezydenta długoterminowego matki i syna(35).
36. Mówiąc bardziej szczegółowo, sąd krajowy zmierza do ustalenia, czy sekretarz stanu, podejmując decyzję o cofnięciu z dnia 29 stycznia 2014 r., powinien był wziąć pod uwagę okoliczność, że syn i matka nie byli świadomi fikcyjnego charakteru zaświadczeń o zatrudnieniu ojca, przedstawionych jako dowody w celu uzyskania owego statusu.
37. Jak wskazuje motyw 2 dyrektywy 2003/109, dyrektywa ta ma na celu wdrożenie deklaracji ze szczytu w Tampere w dniach 15 i 16 października 1999 r., w której Rada Europejska oświadczyła, że „status prawny obywateli państw trzecich powinien zostać zbliżony do statusu obywateli państw członkowskich oraz że osoba, która zamieszkiwała legalnie na terytorium państwa członkowskiego przez określony czas i która posiada zezwolenie na pobyt długoterminowy, powinna uzyskać w tym państwie członkowskim zestaw jednolitych praw, jak najbardziej zbliżonych do praw przyznanych obywatelom Unii Europejskiej”. Integracja obywateli państw trzecich, którzy są na stałe osiedleni w państwach członkowskich, stanowi zasadniczy cel dyrektywy 2003/109, jak wynika w szczególności z jej motywów 4, 6 i 12(36). Aby osiągnąć ten cel, dyrektywa 2003/109 gwarantuje obywatelom państw trzecich, którzy uzyskali status rezydenta długoterminowego, równe traktowanie z obywatelami danego państwa członkowskiego w dziedzinach wymienionych w art. 11 ust. 1 lit. a)–h) tej dyrektywy w granicach terytorium przyjmującego państwa członkowskiego.
38. Ponadto, jak zauważył Trybunał w pkt 66 i 67 wyroku z dnia 24 kwietnia 2012 r., Kamberaj (C‑571/10, EU:C:2012:233), system wprowadzony dyrektywą 2003/109 sugeruje, że nabycie statusu rezydenta długoterminowego podlega szczególnej procedurze, a także obowiązkowi spełnienia określonych warunków. A zatem art. 4 ww. dyrektywy stanowi, że państwa członkowskie przyznają status rezydenta długoterminowego obywatelom państw trzecich, którzy zamieszkiwali legalnie i nieprzerwanie na ich terytorium przez okres pięciu lat bezpośrednio poprzedzający złożenie właściwego wniosku(37). Artykuł 5 tej dyrektywy uzależnia nabycie owego statusu od przedstawienia dowodu, że obywatel państwa trzeciego ubiegający się o ten status posiada wystarczające dochody oraz ubezpieczenie zdrowotne; wreszcie art. 7 omawianej dyrektywy określa wymogi proceduralne, które należy spełnić.
39. Zgodnie z art. 9 ust. 1 lit. a) dyrektywy 2003/109, zatytułowanym „Cofnięcie lub utrata statusu”, stwierdzenie, że uzyskanie statusu rezydenta długoterminowego nastąpiło w wyniku oszustwa, prowadzi do utraty tego statusu(38).
40. Żaden element treści tego przepisu nie przewiduje wyraźnie, by pojęcie „uzyskanie w wyniku oszustwa” wymagało elementu umyślności.
41. Jednakże, jak wspomniałem w pkt 21–22 niniejszej opinii, stwierdzenie oszustwa, jak wynika z wyroku z dnia 6 lutego 2018 r., Altun i in. (C‑359/16, EU:C:2018:63, pkt 50), wymaga ustalenia istnienia zbioru spójnych poszlak w sprawie wystąpienia elementów obiektywnego i subiektywnego. W związku z tym jedynie faktyczne i umyślne oszustwo popełnione przez obywatela państwa trzeciego, który złożył wniosek o zezwolenie na pobyt długoterminowy, może podlegać karze.
42. Okoliczność, że, jak podkreśla Komisja, przyznanie statusu rezydenta długoterminowego ma poważne konsekwencje, zwłaszcza w przypadku pobytu w innych państwach członkowskich(39), nie podważa konieczności wykazania po stronie wnoszącego o uzyskanie tego statusu zamiaru obejścia właściwych przepisów, w celu stwierdzenia nadużycia. Należy ponadto zauważyć, że w przeciwieństwie do art. 16 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2003/86, który włącza do podstawy cofnięcia również samo wykorzystywanie „nieprawdziwych lub wprowadzających w błąd informacji” lub „fałszywych lub sfałszowanych dokumentów”, art. 9 ust. 1 lit. a) dyrektywy 2003/109 odnosi się jedynie do przypadku „uzyskania w wyniku oszustwa”. Bez uszczerbku dla wykładni, jaką należy nadać art. 16 ust. 2 dyrektywy 2003/86, powyższe odzwierciedla, moim zdaniem, że intencją prawodawcy było ograniczenie utraty statusu rezydenta długoterminowego, o którym mowa w art. 9 ust. 1 lit. a) tylko do przypadków, w których stwierdzono zamiar popełnienia oszustwa. Pragnę również podkreślić, że przyznanie statusu rezydenta długoterminowego wymaga wysokiego stopnia integracji(40) i osobistego zaangażowania(41) zainteresowanego w przyjmującym państwie członkowskim, co sprzeciwia się moim zdaniem zbyt szerokiej wykładni przesłanek cofnięcia tego statusu.
43. Wreszcie, podczas gdy prawo wjazdu i pobytu członków rodziny, przyznane w ramach łączenia rodzin, są prawami pochodnymi w stosunku do prawa członka rodziny rozdzielonej, status rezydenta długoterminowego wynikający z dyrektywy 2003/109 jest prawem osobistym, uzyskanym w wyniku wniosku złożonego przez zainteresowanego we własnym imieniu. To rozróżnienie przemawia, zwłaszcza w kontekście tego statusu, za oddaleniem argumentu popieranego w szczególności przez Komisję na rozprawie i opartego na paremii „fraus omnia corrumpit”, który prowadził do uznania oszustwa popełnionego przez osobę trzecią za decydujący czynnik w zakresie cofnięcia owego statusu. Tradycja ochrony praw indywidualnych przez Trybunał stanowczo sprzeciwia się takiemu argumentowi.
44. Co się tyczy postępowania przed sądem krajowym, jeżeli chodzi o element obiektywny, którego wystąpienie jest konieczne dla stwierdzenia oszustwa, z postanowienia odsyłającego wynika, że matka i syn samodzielnie nie posiadali stabilnych, regularnych i wystarczających do utrzymania środków w rozumieniu art. 5 ust. 1 lit. a) dyrektywy 2003/109(42). Ponadto, jak podkreślił sąd odsyłający, biorąc pod uwagę, że pozwolenia na pobyt matki i syna w ramach łączenia rodzin zostały nabyte na podstawie fikcyjnych dokumentów, w chwili złożenia wniosku o przyznanie statusu rezydenta długoterminowego warunek legalnego pobytu, o którym mowa w art. 4 ust. 1 dyrektywy 2003/109, nie został zasadniczo spełniony. Wynika z tego, że warunki wymagane w tej dyrektywy nie zostały spełnione przez matkę i syna oraz że zaistniał element obiektywny konieczny dla stwierdzenia oszustwa, zdefiniowany w wyroku z dnia 6 lutego 2018 r., Altun i in. (C‑359/16, EU:C:2018:63, pkt 51).
45. W odniesieniu do subiektywnego elementu koniecznego do stwierdzenia oszustwa, odpowiada on, według definicji sformułowanej w wyroku z dnia 6 lutego 2018 r., Altun i in. (C‑359/16, EU:C:2018:63, pkt 52), mającym zastosowanie do stanu faktycznego sprawy w postępowaniu głównym, zamiarowi wnioskodawcy obejścia warunków przyznawania statusu rezydenta długoterminowego lub uchylenia się od nich w celu uzyskania korzyści z nim związanej. Zatem jedynie świadomość matki i syna, że ojciec dopuścił się oszustwa, i ich zamiar skorzystania z niego prowadziłyby do uzyskania omawianego statusu w wyniku oszustwa w rozumieniu art. 9 ust. 1 lit. a) dyrektywy 2003/109. Sąd odsyłający wyjaśnia, że matka i syn nie byli świadomi fikcyjnego charakteru zaświadczeń od pracodawcy ojca, które zostały przedłożone jako dowody mające wykazać, że spełniają oni warunek przewidziany w art. 5 ust. 1 lit. a) dyrektywy 2003/109. W konsekwencji nie wydaje się, by w sprawie w postępowaniu głównym matka i syn celowo próbowali obejść rzeczony warunek. Do sądu odsyłającego należy jednak sprawdzenie, czy rzeczywiście tak jest.
46. Z zastrzeżeniem tego sprawdzenia brak po stronie matki i syna zamiaru obejścia warunków przyznania statusu rezydenta długoterminowego powinien doprowadzić do wykluczenia stwierdzenia oszustwa.
47. Na tym etapie należy wskazać, że ustalenie a posteriori braku spełnienia przesłanek dla przyznania statusu rezydenta długoterminowego, nie znajduje się wśród przesłanek cofnięcia lub utraty tego statusu, które zostały enumeratywnie wymienione w art. 9 dyrektywy 2003/109. Zgodnie z art. 8 ust. 1 tej dyrektywy „status rezydenta długoterminowego ma charakter stały, z zastrzeżeniem art. 9”, co oznacza, że z wyjątkiem przypadków enumeratywnie wymienionych w tym ostatnim artykule(43) status ten nie może zostać utracony lub cofnięty(44). W istocie, jak wynika z prac przygotowawczych do dyrektywy 2003/109, status rezydenta długoterminowego powinien zapewnić jego posiadaczowi jak największą pewność prawa(45).
48. Prawdą jest, że Trybunał stwierdził w wyroku z dnia 17 lipca 2014 r., Tahir (C‑469/13, EU:C:2014:2094, pkt 30, 34), że spełnienie warunku legalnego i nieprzerwanego pobytu na terytorium danego państwa członkowskiego przez okres pięciu lat poprzedzający złożenie właściwego wniosku, o którym mowa w art. 4 ust. 1 dyrektywy 2003/109, jest niezbędną przesłanką uzyskania statusu rezydenta długoterminowego przewidzianego przez tę dyrektywę. Jednakże wyrok ten odnosi się jedynie do odrzucenia wniosku o status rezydenta długoterminowego. W wyroku tym nie określono wyraźnie, że brak spełnienia tego warunku stwierdzony a posteriori prowadzi do utraty statusu rezydenta długoterminowego.
49. Z powyższego wynika, że w braku stwierdzenia oszustwa cofnięcie statusu rezydenta długoterminowego matki i syna nie miało podstawy prawnej w dyrektywie 2003/109.
50. Z całości powyższych rozważań wynika, że wykładni art. 9 ust. 1 lit. a) dyrektywy 2003/109 należy dokonywać w ten sposób, iż stoi on na przeszkodzie możliwości cofnięcia statusu rezydenta długoterminowego w przypadku, gdy posiadacz tego statusu nie był świadomy fikcyjnego charakteru informacji przedstawionych przez niego na poparcie jego wniosku, na podstawie których status ten został przyznany.
V. Wnioski
51. Mając na względzie całość powyższych rozważań, proponuję, aby na pytania przedstawione przez Raad van Staat (radę stanu, Niderlandy) Trybunał odpowiedział w następujący sposób:
1) Wykładni art. 16 ust. 2 lit. a) dyrektywy Rady 2003/86/WE z dnia 22 września 2003 r. w sprawie prawa do łączenia rodzin należy dokonywać w ten sposób, że nie stoi on na przeszkodzie możliwości cofnięcia zezwolenia na pobyt wydanego w ramach łączenia rodzin, jako prawa pochodnego, które uzyskano na podstawie fikcyjnych informacji, przedstawionych przez osobę, która złożyła wniosek o połączenie z rodziną w zamiarze obejścia warunków przyznawania takiego zezwolenia lub uchylenia się od nich, nawet w przypadku, gdy posiadacz tego zezwolenia nie był świadomy fikcyjnego charakteru owych informacji. Obowiązkiem właściwych organów państw członkowskich przed takim cofnięciem jest, zgodnie z art. 17 dyrektywy 2003/86, dokonanie oceny wszystkich wchodzących w grę interesów w świetle wszystkich istotnych okoliczności danej sprawy, w tym okoliczności, że posiadacz dokumentu pobytowego nie jest sprawcą oszustwa, które doprowadziło do wydania mu tego dokumentu, ani o nim nie wiedział.
2) Wykładni art. 9 ust. 1 lit. a) dyrektywy Rady 2003/109/WE z dnia 25 listopada 2003 r. dotyczącej statusu obywateli państw trzecich będących rezydentami długoterminowymi należy dokonywać w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie możliwości cofnięcia statusu rezydenta długoterminowego w przypadku, gdy posiadacz tego statusu nie był świadomy fikcyjnego charakteru informacji przedstawionych przez niego na poparcie jego wniosku, na podstawie których status ten został przyznany.