Sprawy połączone T‑208/08 i T‑209/08

Gosselin Group NV

i Stichting Administratiekantoor Portielje

przeciwko

Komisji Europejskiej

Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Rynek usług w zakresie przeprowadzek międzynarodowych w Belgii – Decyzja stwierdzająca naruszenie art. 81 WE – Ustalanie cen – Podział rynku – Manipulowanie postępowaniami przetargowymi – Jednolite i ciągłe naruszenie – Pojęcie przedsiębiorstwa – Możliwość przypisania zachowania noszącego znamiona naruszenia – Grzywny – Wytyczne w sprawie metody ustalania grzywien z 2006 r. – Waga – Czas trwania

Streszczenie wyroku

1.      Konkurencja – Zasady Unii – Przedsiębiorstwo – Pojęcie – Jednostka gospodarcza

(art. 81 WE)

2.      Konkurencja – Zasady Unii – Przedsiębiorstwo – Pojęcie – Prowadzenie działalności gospodarczej

(art. 81 WE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23)

3.      Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Wytyczenie granic rynku – Przedmiot – Określenie wpływu na handel między państwami członkowskimi – Odczuwalny wpływ

(art. 81 WE; komunikat Komisji 2004/C 101/07, pkt 53)

4.      Akty instytucji – Wytyczne dotyczące pojęcia wpływu na handel – Akt o charakterze wiążącym

(komunikat Komisji 2004/C 101/07)

5.      Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga naruszenia – Ocena uzależniona od charakteru naruszenia

(komunikat Komisji 2006/C 210/02, pkt 19, 21–23)

6.      Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga naruszenia – Zasada indywidualizacji kary

(rozporządzenie Rady nr 1/2003; komunikat Komisji 2006/C 210/02)

7.      Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Porozumienia między przedsiębiorstwami – Spoczywający na Komisji ciężar dowodu na okoliczność czasu trwania naruszenia

(art. 81 ust. 1 WE; komunikat Komisji 2006/C 210/02)

8.      Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Okoliczności łagodzące – Ocena

(komunikat Komisji 2006/C 210/02, pkt 29)

9.      Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Okoliczności łagodzące – Zachowanie antykonkurencyjne wynikające z udzielenia upoważnienia lub zachęty przez organy władzy publicznej

(komunikat Komisji 2006/C 210/02, pkt 29 tiret ostatnie)

1.      Pojęcie jednostki gospodarczej, która może łączyć w sobie liczne odrębne osobowości prawne, zostało wprowadzone w celu umożliwienia przypisania jednemu podmiotowi prawnemu (spółce dominującej) odpowiedzialności za zachowania innego podmiotu prawnego (spółki zależnej), a nie w celu ustanowienia podstaw do traktowania spółki dominującej jako przedsiębiorstwa. Pojęcie jednostki gospodarczej nie może w konsekwencji służyć uzupełnieniu braku wynikającego z faktu, iż spółka dominująca nie jest przedsiębiorstwem.

(por. pkt 41)

2.      W kontekście prawa konkurencji pojęcie przedsiębiorstwa obejmuje każdy podmiot wykonujący działalność gospodarczą, niezależnie od jego formy prawnej i sposobu finansowania.

Podmiot, który posiadając udziały kontrolne w spółce, skutecznie wykonuje nad nią kontrolę poprzez bezpośrednie lub pośrednie wywieranie wpływu na zarządzanie nią, powinien być uważany za uczestniczący w działalności gospodarczej wykonywanej przez kontrolowane przedsiębiorstwo i z tego tytułu zostać uznany za przedsiębiorstwo w rozumieniu prawa konkurencji.

Natomiast zwykłe posiadanie udziałów, nawet kontrolnych, nie wystarcza, aby działalność podmiotu będącego posiadaczem tych udziałów uznać za gospodarczą, jeżeli polega ona jedynie na wykonywaniu praw związanych ze statusem akcjonariusza lub członka oraz ewentualnym pobieraniu dywidend, zwykłych pożytków z prawa własności danego dobra.

Ciężar dowodu na okoliczność „ingerencji” spoczywa na Komisji.

(por. pkt 44, 47, 48)

3.      W celu stosowania art. 81 ust. 1 WE Komisja jest zwolniona z obowiązku wykazania zaistnienia rzeczywistych skutków antykonkurencyjnych porozumień i praktyk, których celem jest zapobieżenie, ograniczenie lub zakłócenie konkurencji. Artykuł 81 ust. 1 WE nie znajduje jednak zastosowania, jeżeli wpływ porozumienia na handel wewnątrzwspólnotowy lub na konkurencję nie jest „odczuwalny”. Porozumienie wymyka się bowiem spod zakazu ustanowionego w art. 81 ust. 1 WE, jeżeli nie ogranicza konkurencji lub nie wpływa na handel pomiędzy państwami członkowskimi w znaczący sposób.

Na Komisji ciąży obowiązek określenia w decyzji wydanej na podstawie art. 81 WE zakresu rynku, w sytuacji gdy bez takiego określenia zakresu rynku nie jest możliwe ustalenie, czy porozumienie lub uzgodniona praktyka mogły mieć wpływ na handel pomiędzy państwami członkowskimi i czy ich przedmiotem lub skutkiem było zapobieżenie, ograniczenie lub zakłócenie konkurencji.

Gdyby każda transakcja transgraniczna mogła automatycznie w sposób odczuwalny wpływać na handel pomiędzy państwami członkowskimi, pojęcie odczuwalnego charakteru, które jest przesłanką stosowania art. 81 ust. 1 WE, byłoby pozbawione wszelkiego znaczenia. Nawet w przypadku naruszenia ze względu na cel konieczne jest, by naruszenie mogło wpływać na handel wewnątrzwspólnotowy w odczuwalny sposób. Wynika to z wytycznych dotyczących pojęcia wpływu na handel zawartego w art. 81 i 81 traktatu, ponieważ domniemanie przewidziane w ich pkt 53 ma zastosowanie wyłącznie do porozumień i praktyk, które ze swej natury mogą wpływać na handel pomiędzy państwami członkowskimi.

W przypadku gdy Komisja przedstawia dostatecznie szczegółowy opis rozpatrywanego sektora, obejmujący ofertę, popyt i zakres geograficzny rynku, oznacza to, że w sposób precyzyjny ujmuje ona dane usługi, jak również ich rynek. Taki opis sektora może być wystarczający, jeśli jest on na tyle szczegółowy, by umożliwić Sądowi ocenę podstawowych twierdzeń Komisji, a oceniony na tej podstawie łączny udział w rynku zaangażowanych w kartel przedsiębiorstw zdecydowanie przekracza wedle wszelkich dowodów próg 5%. W przypadku spełnienia przesłanek Komisja może oprzeć się na drugiej równoważnej przesłance określonej w pkt 53 wspomnianych wytycznych, nie określając wyraźnie rynku w rozumieniu ich pkt 55. W ramach domniemania przewidzianego w pkt 53 tych wytycznych wystarczy bowiem, by jedna z dwóch równoważnych przesłanek została spełniona w celu wykazania odczuwalnego charakteru wpływu naruszenia na handel pomiędzy państwami członkowskimi.

(por. pkt 89–91, 98, 112, 116, 117)

4.      Komisja, stanowiąc normy postępowania, jakimi są wytyczne dotyczące pojęcia wpływu na handel zawartego w art. 81 i 81 traktatu, i podając do publicznej wiadomości poprzez publikację, że od tej pory będzie ona je stosować do przypadków w nich przewidzianych, sama wyznacza sobie granice swobodnego uznania i nie może odejść od tych norm bez narażania się w danym przypadku na sankcję za naruszenie ogólnych zasad prawa, takich jak zasada równego traktowania lub zasada ochrony uzasadnionych oczekiwań.

(por. pkt 109)

5.      Ocena wagi naruszenia winna zostać dokonana z uwzględnieniem w szczególności charakteru ograniczeń konkurencji. Waga naruszenia może zostać ustalona na podstawie charakteru i celu zachowań noszących znamiona nadużycia. Cel zachowania może mieć zatem większe znaczenie w kontekście ustalenia kwoty grzywny niż jego skutki.

Naruszenie mające na celu ustalanie cen i podział rynku jest ze względu na swój charakter szczególnie poważne.

Ponadto pkt 20 wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 23 ust. 2 lit. a) rozporządzenia nr 1/2003 przewiduje, że „ocena wagi naruszenia będzie dokonywana osobno dla każdego przypadku, dla każdego rodzaju naruszenia przepisów, z uwzględnieniem wszelkich okoliczności istotnych dla danego przypadku”. Wspomniane wytyczne wprowadziły fundamentalną zmianę w metodologii obliczania grzywien. W szczególności podział naruszeń na trzy kategorie („naruszenia o małym znaczeniu”, „poważne naruszenia” i „bardzo poważne naruszenia”) został zniesiony na rzecz skali od 0% do 30%, pozwalającej na uwzględnienie bardziej subtelnych różnic. I tak, zgodnie z pkt 19 owych wytycznych podstawowa kwota grzywny powinna być ustalana w oparciu o „część wartości sprzedaży, której wielkość uzależniona jest od wagi naruszenia”. Co do zasady, zgodnie z pkt 21 wspomnianych wytycznych, „część uwzględnianej wartości sprzedaży będzie ustalana na poziomie do 30% wartości sprzedaży”.

Dlatego też Komisja nie może skorzystać z przysługującego jej w dziedzinie nakładania grzywien zakresu uznania i ustalić w ten sposób precyzyjnej stawki grzywny pomiędzy 0 a 30%, nie uwzględniając przy tym szczególnych okoliczności danej sprawy. Punkt 22 wspomnianych wytycznych przewiduje, że „w celu podjęcia decyzji w kwestii, czy wartość sprzedaży, która ma zostać uwzględniona w danym przypadku, znajdować się będzie w niższej, czy wyższej części tej trzydziestoprocentowej skali, Komisja rozważy takie czynniki jak: charakter naruszenia, wielkość skumulowanej części rynku, jaką dysponują dane przedsiębiorstwa, zakres geograficzny naruszenia oraz fakt, czy naruszenie zostało wprowadzone w życie, czy też nie”.

Trudność polegająca na precyzyjnym określeniu odsetka jest w pewien sposób ograniczona w przypadku tajnych porozumień horyzontalnych, polegających na ustalaniu cen i podziale rynku, w odniesieniu do których na podstawie pkt 23 wspomnianych wytycznych brana pod uwagę część sprzedaży znajdować się będzie zazwyczaj „w górnym przedziale skali”. Z punktu tego wynika, że dla najpoważniejszych ograniczeń stawka powinna przekraczać przynajmniej 15%.

W konsekwencji nie ma podstaw do stwierdzenia nieważności decyzji Komisji z tego względu, że stawka 17% została ustalona wyłącznie na podstawie samego bardzo poważnego charakteru naruszenia. W sytuacji bowiem gdy Komisja ogranicza się do zastosowania jednolitej lub niemalże jednolitej stawki na najniższym przewidzianym poziomie w stosunku do najpoważniejszych ograniczeń konkurencji, uwzględnianie dodatkowych informacji lub okoliczności nie jest konieczne. Konieczność taka zachodzi wyłącznie w sytuacji, gdy należy zastosować wyższą stawkę.

(por. pkt 126, 127, 129–132)

6.      Gdy naruszenie zostało popełnione przez kilka przedsiębiorstw, należy zbadać względną wagę udziału w naruszeniu każdego z tych przedsiębiorstw. Wniosek ten stanowi logiczną konsekwencję zasady indywidualizacji kar i sankcji, zgodnie z którą przedsiębiorstwo ponosi odpowiedzialność wyłącznie za czyny, które mu się indywidualnie zarzuca. Jest to zasada, która znajduje zastosowanie we wszelkich postępowaniach administracyjnych mogących doprowadzić do zastosowania sankcji na podstawie przewidzianych w prawie Unii reguł konkurencji. Waga naruszenia winna być przedmiotem indywidualnej oceny, dokonanej na podstawie licznych elementów, takich jak w szczególności: okoliczności sprawy, jej kontekst i odstraszające działanie grzywien. Fakt, że przedsiębiorstwo nie uczestniczyło we wszystkich częściach składowych kartelu lub że odgrywało nieistotną rolę w tych aspektach działalności kartelu, w których uczestniczyło, winien zostać uwzględniony w trakcie oceny wagi naruszenia oraz przy określaniu wysokości grzywny.

Niemniej jednak ocena indywidualnych okoliczności ma miejsce nie w ramach oceny wagi naruszenia, tzn. na etapie ustalania podstawowej kwoty grzywny, ale w ramach dostosowania podstawowej kwoty grzywny w zależności od okoliczności łagodzących lub obciążających.

(por. pkt 137–139)

7.      Ciężar dowodu na okoliczność naruszenia art. 81 ust. 1 WE spoczywa na Komisji i to ona jest zobowiązana do dostarczenia dokładnych i spójnych dowodów na poparcie silnego przekonania, iż naruszenie zostało popełnione. Ma to w szczególności miejsce w przypadku dowodów dotyczących czasu trwania naruszenia – kryterium, którego ciężar został znacznie wzmocniony w wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 23 ust. 2 lit. a) rozporządzenia nr 1/2003. Wobec braku dowodów pozwalających bezpośrednio ustalić czas trwania naruszenia Komisja jest zobowiązana przedstawić dowody dotyczące okoliczności wystarczająco bliskich w czasie, które pozwalałyby logicznie przyjąć, że naruszenie to trwało nieprzerwanie pomiędzy dwoma konkretnymi datami.

Jednakże, jeżeli uczestnictwo w wielostronnych spotkaniach zostanie ustalone, to na zaangażowanym przedsiębiorstwie spoczywa obowiązek przedstawienia dowodów, które mogą świadczyć, że jego udziałowi w tych spotkaniach w najmniejszym stopniu nie przyświecał cel antykonkurencyjny, poprzez wykazanie, że poinformowało ono swoich konkurentów o tym, iż uczestniczy w tym spotkaniu w innym aniżeli oni celu.

Dotyczy to karteli, w ramach których odbywały się wielostronne spotkania, w trakcie których omawiano antykonkurencyjne cele kartelu. Racją leżącą u podstaw tej zasady prawnej jest przekonanie, że gdy dane przedsiębiorstwo wzięło udział w takim spotkaniu, nie dystansując się publicznie od jego przebiegu, pozwoliło ono w ten sposób pozostałym uczestnikom porozumienia zakładać, że uczestniczy w porozumieniu będącym skutkiem takiego spotkania oraz że będzie go przestrzegać. W przypadku gdy przedsiębiorstwo nie uczestniczyło w takich spotkaniach, na Komisji spoczywa ciężar przedstawienia dowodu na okoliczność czasu trwania jego udziału w kartelu, bez możliwości skorzystania ze złagodzenia tego obowiązku wynikającej z orzecznictwa, zgodnie z którym w celu położenia kresu zachowaniu będącemu podstawą odpowiedzialności przedsiębiorstwa winno ono otwarcie i jednoznacznie zdystansować się od działalności kartelu w taki sposób, by inni jego uczestnicy wiedzieli, iż nie wspiera ono dłużej jego ogólnych celów.

(por. pkt 153–154, 157–159)

8.      Zgodnie z pkt 29 tiret trzecie wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 23 ust. 2 lit. a) rozporządzenia nr 1/2003 w celu skorzystania z obniżenia grzywny z powodu wystąpienia okoliczności łagodzących dane przedsiębiorstwo winno „dostarcz[yć] […] dow[ód], że jego udział w naruszeniu przepisów jest zasadniczo ograniczony”, oraz „w konsekwencji udowodni[ć], że w okresie, w którym przystąpiło ono do wywołujących naruszenie przepisów porozumień, w istocie powstrzymywało się ono od stosowania postanowień tych porozumień, przyjmując na rynku postawę prokonkurencyjną”.

Niemniej jednak posłużenie się wyrażeniem „takich jak” wskazuje, że wykaz okoliczności przewidzianych w pkt 29 wspomnianych wytycznych nie jest wyczerpujący. Poza tym szczególne okoliczności sprawy, zwłaszcza udział przedsiębiorstwa we wszystkich częściach składowych naruszenia lub jego brak, winny zostać uwzględnione – jeżeli nie na etapie oceny wagi naruszenia, to przynajmniej w ramach dostosowania kwoty podstawowej grzywny w zależności od okoliczności łagodzących i obciążających. Obowiązek ten był bowiem jednym z powodów, które umożliwiły Trybunałowi potwierdzenie, że pojęcie jednolitego i ciągłego naruszenia nie pozostaje w sprzeczności z zasadą osobistej odpowiedzialności za naruszenia prawa konkurencji. Same kryteria ustanowione w pkt 29 tiret trzecie wspomnianych wytycznych nie gwarantują takiej możliwości.

(por. pkt 182, 183)

9.      Punkt 29 tiret ostatnie wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 23 ust. 2 lit. a) rozporządzenia nr 1/2003 przewiduje, że podstawowa kwota grzywny może zostać obniżona, „jeżeli [udzielono] na podstawie przepisów prawnych lub przez organy publiczne upoważnieni[a] lub zachęt[y] do działań zakłócających konkurencję”. W tym zakresie sama wiedza o antykonkurencyjnych zachowaniach niekoniecznie oznacza, że instytucja milcząco „upoważniła” do takiego zachowania lub że do niego „zachęcała” w rozumieniu pkt 29 tiret ostatnie wspomnianych wytycznych. Nie sposób bowiem utożsamiać bezczynności, na którą powołuje się zainteresowane przedsiębiorstwo, z czynnym zachowaniem, takim jak upoważnienie lub zachęcanie.

(por. pkt 189, 192)